Giáo trình Lý thuyết hệ điều hành
Chương I
TỔNG QUAN VỀ HỆ ĐIỀU HÀNH
Nếu không có phần mềm, máy tính chỉ là một thiết bị điện tử thông
thường. Với sự hỗ trợ của phần mềm, máy tính có thể lưu trữ, xử lý
thông tin và người sử dụng có thể gọi lại được thông tin này. Phần
mềm máy tính có thể chia thành nhiều loại: chương trình hệ thống,
quản lý sự hoạt động của chính máy tính. Chương trình ứng dụng,
giải quyết các vấn đề liên quan đến việc sử dụng và khai thác máy
tính của người sử dụng. Hệ điều hành thuộc nhóm các chương trình
hệ thống và nó là một chương trình hệ thống quan trọng nhất đối với
máy tính và cả người sử dụng. Hệ điều hành điều khiển tất cả các tài
nguyên của máy tính và cung cấp một môi trường thuận lợi để các
chương trình ứng dụng do người sử dụng viết ra có thể chạy được
trên máy tính. Trong chương này chúng ta xem xét vai trò của hệ điều
hành trong trường hợp này.
Một máy tính hiện đại có thể bao gồm: một hoặc nhiều
processor, bộ nhớ chính, clocks, đĩa, giao diện mạng, và các thiết bị
vào/ra khác. Tất cả nó tạo thành một hệ thống phức tạp. Để viết các
chương trình để theo dõi tất cả các thành phần của máy tính và sử
dụng chúng một cách hiệu quả, người lập trình phải biết processor
thực hiện chương trình như thế nào, bộ nhớ lưu trữ thông tin như thế
nào, các thiết bị đĩa làm việc (ghi/đọc) như thế nào, lỗi nào có thể xảy
ra khi đọc một block đĩa, … đây là những công việc rất khó khăn và
quá khó đối với người lập trình. Nhưng rất may cho cả người lập trình
ứng dụng và người sử dụng là những công việc trên đã được hệ điều
hành hỗ trợ nên họ không cần quan tâm đến nữa. Chương này cho
chúng ta một cái nhìn tổng quan về những gì liên quuan đến việc thiết
kế cài đặt cũng như chức năng của hệ điều hành để hệ điều hành đạt
được mục tiêu: Giúp người sử dụng khai thác máy tính dễ dàng và
chương trình của người sử dụng có thể chạy được trên máy tính.
I.1. Chức năng và lịch sử phát triển của hệ điều hành
I.1.1. Chức năng của hệ điều hành
Một hệ thống máy tính gồm 3 thành phần chính: phần cứng, hệ điều hành và các
chương trình ứng dụng và người sử dụng. Trong đó hệ điều hành là một bộ phận
quan trọng và không thể thiếu của hệ thống máy tính, nhờ có hệ điều hành mà
người sử dụng có thể đối thoại và khai thác được các chức năng của phần cứng
máy tính.
Có thể nói hệ điều hành là một hệ thống các chương trình đóng vai trò trung
gian giữa người sử dụng và phần cứng máy tính. Mục tiêu chính của nó là cung cấp
một môi trường thuận lợi để người sử dụng dễ dàng thực hiện các chương trình
ứng dụng của họ trên máy tính và khai thác triệt để các chức năng của phần cứng
máy tính.
Để đạt được mục tiêu trên hệ điều hành phải thực hiện 2 chức năng chính sau
đây:
Giả lập một máy tính mở rộng: Máy tính là một thiết bị vi điện tử,
nó được cấu thành từ các bộ phận như: Processor, Memory, I/O Device, Bus, ... ,
do đó để đối thoại hoặc khai thác máy tính người sử dụng phải hiểu được cơ chế
hoạt động của các bộ phận này và phải tác động trực tiếp vào nó, tất nhiên là bằng
những con số 0,1 (ngôn ngữ máy). Điều này là quá khó đối với người sử dụng. Để
đơn giản cho người sử dụng hệ điều hành phải che đậy các chi tiết phần cứng máy
tính bởi một máy tính mở rộng, máy tính mở rộng này có đầy đủ các chức năng của
một máy tính thực nhưng đơn giản và dễ sử dụng hơn. Theo đó khi cần tác động
vào máy tính thực người sử dụng chỉ cần tác động vào máy tính mở rộng, mọi sự
chuyển đổi thông tin điều khiển từ máy tính mở rộng sang máy tính thực hoặc
ngược lại đều do hệ điều hành thực hiện. Mục đích của chức năng này là: Giúp
người sử dụng khai thác các chức năng của phần cứng máy tính dễ dàng và hiệu
quả hơn.
Quản lý tài nguyên của hệ thống: Tài nguyên hệ thống có thể là:
processor, memory, I/O device, printer, file, ..., đây là những tài nguyên mà hệ điều
hành dùng để cấp phát cho các tiến trình, chương trình trong quá trình điều khiển
sự hoạt động của hệ thống. Khi người sử dụng cần thực hiện một chương trình hay
khi một chương trình cần nạp thêm một tiến trình mới vào bộ nhớ thì hệ điều hành
phải cấp phát không gian nhớ cho chương trình, tiến trình đó để chương trình, tiến
trình đó nạp được vào bộ nhớ và hoạt động được. Trong môi trường hệ điều hành
đa nhiệm có thể có nhiều chương trình, tiến trình đồng thời cần được nạp vào bộ
nhớ, nhưng không gian lưu trữ của bộ nhớ có giới hạn, do đó hệ điều hành phải tổ
chức cấp phát bộ nhớ sao cho hợp lý để đảm bảo tất cả các chương trình, tiến trình
khi cần đều được nạp vào bộ nhớ để hoạt động. Ngoài ra hệ điều hành còn phải tổ
chức bảo vệ các không gian nhớ đã cấp cho các chương trình, tiến trình để tránh sự
truy cập bất hợp lệ và sự tranh chấp bộ nhớ giữa các chương trình, tiến trình, đặc
biệt là các tiến trình đồng thời hoạt động trên hệ thống. Đây là một trong những
nhiệm vụ quan trọng của hệ điều hành.
Trong quá trình hoạt động của hệ thống, đặc biệt là các hệ thống đa người
dùng, đa chương trình, đa tiến trình, còn xuất hiện một hiện tượng khác, đó là
nhiều chương trình, tiến trình đồng thời sử dụng một không gian nhớ hay một tập
tin (dữ liệu, chương trình) nào đó. Trong trường hợp này hệ điều hành phải tổ chức
việc chia sẻ và giám sát việc truy xuất đồng thời trên các tài nguyên nói trên sao
cho việc sử dụng tài nguyên có hiệu quả nhưng tránh được sự mất mát dữ liệu và
làm hỏng các tập tin.
Trên đây là hai dẫn chứng điển hình để chúng ta thấy vai trò của hệ điều
hành trong việc quản lý tài nguyên hệ thống, sau này chúng ta sẽ thấy việc cấp
phát, chia sẻ, bảo vệ tài nguyên của hệ điều hành là một trong những công việc khó
khăn và phức tạp nhất. Hệ điều hành đã chi phí nhiều cho công việc nói trên để đạt
được mục tiêu: Trong mọi trường hợp tất cả các chương trình, tiến trình nếu cần
được cấp phát tài nguyên để hoạt động thì sớm hay muộn nó đều được cấp phát và
được đưa vào trạng thái hoạt động.
Trên đây là hai chức năng tổng quát của một hệ điều hành, đó cũng được
xem như là các mục tiêu mà các nhà thiết kế, cài đặt hệ điều hành phải hướng tới.
