Giáo trình Cẩm nang ngành Lâm nghiệp

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN

CHƯƠNG TRÌNH HỖ TRỢ NGÀNH LÂM NGHIỆP & ĐỐI TÁC

CẨM NANG

NGÀNH LÂM NGHIỆP

Chương

CẢI THIỆN GIỐNG VÀ QUẢN LÝ GIỐNG CÂY RỪNG

Ở VIỆT NAM

NĂM 2006

i

Biên soạn:

Lê Đình Khả

Nguyễn Hoàng Nghĩa

Nguyễn Xuân Liệu

Chỉnh lý:

Nguyễn Văn Tư

Vũ Văn Mễ

Nguyễn Hoàng Nghĩa

Nguyễn Bá Ngãi

Trần Văn Hùng

Đỗ Quang Tùng

Hỗ Trợ kỹ thuật và tài chính: Dự án GTZ-REFAS

ii

Mở đầu.............................................................................................................................7

Phần 1: Lịch Sử Phát Triển và Các Chính Sách Về Cải Thiện Giống, Bảo Tồn

Quản Lý Nguồn Gen Cây Rừng......................................................................9

1. Lịch sử cải thiện giống và bảo tồn nguồn gen cây rừng ở Việt Nam ............................9

1.1. Thời kỳ trước năm 1945...............................................................................................9

1.2. Thời kỳ từ năm 1945 đến năm 1975............................................................................9

1.3. Thời kỳ từ năm 1975 đến năm 1990..........................................................................10

1.4. Thời kỳ đổi mới (sau năm 1990)................................................................................10

2. Các chính sách về cải thiện giống và bảo tồn nguồn gen cây rừng ............................14

2.1. Các văn bản pháp lý về nghiên cứu, sản xuất và quản lý giống cây lâm nghiệp ..14

2.2. Về bảo tồn nguồn ........................................................................................................15

Phần 2: Các Hoạt Động, Thành Tựu và Một số Vấn Đề Tồn Tại Về Cải Thiện

Giống Cây Trồng ............................................................................................18

1. Chọn loài, chọn xuất xứ, xây dựng rừng giống và vườn giống ...........................18

1.1. Chọn loài, chọn xuất xứ, xây dựng rừng giống và vườn giống các loài keo ..........18

1.1.1. Các loài keo vùng thấp..........................................................................................19

1.1.2. Các loài keo vùng cao...........................................................................................27

1.1.3. Các loài keo chịu hạn............................................................................................31

1.2. Chọn loài, chọn xuất xứ và xây dựng vườn giống các loài bạch đàn .....................35

1.2.1. Khảo nghiệm loài xuất xứ .....................................................................................35

1.2.2. Xây dựng các vườn giống bạch đàn......................................................................39

1.3. Chọn loài, chọn xuất xứ và xây dựng vườn giống các loài tràm.............................41

1.3.1 Bộ giống và các địa điểm khảo nghiệm .................................................................41

1.3.2. Khảo nghiệm tại một số lập địa chính ..................................................................42

1.3.3. Một số nhận định chính.........................................................................................45

1.3.4. Các loài và xuất xứ tràm được công nhận là giống tiến bộ kỹ thuật....................45

1.3.5. Các vườn giống M. leucadendra...........................................................................45

1.4. Chọn loài và chọn xuất xứ Phi lao.............................................................................46

1.5. Chọn loài và chọn xuất xứ Lát hoa............................................................................46

1.6. Khảo nghiệm xuất xứ Thông caribê..........................................................................48

1.7. Chọn xuất xứ Thông ba lá..........................................................................................50

1.8. Xây dựng rừng giống và rừng giống chuyển hoá.....................................................51

2. Chọn lọc cây trội, khảo nghiệm giống và xây dựng vườn giống .........................51

2.1. Các nguyên tắc chọn lọc cây trội ...............................................................................52

2.2. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm dòng vô tính Keo lá tràm .................................52

2.3. Chọn lọc cây trội và khảo nghiệm dòng vô tính bạch đàn ......................................55

2.3.1. Chọn dòng vô tính Bạch đàn urô (E. urophylla)...................................................55

2.3.2. Chọn dòng vô tính Bach đàn caman (E. camaldulensis) ......................................56

2.4. Chọn lọc cây trội và xây dựng vườn giống Thông nhựa .........................................57

iii

2.5. Chọn lọc cây trội và xây dựng vườn giống Thông ba lá..........................................59

2.6. Chọn lọc cây trội và xây dựng vườn giống Thông đuôi ngựa.................................60

3. Sử dụng giống lai tự nhiên và lai giống .................................................................61

3.1. Sử dụng giống Keo lai tự nhiên .................................................................................61

3.2. Lai giống Keo tai tượng và Keo lá tràm ...................................................................64

3.3. Lai giống một số loài bạch đàn ..................................................................................65

4. Nhân giống bằng giâm hom và nuôi cây mô .........................................................68

4.1. Nhân giống bằng hom.................................................................................................69