Các hệ điều hành hiện nay có các chức năng cụ thể sau đây:
Hệ điều hành cho phép thực hiện nhiều chương trình đồng thời trong
môi trường đa tác vụ - Multitasking Environment. Hệ điều hành multitasking bao
gồm: Windows NT, Windows 2000, Linux và OS/2. Trong hệ thống multasking hệ
điều hành phải xác định khi nào thì một ứng dụng được chạy và mỗi ứng dụng
được chạy trong khoản thời gian bao lâu thì phải dừng lại để cho các ứng dụng
khác được chạy.
Hệ điều hành tự nạp nó vào bộ nhớ - It loads itself into memory: Quá
trình nạp hệ điều hành vào bộ nhớ được gọi là quá trình Booting. Chỉ khi nào hệ
điều hành đã được nạp vào bộ nhớ thì nó mới cho phép người sử dụng giao tiếp với
phần cứng. Trong các hệ thống có nhiều ứng dụng đồng thời hoạt động trên bộ nhớ
thì hệ điều hành phải chịu trách nhiệm chia sẻ không gian bộ nhớ RAM và bộ nhớ
cache cho các ứng dụng này.
Hệ điều hành và API: Application Programming Interface: API là
một tập các hàm/thủ tục được xây dựng sẵn bên trong hệ thống, nó có thể thực hiện
được nhiều chức năng khác nhau như shutdown hệ thống, đảo ngược hiệu ứng màn
hình, khởi động các ứng dụng, … Hệ điều hành giúp cho chương trình của người
sử dụng giao tiếp với API hay thực hiện một lời gọi đến các hàm/thủ tục của API.
Nạp dữ liệu cần thiết vào bộ nhớ - It loads the requied data into
memory: Dữ liệu do người sử dụng cung cấp được đưa vào bộ nhớ để xử lý. Khi
nạp dữ liệu vào bộ nhớ hệ điều hành phải lưu lại địa chỉ của bộ nhớ nơi mà dữ liệu
được lưu ở đó. Hệ điều hành phải luôn theo dõi bản đồ cấp phát bộ nhớ, nơi dữ liệu
và chương trình được lưu trữ ở đó. Khi một chương trình cần đọc dữ liệu, hệ điều
hành sẽ đến các địa chỉ bộ nhớ nơi đang lưu trữ dữ liệu mà chương trình cần đọc
để đọc lại nó.
Hệ điều hành biên dịch các chỉ thị chương trình - It interprets
program instructions: Hệ điều hành phải đọc và giải mã các thao tác cần được
thực hiện, nó được viết trong chương trình của người sử dụng. Hệ điều hành cũng
chịu trách nhiệm sinh ra thông báo lỗi khi hệ thống gặp lỗi trong khi đang hoạt
động.
Hệ điều hành quản lý tài nguyên - It managers resources: Nó đảm
bảo việc sử dụng thích hợp tất cả các tài nguyên của hệ thống như là: bộ nhớ, đĩa
cứng, máy in, …
I.1.2. Lịch sử phát triển của hệ điều hành
I.1.2.a. Thế hệ 1 (1945 - 1955):
Vào những năm 1950 máy tính dùng ống chân không ra đời. Ở thế hệ này mỗi máy
tính được một nhóm người thực hiện, bao gồm việc thiết kế, xây dựng chương
trình, thao tác, quản lý, ....
Ở thế hệ này người lập trình phải dùng ngôn ngữ máy tuyệt đối để lập trình.
Khái niệm ngôn ngữ lập trình và hệ điều hành chưa được biết đến trong khoảng
thời gian này.
I.1.2.b. Thế hệ 2 (1955 - 1965):
Máy tính dùng bán dẫn ra đời, và được sản xuất để cung cấp cho khách hàng. Bộ
phận sử dụng máy tính được phân chia rõ ràng: người thiết kế, người xây dựng,
người vận hành, người lập trình, và người bảo trì. Ngôn ngữ lập trình Assembly và
Fortran ra đời trong thời kỳ này. Với các máy tính thế hệ này để thực hiện một thao
tác, lập trình viên dùng Assembly hoặc Fortran để viết chương trình trên phiếu đục
lỗ sau đó đưa phiếu vào máy, máy thực hiện cho kết qủa ở máy in.
Hệ thống xử lý theo lô cũng ra đời trong thời kỳ này. Theo đó, các thao tác
cần thực hiện trên máy tính được ghi trước trên băng từ, hệ thống sẽ đọc băng từ ,
thực hiện lần lượt và cho kết quả ở băng từ xuất. Hệ thống xử lý theo lô hoạt động
dưới sự điều khiển của một chương trình đặc biệt, chương trình này là hệ điều hành
sau này.
I.1.2.c. Thế hệ 3 (1965 - 1980)
Máy IBM 360 được sản xuất hàng loạt để tung ra thị trường. Các thiết bị ngoại vi
xuất hiện ngày càng nhiều, do đó các thao tác điều khiển máy tính và thiết bị ngoại
vi ngày càng phức tạp hơn. Trước tình hình này nhu cầu cần có một hệ điều hành
sử dụng chung trên tất cả các máy tính của nhà sản xuất và người sử dụng trở nên
bức thiết hơn. Và hệ điều hành đã ra đời trong thời kỳ này.
Hệ điều hành ra đời nhằm điều phối, kiểm soát hoạt động của hệ thống và
giải quyết các yêu cầu tranh chấp thiết bị. Hệ điều hành đầu tiên được viết bằng
ngôn ngữ Assembly. Hệ điều hành xuất hiện khái niệm đa chương, khái niệm chia
sẻ thời gian và kỹ thuật Spool. Trong giai đoạn này cũng xuất hiện các hệ điều
hành Multics và Unix.
I.1.2.d. Thế hệ 4 (từ 1980)
Máy tính cá nhân ra đời. Hệ điều hành MS_DOS ra đời gắn liền với máy tính
IBM_PC. Hệ điều hành mạng và hệ điều hành phân tán ra đời trong thời kỳ này.
Trên đây chúng tôi không có ý định trình bày chi tiết, đầy đủ về lịch sử hình
thành của hệ điều hành, mà chúng tôi chỉ muốn mượn các mốc thời gian về sự ra
đời của các thế hệ máy tính để chỉ cho bạn thấy quá trình hình thành của hệ điều
hành gắn liền với quá trình hình thành máy tính. Mục tiêu của chúng tôi trong mục
này là muốn nhấn mạnh với các bạn mấy điểm sau đây:
Các ngôn ngữ lập trình, đặc biệt là các ngôn ngữ lập trình cấp thấp, ra
đời trước các hệ điều hành. Đa số các hệ điều hành đều được xây dựng từ
ngôn ngữ lập trình cấp thấp trừ hệ điều hành Unix, nó được xây dựng từ C,
một ngôn ngữ lập trình cấp cao.
Nếu không có hệ điều hành thì việc khai thác và sử dụng máy tính sẽ
khó khăn và phức tạp rất nhiều và không phải bất kỳ ai cũng có thể sử dụng
máy tính được.
Sự ra đời và phát triển của hệ điều hành gắn liền với sự phát triển của
máy tính, và ngược lại sự phát triển của máy tính kéo theo sự phát triển của
hệ điều hành. Hệ điều hành thực sự phát triển khi máy tính PC xuất hiện trên
thị trường.
Ngoài ra chúng tôi cũng muốn giới thiệu một số khái niệm như: hệ
thống xử lý theo lô, hệ thống đa chương, hệ thống chia sẻ thời gian, kỹ thuật
Spool, ..., mà sự xuất hiện của những khái niệm này đánh dấu một bước phát
triển mới của hệ điều hành. Chúng ta sẽ làm rõ các khái niệm trên trong các
chương sau của tài liệu này.
I.2. Một số khái niệm của hệ điều hành
I.2.1. Tiến trình (Process) và tiểu trình (Thread)
Tiến trình là một bộ phận của chương trình đang thực hiện. Tiến trình là đơn vị làm
việc cơ bản của hệ thống, trong hệ thống có thể tồn tại nhiều tiến trình cùng hoạt
động, trong đó có cả tiến trình của hệ điều hành và tiến trình của chương trình
người sử dụng. Các tiến trình này có thể hoạt động đồng thời với nhau.
Để một tiến trình đi vào trạng thái hoạt động thì hệ thống phải cung cấp đầy
đủ tài nguyên cho tiến trình. Hệ thống cũng phải duy trì đủ tài nguyên cho tiến
trình trong suốt quá trình hoạt động của tiến trình.
Ở đây cần phân biệt sự khác nhau giữa tiến trình và chương trình, chương
trình là một tập tin thụ động nằm trên đĩa, tiến trình là trạng thái động của chương
trình.
Các hệ điều hành hiện đại sử dụng mô hình đa tiểu trình, trong một tiến trình
có thể có nhiều tiểu trình. Tiểu trình cũng là đơn vị xử lý cơ bản trong hệ thống, nó
cũng xử lý tuần tự đoạn code của nó, nó cũng sở hữu một con trỏ lệnh, một tập các
thanh ghi và một vùng nhớ stack riêng và các tiểu trình cũng chia sẻ thời gian xử lý
của processor như các tiến trình.
Các tiểu trình trong một tiến trình chia sẻ một không gian địa chỉ chung,
điều này có nghĩa các tiểu trình có thể chia sẻ các biến toàn cục của tiến trình, có
thể truy xuất đến stack của tiểu trình khác trong cùng tiến trình. Như vậy với mô
hình tiểu trình, trong hệ thống có thể tồn tại nhiều dòng xử lý cùng chia sẻ một
không gian địa chỉ bộ nhớ, các dòng xử lý này hoạt động song song với nhau.
I.2.2. Bộ xử lý lệnh (Shell)
Shell là một bộ phận hay một tiến trình đặc biệt của hệ điều hành, nó có nhiệm vụ
nhận lệnh của người sử dụng, phân tích lệnh và phát sinh tiến trình mới để thực
hiện yêu cầu của lệnh, tiến trình mới này được gọi là tiến trình đáp ứng yêu cầu.
Shell nhận lệnh thông qua cơ chế dòng lệnh, đó chính là nơi giao tiếp giữa
người sử dụng và hệ điều hành, mỗi hệ điều hành khác nhau có cơ chế dòng lệnh
khác nhau, với MS_DOS đó là con trỏ lệnh và dấu nhắc hệ điều hành (C:\>_), với
Windows 9x đó là nút Start\Run. Tập tin Command.Com chính là Shell của
MS_DOS.
Trong môi trường hệ điều hành đơn nhiệm, ví dụ như MS_DOS, khi tiến
trình đáp ứng yêu cầu hoạt động thì Shell sẽ chuyển sang trạng thái chờ, để chờ
cho đến khi tiến trình đáp ứng yêu cầu kết thúc thì Shell trở lại trạng thái sẵn sàng
nhận lệnh mới.
Trong môi trường hệ điều hành đa nhiệm, ví dụ như Windows 9x, sau khi
phát sinh tiến trình đáp ứng yêu cầu và đưa nó vào trạng thái hoạt động thì Shell sẽ
chuyển sang trạng thái sẵn sàng nhận lệnh mới, nhờ vậy Shell có khả năng khởi tạo
nhiều tiến trình đáp ứng yêu cầu để nó hoạt động song song với nhau, hay chính
xác hơn trong môi trường hệ điều hành đa nhiệm người sử dụng có thể khởi tạo
nhiều chương trình để nó hoạt động đồng thời với nhau.
Chú ý: Hầu hết các ngôn ngữ lập trình đều hỗ trợ các công cụ để người sử
dụng hay người lập trình có thể gọi shell ngay trong các ứng dụng của họ. Khi một
ứng dụng cần gọi thực hiện một chương trình nào đó thì:
Trong Assembly, các ứng dụng gọi hàm 4Bh/21h của MS_DOS.
Trong Pascal, các ứng dụng gọi thủ tục Exec.
Trong Visual Basic, các ứng dụng gọi hàm/ thủ tục Shell. Ví dụ
dòng lệnh sau: Shell “C:\Windows\Notepad.exe” có thể gọi thực
hiện chương trình Notepad của Windows.
Trong Windows 9x/ Windows NT, các ứng dụng gọi hàm
ShellExecute.
I.2.3. Sự phân lớp hệ thống (System Layering)
Như đã biết, hệ điều hành là một hệ thống các chương trình bao quanh máy tính
thực (vật lý) nhằm tạo ra một máy tính mở rộng (logic) đơn giản và dễ sử dụng
hơn. Theo đó, khi khai thác máy tính người sử dụng chỉ cần tác động vào lớp vỏ
bọc bên ngoài của máy tính, mọi sự giao tiếp giữa lớp vỏ bọc này với các chi tiết
phần cứng bên trong đều do hệ điều hành thực hiện.
Mỗi người sử dụng khác nhau yêu cầu khai thác hệ điều hành ở những mức
độ khác nhau. Người sử dụng thông thường chỉ cần một môi trường thuận lợi để họ
thực hiện các ứng dụng, các lập trình viên cần có một môi trường lập trình tốt để
họ có thể triển khai các ứng dụng, các chuyên viên lập trình hệ thống cần hệ điều
hành cung cấp cho họ các công cụ để họ can thiệp sâu hơn vào hệ thống phần cứng
máy tính, ... Để đáp ứng yêu cầu của nhiều đối tượng người sử dụng khác nhau hệ
điều
Ng ìi duìng
Ng ìi l p tr nh
Tr nh
ng dung
Ng ìi thi t k
Cac ti n ch
h
i u haình
H
i u haình
Ph n c ng
Hình 1.1 Sự phân lớp hệ thống
hành thực hiện phân lớp các chương trình bao quanh máy tính. Các hệ thống như
vậy được gọi là hệ thống phân lớp. Hình vẽ 1.1 ở trên minh hoạ cho một hệ thống
phân lớp.
Ta có thể hình dung một hệ thống phân lớp được tổ chức như sau:
Trong cùng là hệ điều hành.
Tiếp theo là các ngôn ngữ lập trình
...
Ngoài cùng là các chương trình ứng dụng .
Người sử dụng tác động vào lớp trong cùng sẽ gặp nhiều khó khăn hơn khi
tác động vào lớp ngoài cùng.
I.2.4. Tài nguyên hệ thống (System Resources)
Tài nguyên hệ thống là những tồn tại về mặt vật lý tại một thời điểm nhất định
hoặc tại mọi thời điểm, và nó có khả năng tác động đến hiệu suất của hệ thống.
Một cách tổng quát có thể chia tài nguyên của hệ thống thành hai loại cơ bản:
Tài nguyên không gian: là các không gian lưu trữ của hệ thống như đĩa,
bộ nhớ chính, quan trọng nhất là không gian bộ nhớ chính, nơi lưu trữ các
chương trình đang được CPU thực hiện.
Tài nguyên thời gian: chính là thời gian thực hiện lệnh của processor và
thời gian truy xuất dữ liệu trên bộ nhớ.