4.1.1. Đặc điểm của nhân giống hom..............................................................................69

4.1.2. Nhân giống hom Keo lai .......................................................................................70

4.1.3. Nhân giống hom một số dòng bạch đàn cao sản ..................................................70

4.1.4. Nhân giống hom các loài cây lá rộng khác...........................................................71

4.1.5. Nhân giống hom các loài cây lá kim.....................................................................72

4.1.6. Nhân giống hom và chiết cành một số loài tre trúc ..............................................72

4.2. Nhân giống bằng nuôi cấy mô....................................................................................73

4.2.1. Đặc điểm nuôi cấy mô...........................................................................................73

4.2.2. Nuôi cấy mô Keo lai..............................................................................................75

4.2.3. Nuôi cấy mô một số giống bạch đàn cao sản và bạch đàn lai..............................76

4.2.4. Nuôi cấy mô một số loài cây khác.........................................................................76

5. Một số vấn đề tồn tại và biện pháp giải quyết ......................................................76

5.1. Một số vấn đề tồn tại...................................................................................................76

5.2. Một số biện pháp giải quyết.......................................................................................77

Phần 3: Bảo Tồn Nguồn Gen Cây rừng.....................................................................80

1. Suy giảm nguồn gen.................................................................................................80

1.1. Suy giảm tài nguyên rừng ..........................................................................................80

1.2. Suy giảm nguồn gen cây rừng và mức độ đe doạ.....................................................83

1.2.1. Nguy cơ mất loài ...................................................................................................83

1.2.2. Nguy cơ mất một số vùng phân bố ........................................................................84

1.2.3. Xói mòn di truyền..................................................................................................84

1.3. Đánh giá mức độ đe doạ.............................................................................................85

2. Phương pháp bảo tồn nguồn gen ...........................................................................89

2.1. Nguyên tắc chung về bảo tồn nguồn gen cây rừng ..................................................89

2.2. Xác định đối tượng bảo tồn và đánh giá nguồn gen ................................................90

2.3. Các bước bảo tồn ........................................................................................................90

2.3.1. Điều tra khảo sát...................................................................................................90

2.3.2. Đánh giá................................................................................................................91

2.3.3. Bảo tồn ..................................................................................................................91

2.3.4. Bảo tồn thông qua quản lý rừng............................................................................93

3. Hệ thống các khu bảo tồn .......................................................................................93

3.1. Quy hoạch hệ thống các khu bảo tồn ........................................................................93

iv

3.2. Công tác quản lý và tính hiệu quả của việc bảo tồn các khu rừng đặc dụng........95

4. Những vấn đề đặt ra................................................................................................96

4.1. Những vấn đề về chính sách, thể chế.........................................................................96

4.1.1. Những vấn đề tồn tại.............................................................................................97

4.1.2. Một số vấn đề cần được giải quyết........................................................................97

4.2. Những vấn đề về kỹ thuật ..........................................................................................98

Phần 4:Hệ Thống Sản Xuất và Cung Ứng Giống Cây Lâm Nghiệp ....................100

1. Hiện trạng hệ thống sản xuất và cung ứng giống cây lâm nghiệp ...................100

1.1. Nhu cầu về giống cây lâm nghiệp ............................................................................100

1.1.1. Dự tính nhu cầu giống hàng năm theo từng giai đoạn trồng rừng của dự án 661

.......................................................................................................................................101

1.1.2. Dự tính nhu cầu giống hàng năm theo các dự án trồng rừng giai đoạn 2006-2010

.......................................................................................................................................103

1.2. Hiện trạng về hệ thống nguồn giống và vườn ươm cây lâm nghiệp.....................103

1.2.1. Nguồn giống........................................................................................................103

1.2.2. Hệ thống vườn ươm.............................................................................................108

1.3. Hiện trạng hệ thống tổ chức sản xuất và cung ứng giống cây lâm nghiệp ..........109

1.3.1. Cấp trung ương (Công ty giống lâm nghiệp trung ương)...................................109

1.3.2. Cấp vùng .............................................................................................................110

1.3.3. Cấp tỉnh...............................................................................................................111

2. Công tác quản lý sản xuất và cung ứng giống cây lâm nghiệp..........................112

2.1. Quản lý sản xuất và cung ứng hạt giống.................................................................113

2.2. Quản lý sản xuất và cung ứng cây con....................................................................114

2.3. Quản lý theo hệ thống mã số....................................................................................115

3. Những vấn đề tồn tại và giải pháp phát triển hệ thống sản xuất và cung ứng

giống cây trồng lâm nghiệp..........................................................................117

3.1. Những kết quả đạt được...........................................................................................117