Sau đây là một vài tài nguyên hệ thống:
Bộ nhớ: Đặc trưng cơ bản của bộ nhớ là thời gian truy cập trực tiếp, thời
gian truy cập tuần tự, và dung lượng nhớ. Bộ nhớ được gọi là thực hiện nếu
processor có thể thực hiện một câu lệnh trong nó, loại bộ nhớ này có thời gian truy
cập trực tiếp và tuần tự là như nhau. Bộ nhớ trong (RAM) của PC là bộ nhớ thực
hiện và nó được quản lý bởi hệ thống.
Khi sử dụng bộ nhớ ta cần phân biệt 2 khái niệm: bộ nhớ và truy cập tới bộ
nhớ. Bộ nhớ chỉ vùng vật lý chứa dữ liệu, truy cập bộ nhớ là quá trình tìm đến dữ
liệu trên bộ nhớ. Có thể xem đây là 2 loại tài nguyên khác nhau vì chúng tồn tại
độc lập với nhau.
Processor: Là tài nguyên quan trọng nhất của hệ thống, nó được truy
cập ở mức câu lệnh và chỉ có nó mới làm cho câu lệnh thực hiện hay chỉ có
Processor mới đưa tiến trình vào trạng thái hoạt động. Trong thực tế khi xem xét về
processor người ta chỉ chú ý đến thời gian xử lý của processor.
Tài nguyên ảo/ tài nguyên logic (Virtual Resources): Là loại tài
nguyên cung cấp cho chương trình người sử dụng dưới dạng đã được biến đổi, nó
chỉ xuất hiện khi hệ thống cần tới nó hoặc khi hệ thống tạo ra nó và nó sẽ tự động
mất đi khi hệ thống kết thúc hay chính xác hơn là khi tiến trình gắn với nó đã kết
thúc. Tài nguyên ảo có thể là: Đĩa ảo trong môi trường MS_DOS. Điều khiển in
trong môi trường mạng của Windows 9x/NT. Nội dung thư mục Spool trong
Windows 9x.
Trên khía cạnh cấp phát tài nguyên cho các tiến trình đang hoạt động đồng
thời thì tài nguyên hệ thống được chia thành 2 loại:
Tài nguyên phân chia được: là những tài nguyên mà tại một thời
điểm nó có thể cấp phát cho nhiều tiến trình khác nhau, các tiến trình song song có
thể đồng thời sử dụng các tài nguyên này. Bộ nhớ chính và Processor là 2 tài
nguyên phân chia được điển hình nhất, bởi tại một thời điểm có thể có nhiều tiến
trình cùng chia nhau sử dụng không gian lưu trữ của bộ nhớ chính và có thể có
nhiều tiến trình thay nhau sử dụng thời gian xử lý của processor.
Tài nguyên không phân chia được: là những tài nguyên mà tại một
thời điểm nó chỉ có thể cấp phát cho một tiến trình duy nhất. Máy in là một tài
nguyên không phân chia được điển hình nhất.
Vấn đề đặt ra đối với hệ điều hành là phải biến các tài nguyên không phân
chia được thành những tài nguyên phân chia được, theo một cách nào đó, để cấp
phát cho các tiến trình khi nó có yêu cầu, đặc biệt là các tiến trình hoạt động đồng
thời với nhau. Các hệ điều hành đa nhiệm đã cài đặt thành công mục tiêu này. Như
chúng ta đã thấy trong môi trường Windows 9x/ NT có thể có nhều tiến trình/
nhiều người sử dụng khác nhau đồng thời sử dụng một máy in.
Ngoài ra hệ điều hành còn phải giải quyết vấn đề tranh chấp tài nguyên giữa
các tiến trình đồng thời khi yêu cầu phục vụ của các tiến trình này vượt quá khả
năng cấp phát của một tài nguyên kể cả đó là tài nguyên phân chia được.
I.2.5. Lời gọi hệ thống (System Calls)
Để tạo môi trường giao tiếp giữa chương trình của người sử dụng và hệ điều hành,
hệ điều hành đưa ra các lời gọi hệ thống. Chương trình của người sử dụng dùng
các lời gọi hệ thống để liên lạc với hệ điều hành và yêu cầu các dịch vụ từ hệ điều
hành.
Mỗi lời gọi hệ thống tương ứng với một thủ tục trong thư viện của hệ điều
hành, do đó chương trình của người sử dụng có thể gọi thủ tục để thực hiện một
lời gọi hệ thống. Lời gọi hệ thống còn được thiết dưới dạng các câu lệnh trong các
ngôn ngữ lập trình cấp thấp. Lệnh gọi ngắt trong hợp ngữ (Int), và thủ tục gọi hàm
API trong windows được xem là một lời gọi hệ thống.
Lời gọi hệ thống có thể được chia thành các loại: quản lý tiến trình, thao tác
trên tập tin, thao tác trên thiết bị vào/ ra, thông tin liên tiến trình, ...
Sau đây là một số lời gọi hệ thống của hệ điều hành MS_DOS:
S = Load_and_exec(processname): tạo tiến trình con và thực hiện nó.
Fd = Open(filename, mode): mở file để đọc hoặc/và ghi.
N = Write(Fd, buffer, nbyte): ghi dữ liệu từ đệm vào file.
Addr = alloc_memory(nbyte): cấp phát một khối nhớ
Keep_pro(mem_size, status): kết thúc và thường trú chương trình.
Chú ý: Cần phải phân biệt sự khác nhau giữa Shell và System Call. Shell tạo môi
trường giao tiếp giữa người sử dụng và hệ điều hành, System Call tạo môi trường
giao tiếp giữa chương trình người sử dụng và hệ điều hành.
I.3. Hệ điều hành và phân loại hệ điều hành
I.3.1. Hệ điều hành là gì?
Khó có một khái niệm hay định nghĩa chính xác về hệ điều hành, vì hệ điều hành là
một bộ phận được nhiều đối tượng khai thác nhất, họ có thể là người sử dụng thông
thường, có thể là lập trình viên, có thể là người quản lý hệ thống và tùy theo mức
độ khai thác hệ điều hành mà họ có thể đưa ra những khái niện khác nhau về nó. Ở
đây ta xem xét 3 khái niệm về hệ điều hành dựa trên quan điểm của người khai
thác hệ thống máy tính:
Khái niệm 1: Hệ điều hành là một hệ thống mô hình hoá, mô phỏng
hoạt động của máy tính, của người sử dụng và của lập trình viên, hoạt động trong
chế độ đối thoại nhằm tạo môi trường khai thác thuận lợi hệ thống máy tính và
quản lý tối ưu tài nguyên của hệ thống.
Khái niệm 2: Hệ điều hành là hệ thống chương trình với các chức
năng giám sát, điều khiển việc thực hiện các chương trình của người sử dụng, quản
lý và phân chia tài nguyên cho nhiều chương trình người sử dụng đồng thời sao
cho việc khai thác chức năng của hệ thống máy tính của người sử dụng là thuận lợi
và hiệu quả nhất.
Khái niệm 3: Hệ điều hành là một chương trình đóng vai trò như là
giao diện giữa người sử dụng và phần cứng máy tính, nó điều khiển việc thực hiện
của tất cả các loại chương trình. Khái niệm này rất gần với các hệ điều hành đang
sử dụng trên các máy tính hiện nay.
Từ các khái niệm trên chúng ta có thể thấy rằng: Hệ điều hành ra đời, tồn tại
và phát triển là để giải quyết vấn đề sử dụng máy tính của người sử dụng, nhằm
giúp người sử dụng khai thác hết các chức năng của phần cứng máy tính mà cụ thể
là giúp người sử dụng thực hiện được các chương trình của họ trên máy tính.
I.3.2. Phân loại hệ điều hành
Có nhiều cách khác nhau để phân loại hệ điều hành, ở đây chúng tôi dựa vào cách
mà hệ điều hành thực hiện các công việc, các tác vụ, các tiến trình của người sử
dụng để phân loại hệ điều hành.
I.3.2.a. Hệ điều hành xử lý theo lô đơn giản
Hệ điều hành loại này thực hiện các tác vụ lần lượt theo những chỉ thị đã được xác
định trước. Khi một tác vụ chấm dứt thì hệ thống sẽ tự động thực hiện tác vụ tiếp
theo mà không cần sự can thiệp từ bên ngoài, do đó hệ thống đạt tốc độ thực hiện
cao. Để thực hiện được điều này hệ điều hành phải có bộ phận giám sát thường
trực để giám sát việc thực hiện của các tác vụ trong hệ thống, bộ phận này thường
trú trong bộ nhớ chính.
M i tr ìng ng ìi s ídung
Nh p tac vu
M i tr ìng may t nh
Trong hệ điều hành này khi hệ thống cần thực hiện một tác vụ thì nó phải
lưu chương trình và dữ liệu của các tác vụ vào hành đợi các công việc, sau đó sẽ
thực hiện lần lượt từng bộ chương trình và dữ liệu của tác vụ tương ứng trong hàng
đời và cho ra lần lượt các kết quả. Hình 1.2 ở trên minh họa cho sự hoạt động của
hệ thống theo lô đa chương.
Với cách tổ chức hàng đợi tác vụ, thì hệ thống không thể thay đổi chương
trình và dữ liệu của các tác vụ ngay cả khi chúng còn nằm trong hàng đợi, đây là
một hạn chế. Mặt khác trong quá trình thực hiện tác vụ nếu tác vụ chuyển sang truy
xuất trên thiết bị vào/ra thì processor rơi vào trạng thái chờ điều này gây lãng phí
thời gian xử lý của processor.
I.3.2.b. Hệ điều hành xử lý theo lô đa chương
Một trong những hạn chế của hệ điều hành xử lý theo lô đơn giản là lãng phí thời
gian xử lý của processor khi tác vụ hiện tại truy xuất đến thiết bị vào/ra. Hệ điều
hành xử lý theo lô đa chương sẽ khắc phục hạn chế này.
Hệ điều hành loại này có khả năng thực hiện nhiều tác vụ, nhiều chương
trình đồng thời. Khi cần thực hiện nhiều tác vụ đồng thời hệ điều hành sẽ nạp một
phần code và data của các tác vụ vào bộ nhớ (các phần còn lại sẽ được nạp sau tại
thời điểm thích hợp) và tất cả đều ở trạng thái sẵn sàng thực hiện, sau đó hệ điều
hành bắt đầu thực hiện một tác vụ nào đó, nhưng khi tác vụ đang thực hiện cần truy
xuất thiết bị vào/ra thì processor sẽ được chuyển sang thực hiện các tác vụ khác, và
cứ như thế hệ điều hành tổ chức chuyển hướng processor để thực hiện hết các phần
tác vụ trong bộ nhớ cũng như các tác vụ mà hệ thống yêu cầu.
Hệ điều hành loại này mang lại hai ưu điểm đó là tiết kiệm được bộ nhớ, vì
không nạp hết code và data của các tác vụ vào bộ nhớ, và hạn chế thời gian rỗi của
processor. Tuy nhiên nó phải chi phí cao cho việc lập lịch processor, tức là khi có
được processor hệ điều hành phải xem xét nên chuyển nó cho tác vụ nào trong số
các tác vụ đang ở trạng thái sẵn sàng. Ngoài ra hệ điều hành còn phải giải quyết
việc chia sẻ bộ nhớ chính cho các tác vụ khác nhau. Hệ điều hành MS_DOS là hệ
điều hành đơn nhiệm, đa chương.
I.3.2.c. Hệ điều hành chia sẻ thời gian
Khái niệm chia sẻ thời gian ra đời đã đánh dấu một bước phát triển mới của hệ điều
hành trong việc điều khiển các hệ thống đa người dùng. Chia sẻ thời gian ở đây
chính là chia sẻ thời gian xử lý của processor cho các tác vụ, các tiến trình đang ở
trong trạng thái sẵn sàng thực hiện.
Nguyên tắc của hệ điều hành chia sẻ thời gian tương tự như trong hệ điều
hành xử lý theo lô đa chương nhưng việc chuyển processor từ tác vu, tiến trình này
sang tác vụ, tiến trình khác không phụ thuộc vào việc tác vụ, tiến trình hiện tại có
truy xuất đến thiết bị vào/ra hay không mà chỉ phụ thuộc vào sự điều phối
processor của hệ điều hành. Công việc điều phối processor của hệ điều hành rất
phức tạp phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, chúng ta sẽ đề cập đến vấn đề này
trong chương sau của tài liệu này.
Trong hệ điều hành này thời gian chuyển đổi processor giữa các tác vụ là rất
nhỏ nên ta có cảm giác các tác vụ thực hiện song song với nhau. Với hệ điều hành
này người sử dụng có thể yêu cầu hệ điều hành thực hiện nhiều chương trình, tiến
trình, tác vụ đồng thời với nhau.
Hệ điều hành chia sẻ thời gian là mở rộng logic của hệ điều hành đa chương
và nó thường được gọi là hệ điều hành đa nhiệm (Multitasking). Hệ điều hành
Windows 9x/NT là các hệ điều hành đa nhiệm.
I.3.2.d.Hệ điều hành đa vi xử lý
Là các hệ điều hành dùng để điều khiển sự hoạt động của các hệ thống máy tính có
nhiều vi xử lý. Các hệ điều hành đa vi xử lý (multiprocessor) gồm có 2 loại:
Đa xử lý đối xứng (SMP: symmetric): Trong hệ thống này vi xử lý
nào cũng có thể chạy một loại tiểu trình bất kỳ, các vi xử lý giao tiếp với nhau
thông qua một bộ nhớ dùng chung. Hệ SMP cung cấp một cơ chế chịu lỗi và khả
năng cân bằng tải tối ưu hơn, vì các tiểu trình của hệ điều hành có thể chạy trên bất
kỳ vi xử lý nào nên nguy cơ xảy ra tình trạng tắc nghẽn ở CPU giảm đi đáng kể.
Vấn đề đồng bộ giữa các vi xử lý được đặt lên hàng đầu khi thiết kế hệ điều hành
cho hệ thống SMP. Hệ điều hành Windows NT, hệ điều hành Windows 2000 là các
hệ điều hành đa xử lý đối xứng.
Đa xử lý bất đối xứng (ASMP: asymmetric): Trong hệ thống này hệ
điều hành dành ra một hoặc hai vi xử lý để sử dụng riêng, các vi xử lý còn lại dùng
để điều khiển các chương trình của người sử dụng. Hệ ASMP đơn giản hơn nhiều
so với hệ SMP, nhưng trong hệ này nếu có một vi xử lý trong các vi xử lý dành
riêng cho hệ điều hành bị hỏng thì hệ thống có thể ngừng hoạt động.
I.3.2.e. Hệ điều hành xử lý thời gian thực
Hệ điều hành này khắc phục nhược điểm của hệ điều hành xử lý theo lô, tức là nó
có khả năng cho kết quả tức thời, chính xác sau mỗi tác vụ.
Trong hệ điều hành này các tác vụ cầu thực hiện không được đưa vào hàng
đợi mà được xử lý tức thời và trả lại ngay kết quả hoặc thông báo lỗi cho người sử
dụng có yêu cầu. Hệ điều hành này hoạt động đòi hỏi sự phối hợp cao giữa phần
mềm và phần cứng.
I.3.2.f.Hệ điều hành mạng
Là các hệ điều hành dùng để điều khiển sự hoạt động của mạng máy tính. Ngoài
các chức năng cơ bản của một hệ điều hành, các hệ điều hành mạng còn phải thực
hiện việc chia sẻ và bảo vệ tài nguyên của mạng. Hệ điều hành Windows 9x/NT,
Windows 200, Linux, là các hệ điều hành mạng máy tính.
Tóm lại: Qua sự phân loại hệ điều hành ở trên ta có thể thấy được quá trình
phát triển (evolution) của hệ điều hành. Để khắc phục hạn chế về lãng phí thời gian
xử lý của processor trong hệ điều hành theo lô thì hệ điều hành theo lô đa chương
ra đời. Để khai thác tối đa thời gian xử lý của processor và tiết kiệm hơn nữa
không gian bộ nhớ chính hệ điều hành chia sẻ thời gian ra đời. Chia sẻ thời gian xử
lý của processor kết hợp với chia sẻ không gian bộ nhớ chính đã giúp cho hệ điều
hành có thể đưa vào bộ nhớ chính nhiều chương trình, tiến trình hơn và các chương
trình, tiến trình này có thể hoạt động đồng thời với nhau, nhờ đó mà hiệu suất của
hệ thống tăng lên, và cũng từ đây khái niệm hệ điều hành đa chương ra đời. Hệ
điều hành đa xử lý và hệ điều hành mạng được phát triển dựa trên hệ điều hành đa
nhiệm. Hệ điều hành thời gian thực ra đời là để khắc phục hạn chế của hệ điều
hành theo lô và điều khiển các hệ thống thời gian thực. Từ đây chúng ta rút ra một
điều rằng: các hệ điều hành ra đời sau luôn tìm cách khắc phục các hạn chế của hệ
điều hành trước đó và phát triển nhiều hơn nữa để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao
của của người sử dụng và chương trình người sử dụng, cũng như khai thác tối đa
các chức năng của phần cứng máy tính để nâng cao hiệu suất của hệ thống. Nhưng
chức năng của hệ điều hành càng cao thì chi phí cho nó cũng tăng theo và cấu trúc
của hệ điều hành cũng sẽ phức tạp hơn.
Hệ điều hành Windows NT và hệ điều hành Windows 2000 là các hệ điều
hành mạnh, nó có đầy đủ các chức năng của các loại hệ điều hành, do đó
WindowsNT/2000 chứa rất nhiều thành phần với một cấu trúc khá phức tạp.
I.4. Thành phần và cấu trúc của hệ điều hành
Hệ điều hành là một hệ thống chương trình lớn, thực hiện nhiều nhiệm vụ khác
nhau, do đó các nhà thiết kế thường chia hệ điều hành thành nhiều thành phần, mỗi
thành phần đảm nhận một nhóm các nhiệm vụ nào đó, các nhiệm vụ này có liên
quan với nhau. Cách phân chia nhiệm vụ cho mỗi thành phần, cách kết nối các
thành phần lại với nhau để nó thực hiện được một nhiệm vụ lớn hơn khi cần và
cách gọi các thành phần này khi cần nó thực hiện một nhiệm vụ nào đó, ... , tất cả
các phương thức trên tạo nên cấu trúc của hệ điều hành.
I.4.1. Các thành phần của hệ điều hành
I.4.1.a. Thành phần quản lý tiến trình
Hệ điều hành phải có nhiệm vụ tạo lập tiến trình và đưa nó vào danh sách quản lý
tiến trình của hệ thống. Khi tiến trình kết thúc hệ điều hành phải loại bỏ tiến trình
ra khỏi danh sách quản lý tiến trình của hệ thống.
Hệ điều hành phải cung cấp đầy đủ tài nguyên để tiến trình đi vào hoạt động
và phải đảm bảo đủ tài nguyên để duy trì sự hoạt động của tiến trình cho đến khi
tiến trình kết thúc. Khi tiến trình kết thúc hệ điều hành phải thu hồi những tài
nguyên mà hệ điều hành đã cấp cho tiến trình.
Trong quá trình hoạt động nếu vì một lý do nào đó tiến trình không thể tiếp
tục hoạt động được thì hệ điều hành phải tạm dừng tiến trình, thu hồi tài nguyên
mà tiến trình đang chiếm giữ, sau đó nếu điều kiện thuận lợi thì hệ điều hành phải
tái kích hoạt tiến trình để tiến trình tiếp tục hoạt động cho đến khi kết thúc.
Trong các hệ thống có nhiều tiến trình hoạt động song song hệ điều hành
phải giải quyết vấn đề tranh chấp tài nguyên giữa các tiến trình, điều phối
processor cho các tiến trình, giúp các tiến trình trao đổi thông tin và hoạt động
đồng bộ với nhau, đảm bảo nguyên tắc tất cả các tiến trình đã được khởi tạo phải
được thực hiện và kết thúc được.
Tóm lại, bộ phận quản lý tiến trình của hệ điều hành phải thực hiện những
nhiệm vụ sau đây:
Tạo lập, hủy bỏ tiến trình.
Tạm dừng, tái kích hoạt tiến trình.
Tạo cơ chế thông tin liên lạc giữa các tiến trình.
Tạo cơ chế đồng bộ hóa giữa các tiến trình.
I.4.1.b.Thành phần quản lý bộ nhớ chính
Bộ nhớ chính là một trong những tài nguyên quan trọng của hệ thống, đây là thiết
bị lưu trữ duy nhất mà CPU có thể truy xuất trực tiếp được.
Các chương trình của người sử dụng muốn thực hiện được bởi CPU thì trước
hết nó phải được hệ điều hành nạp vào bộ nhớ chính, chuyển đổi các địa chỉ sử
dụng trong chương trình thành những địa chỉ mà CPU có thể truy xuất được.
Khi chương trình, tiến trình có yêu cầu được nạp vào bộ nhớ thì hệ điều
hành phải cấp phát không gian nhớ cho nó. Khi chương trình, tiến trình kết thúc thì
hệ điều hành phải thu hồi lại không gian nhớ đã cấp phát cho chương trình, tiến
trình trước đó.
Trong các hệ thống đa chương hay đa tiến trình, trong bộ nhớ tồn tại nhiều
chương trình/ nhiều tiến trình, hệ điều hành phải thực hiện nhiệm vụ bảo vệ các
vùng nhớ đã cấp phát cho các chương trình/ tiến trình, tránh sự vi phạm trên các
vùng nhớ của nhau.
Tóm lại, bộ phận quản lý bộ nhớ chính của hệ điều hành thực hiện những
nhiệm vụ sau:
Cấp phát, thu hồi vùng nhớ.
Ghi nhận trạng thái bộ nhớ chính.
Bảo vệ bộ nhớ.
Quyết định tiến trình nào được nạp vào bộ nhớ.
I.4.1.c. Thành phần quản lý xuất/ nhập
Một trong những mục tiêu của hệ điều hành là giúp người sử dụng khai thác hệ
thống máy tính dễ dàng và hiệu quả, do đó các thao tác trao đổi thông tin trên thiết
bị xuất/ nhập phải trong suốt đối với người sử dụng.
Để thực hiện được điều này hệ điều hành phải tồn tại một bộ phận điều
khiển thiết bị, bộ phận này phối hợp cùng CPU để quản lý sự hoạt động và trao đổi
thông tin giữa hệ thống, chương trình người sử dụng và người sử dụng với các thiết
bị xuất/ nhập.
Bộ phận điều khiển thiết bị thực hiện những nhiệm vụ sau:
Gởi mã lệnh điều khiển đến thiết bị: Hệ điều hành điều khiển các thiết bị
bằng các mã điều khiển, do đó trước khi bắt đầu một quá trình trao đổi dữ
liệu với thiết bị thì hệ điều hành phải gởi mã điều khiển đến thiết bị.
Tiếp nhận yêu cầu ngắt (Interrupt) từ các thiết bị: Các thiết bị khi cần trao
đổi với hệ thống thì nó phát ra một tín hiệu yêu cầu ngắt, hệ điều hành tiếp
nhận yêu cầu ngắt từ các thiết bị, xem xét và thực hiện một thủ tục để đáp
ứng yêu cầu tù các thiết bị.
Phát hiện và xử lý lỗi: quá trình trao đổi dữ liệu thường xảy ra các lỗi
như: thiết bị vào ra chưa sẵn sàng, đường truyền hỏng, ... do đó hệ điều hành
phải tạo ra các cơ chế thích hợp để phát hiện lỗi sớm nhất và khắc phục các
lỗi vừa xảy ra nếu có thể.
I.4.1.d.Thành phần quản lý bộ nhớ phụ (đĩa)
Không gian lưu trữ của đĩa được chia thành các phần có kích thước bằng nhau
được gọi là các block, khi cần lưu trữ một tập tin trên đĩa hệ điều hành sẽ cấp cho
tập tin một lượng vừa đủ các block để chứa hết nội dung của tập tin. Block cấp cho
tập tin phải là các block còn tự do, chưa cấp cho các tập tin trước đó, do đó sau khi
thực hiện một thao tác cấp phát block hệ điều hành phải ghi nhận trạng thái của các
block trên đĩa, đặc biệt là các block còn tự do để chuẩn bị cho các quá trình cấp
block sau này.
Trong quá trình sử dụng tập tin nội dung của tập tin có thể thay đổi (tăng,
giảm), do đó hệ điều hành phải tổ chức cấp phát động các block cho tập tin.
Để ghi/đọc nội dung của một block thì trước hết phải định vị đầu đọc/ ghi
đến block đó. Khi chương trình của người sử dụng cần đọc nội dung của một đãy
các block không liên tiếp nhau, thì hệ điều hành phải chọn lựa nên đọc block nào
trước, nên đọc theo thứ tự nào,..., dựa vào đó mà hệ điều hành di chuyển đầu đọc
đến các block thích hợp, nhằm nâng cao tốc độ đọc dữ liệu trên đĩa. Thao tác trên
được gọi là lập lịch cho đĩa.
Tóm lại, bộ phận quản lý bộ nhớ phụ thực hiện những nhiệm vụ sau:
Quản lý không gian trống trên đĩa.
Định vị lưu trữ thông tin trên đĩa.
Lập lịch cho vấn đề ghi/ đọc thông tin trên đĩa của đầu từ.
I.4.1.e.Thành phần quản lý tập tin
Máy tính có thể lưu trữ thông tin trên nhiều loại thiết bị lưu trữ khác nhau, mỗi
thiết bị lại có tính chất và cơ chế tổ chức lưu trữ thông tin khác nhau, điều này gây
khó khăn cho người sử dụng. Để khắc phục điều này hệ điều hành đưa ra khái niệm
đồng nhất cho tất cả các thiết bị lưu trữ vật lý, đó là tập tin (file).
Tập tin là đơn vị lưu trữ cơ bản nhất, mỗi tập tin có một tên riêng. Hệ điều
hành phải thiết lập mối quan hệ tương ứng giữa tên tập tin và thiết bị lưu trữ chứa
tập tin. Theo đó khi cần truy xuất đến thông tin đang lưu trữ trên bất kỳ thiết bị lưu
trữ nào người sử dụng chỉ cần truy xuất đến tập tin tương ứng thông qua tên của
nó, tất cả mọi việc còn lại đều do hệ điều hành thực hiện.
Trong hệ thống có nhiều tiến trình đồng thời truy xuất tập tin hệ điều hành
phải tạo ra những cơ chế thích hợp để bảo vệ tập tin trách việc ghi/ đọc bất hợp lệ
trên tập tin.
Tóm lại: Như vậy bộ phận quản lý tập tin của hệ điều hành thực hiện những
nhiệm vụ sau:
Tạo/ xoá một tập tin/ thư mục.
Bảo vệ tập tin khi có hiện tượng truy xuất đồng thời.
Cung cấp các thao tác xử lý và bảo vệ tập tin/ thư mục.
Tạo mối quan hệ giữa tập tin và bộ nhớ phụ chứa tập tin.
Tạo cơ chế truy xuất tập tin thông qua tên tập tin.
I.4.1.f. Thành phần thông dịch lệnh
Đây là bộ phận quan trọng của hệ điều hành, nó đóng vai trò giao tiếp giữa hệ điều
hành và người sử dụng. Thành phần này chính là shell mà chúng ta đã biết ở trên.
Một số hệ điều hành chứa shell trong nhân (kernel) của nó, một số hệ điều hành
khác thì shell được thiết kế dưới dạng một chương trình đặc biệt.
I.4.1.g. Thành phần bảo vệ hệ thống
Trong môi trường hệ điều hành đa nhiệm có thể có nhiều tiến trình hoạt động đồng
thời, thì mỗi tiến trình phải được bảo vệ để không bị tác động, có chủ ý hay không
chủ ý, của các tiến trình khác. Trong trường hợp này hệ điều hành cần phải có các
cơ chế để luôn đảm bảo rằng các File, Memory, CPU và các tài nguyên khác mà hệ
điều hành đã cấp cho một chương trình, tiến trình thì chỉ có chương trình tiến trình
đó được quyền tác động đến các thành phần này.
Nhiệm vụ trên thuộc thành phần bảo vệ hệ thống của hệ điều hành. Thành
phần này điều khiển việc sử dụng tài nguyên, đặc biệt là các tài nguyên dùng
chung, của các tiến trình, đặc biệt là các tiến trình hoạt động đồng thời với nhau,
sao cho không xảy ra sự tranh chấp tài nguyên giữa các tiến trình hoạt đồng đồng
thời và không cho phép các tiến trình truy xuất bất hợp lệ lên các vùng nhớ của
nhau.
Ngoài ra các hệ điều hành mạng, các hệ điều hành phân tán hiện nay còn có
thêm thành phần kết nối mạng và truyền thông..
Để đáp ứng yêu cầu của người sử dụng và chương trình người sử dụng các
nhiệm vụ của hệ điều hành được thiết kế dưới dạng các dịch vụ:
Thi hành chương trình: hệ điều hành phải có nhiệm vụ nạp chương
trình của người sử dụng vào bộ nhớ, chuẩn bị đầy đủ các điều kiện về tài
nguyên để chương trình có thể chạy được và kết thúc được, có thể kết thúc
bình thường hoặc kết thúc do bị lỗi. Khi chương trình kết thúc hệ điều hành
phải thu hồi tài nguyên đã cấp cho chương trình và ghi lại các thông tin mà
chương trình đã thay đổi trong quá trình chạy (nếu có).
Thực hiện các thao tác xuất nhập dữ liệu: Khi chương trình chạy nó
có thể yêu cầu xuất nhập dữ liệu từ một tập tin hoặc từ một thiết bị xuất nhập
nào đó, trong trường hợp này hệ điều hành phải hỗ trợ việc xuất nhập dữ liệu
cho chương trình, phải nạp được dữ liệu mà chương trình cần vào bộ nhớ.
Thực hiện các thao tác trên hệ thống tập tin: Hệ điều hành cần cung
cấp các công cụ để chương trình dễ dàng thực hiện các thao tác đọc ghi trên
các tập tin, các thao tác này phải thực sự an toàn, đặc biệt là trong môi
trường đa nhiệm.
Trao đổi thông tin giữa các tiến trình: Trong môi trường hệ điều hành
đa nhiệm, với nhiều tiến trình hoạt động đồng thời với nhau, một tiến trình
có thể trao đổi thông tin với nhiều tiến trình khác, hệ điều hành phải cung
cấp các dịch vụ cần thiết để các tiến trình có thể trao đổi thông tin với nhau
và phối hợp cùng nhau để hoàn thành một tác vụ nào đó.
Phát hiện và xử lý lỗi: Hệ điều hành phải có các công cụ để chính hệ
điều hành và để hệ điều hành giúp chương trình của người sử dụng phát hiện các
lỗi do hệ thống (CPU, Memory, I/O device, Program) phát sinh. Hệ điều hành cũng
phải đưa ra các dịch vụ để xử lý các lỗi sao cho hiệu quả nhất.
I.4.2. Các cấu trúc của hệ điều hành
I.4.2.a. Hệ thống đơn khối (monolithic systems)
Trong hệ thống này hệ điều hành là một tập hợp các thủ tục, mỗi thủ tục có thể gọi
thực hiện một thủ tục khác bất kỳ lúc nào khi cần thiết.
Hệ thống đơn khối thường được tổ chức theo nhiều dạng cấu trúc khác nhau:
Sau khi biên dịch tất cả các thủ tục riêng hoặc các file chứa thủ tục của
hệ điều hành được liên kết lại với nhau và được chứa vào một file được gọi là file
đối tượng, trong file đối tượng này còn chứa cả các thông tin về sự liên kết của các
thủ tục.
Sau khi biên dịch các thủ tục của hệ điều hành không được liên kết lại,
mà hệ thống chỉ tạo ra file hoặc một bảng chỉ mục để chứa thông tin của các thủ
tục hệ điều hành, mỗi phần tử trong bảng chỉ mục chứa một con trỏ trỏ tới thủ tục
tương ứng, con trỏ này dùng để gọi thủ tục khi cần thiết. Ta có thể xem cách gọi
ngắt (Interrupt) trong ngôn ngữ lập trình cấp thấp và cách thực hiện đáp ứng ngắt
dựa vào bảng vector ngắt trong MS_DOS là một ví dụ cho cấu trúc này.
Hình vẽ sau đây minh họa cho việc đáp ứng một lời gọi dịch vụ từ chương
trình của người sử dụng dựa vào bảng chỉ mục.
C/ tr nh ng ìi s ídung 2
C/ tr nh ng ìi s ídung 1
Ch ng tr nh
ng ìi s ídung chay
trong Uer mode
Goi Kernel
H
i u haình
Thuítuc
Dëch vu
chay trong
Kernel mode
Baíng m taí
H nh 1.3: S
th c hi n l iìgoi h th ng
Trong đó:
1. Chương trình của người sử dụng gởi yêu cầu đến Kernel.
2. Hệ điều hành kiểm tra yêu cầu dịch vụ.
3. Hệ điều hành xác định (vị trí) và gọi thủ tục dịch vụ tương ứng.
4. Hệ điều hành trả điều khiển lại cho chương trình người sử dụng.
Sau đây là một cấu trúc đơn giản của hệ thống đơn khối, trong cấu trúc này
các thủ tục được chia thành 3 lớp:
1.
Một chương trình chính (chương trình của người sử dụng) gọi đến
một thủ tục dịch vụ của hệ điều hành. Lời gọi này được gọi là lời gọi hệ
thống.
2.
thống từ các chương trình người sử dụng.
3. Một tập các thủ tục tiện ích (utility) hỗ trợ cho các thủ tục dịch trong
Một tập các thủ tục dịch vụ (service) để đáp ứng những lời gọi hệ
việc thực hiện cho các lời gọi hệ thống.
Trong cấu trúc này mỗi lời gọi hệ thống sẽ gọi một thủ tục dịch vụ tương
ứng. Thủ tục tiện ích thực hiện một vài điều gì đó mà thủ tục dịch vụ cần, chẳng
hạn như nhận dữ liệu từ chương trình người sử dụng. Các thủ tục của hệ điều hành
được chia vào 3 lớp theo như hình vẽ dưới đây.
Thuítuc ch nh
Thuítuc dëch vu
Thuítuc ti n ch
H nh 1.4: C u truc n giaín cuía m t monolithic system
Nhận xét:
Với cấu trúc này chương trình của người sử dụng có thể truy xuất trực
tiếp đến các chi tiết phần cứng bằng cách gọi một thủ tục cấp thấp, điều này gây
khó khăn cho hệ điều hành trong việc kiểm soát và bảo vệ hệ thống.
Các thủ tục dịch vụ mang tính chất tỉnh, nó chỉ hoạt động khi được gọi
bởi chương trình của người sử dụng, điều này làm cho hệ điều hành thiếu chủ động
trong việc quản lý môi trường.
I.4.2.b. Các hệ thống phân lớp (Layered Systems)
Hệ thống được chia thành một số lớp, mỗi lớp được xây dựng dựa vào lớp bên
trong. Lớp trong cùng thường là phần cứng, lớp ngoài cùng là giao diện với người
sử dụng.
Mỗi lớp là một đối tượng trừu tượng, chứa dựng bên trong nó các dữ liệu và
thao tác xử lý dữ liệu đó. Lớp n chứa dựng một cấu trúc dữ liệu và các thủ tục có
thể được gọi bởi lớp n+1 hoặc ngược lại có thể gọi các thủ tục ở lớp n-1.
Ví dụ về một hệ điều hành phân lớp:
Lớp 5: Chương trình ứng dụng
Lớp 4: Quản lý bộ đệm cho các thiết bị xuất nhập
Lớp 3: Trình điều khiển thao tác console
Lớp 2: Quản lý bộ nhớ
Lớp 1: Điều phối processor
Lớp 0: Phần cứng hệ thống
Hình vẽ 1.5 sau đây cho ta thấy cấu trúc phân lớp trong hệ điều hành Unix.
Nhận xét:
Khi xây dựng hệ điều hành theo hệ thống này các nhà thiết kế gặp khó
khăn trong việc xác định số lượng lớp, thứ tự và chức năng của mỗi lớp.
Giao di n
Ng ìi s í dung
Ng ìi s ídung
Giao di n
Ch ng tr nh ti n ch chu n
Th vi n
(Shell, Editor, compiler, ..)
Uesr Mode
Th vi n chu n
(Open, Close, Read, Write, ..)
Giao di n l ìi
goi h th ng
H
i u haình Unix
Kernel Mode
(process management, memory management
Ph n c ng
(CPU, memory, disks, I/O, ..)
H nh 1.5: H th ng ph n l p cuía UNIX
Hệ thống này mang tính đơn thể, nên dễ cài đặt, tìm lỗi và kiểm chứng hệ
Trong một số trường hợp lời gọi thủ tục có thể lan truyền đến các thủ tục
thống.
khác ở các lớp bên trong nên chi phí cho vấn đề truyền tham số và chuyển đổi ngữ
cảnh tăng lên, dẫn đến lời gọi hệ thống trong cấu trúc này thực hiện chậm hơn so
với các cấu trúc khác.
Tải về để xem bản đầy đủ
247 trang
07/05/2022
5580
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Lý thuyết hệ điều hành", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_ly_thuyet_he_dieu_hanh.pdf