3.1.1. Về chính sách hỗ trợ và khung pháp lý ...............................................................117

3.1.2. Các chương trình phát triển giống và xây dựng hệ thống nguồn giống cây lâm

nghiệp............................................................................................................................118

3.1.3. Về đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, trang thiết bị hiện đại..................................118

3.1.4. Về phát triển khoa học kỹ thuật, công nghệ mới.................................................119

3.2. Những vấn đề tồn tại.................................................................................................119

3.3. Các giải pháp phát triển sản xuất và cung ứng giống cây lâm nghiệp.................120

3.3.1. Có chính sách phù hợp........................................................................................121

3.3.2. Xây dựng và thực thi các chiến lược quốc gia dài hạn.......................................121

3.3.3. Thiết lập và đưa vào hoạt động mạng lưới giống cây lâm nghiệp với sự điều phối

thống nhất trong toàn quốc...........................................................................................121

3.3.4. Tạo thị trường giống đa dạng và mở rộng..........................................................122

3.3.5. Phát triển nguồn lực............................................................................................122

3.3.6. Đầu tư thích đáng cho công tác giống cây rừng.................................................122

Tài liệu tham khảo.....................................................................................................131

v

vi

Mở đầu

Giống là một trong những khâu quan trọng nhất của trồng rừng và rừng trồng, đặc biệt là

rừng trồng sản xuất. Không có giống được cải thiện theo mục tiêu kinh tế thì không thể đưa năng

suất rừng trồng lên cao. Theo Davidson (1996) thì giống được cải thiện có thể chiếm đến 50 -

60% năng suất rừng trồng. Vì thế, cải thiện giống cây rừng nhằm không ngừng nâng cao năng

suất, chất lượng gỗ và các sản phẩm mong muốn khác là một yêu cầu cấp bách đối với sản xuất

lâm nghiệp ở nước ta.

Hiện nay một số nước có nền lâm nghiệp tiên tiến đã tạo được năng suất rừng trồng 40 -

50 m³/ha/năm trên diện rộng, có nơi đã đạt năng suất 60 - 70 m³/ha/năm. Gần đây, với việc đưa

một số giống Keo lai và bạch đàn cao sản vào sản xuất, một số nơi đã đạt năng suất rừng trồng 30

- 40 m³/ha/năm, mở ra triển vọng mới cho công tác giống và trồng rừng sản xuất ở nước ta. Cùng

với việc đưa giống mới vào sản xuất là việc áp dụng công nghệ nhân giống hom có quy mô hàng

trăm ngàn cây/năm ở nhiều lâm trường và hợp tác xã. Nhiều cơ sở nhân giống bằng nuôi cấy mô

cũng ra đời, góp phần quan trọng vào việc đưa nhanh các giống mới có năng suất cao vào sản

xuất.

Kết hợp sử dụng giống có chất lượng di truyền được cải thiện với việc trồng đúng lập địa

và áp dụng các biện pháp kỹ thuật lâm sinh thích đáng là những biện pháp tổng hợp để tăng năng

suất rừng ở nước ta. Mặt khác bảo tồn nguồn gen cây rừng là một khâu không thể thiếu để tạo cơ

sở vững chắc cho công tác cải thiện giống lâu dài ở nước ta.

Trong các năm gần đây Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản về quản lý giống cây trồng

(trong đó có cây trồng lâm nghiệp) như Pháp lệnh giống cây trồng và Pháp lệnh về chất lượng

hàng hóa của Chủ tịch nước, Nghị định bảo hộ giống cây trồng và một số Nghị định và Quyết

định khác của Chính phủ về công tác giống và bảo tồn nguồn gen cây rừng làm cơ sở cho cải

thiện giống cây rừng ở nước ta phát triển.

Tuy vậy, công tác giống cây rừng ở nước ta cũng có một số bất cập như tỷ lệ giống có

chất lượng cao được sử dụng chưa nhiều, nhiều nơi còn sử dụng giống xô bồ, việc áp dụng các

thành tựu của công nghệ sinh học vào cải thiện giống mới ở giai đoạn ban đầu.

Tập "Cải thiện giống và quản lý giống cây rừng ở Việt Nam" được biên soạn theo yêu cầu

của "Dự án Hỗ trợ kỹ thuật" (GTZ) do Cộng hòa Liên bang Đức tài trợ và của Chương trình "Hỗ

trợ cải cách hành chính lâm nghiệp" (REFAS) là nhằm cung cấp một số hiểu biết về lịch sử phát

triển, những thành tựu và những thách thức trong công tác giống cây rừng ở nước ta.

Sách gồm 4 phần:

-

Phần 1. Lịch sử phát triển và các chính sách về cải thiện giống, bảo tồn và quản lý nguồn gen

cây rừng do GS.TS. Lê Đình Khả, PGS.TS. Nguyễn Hoàng Nghĩa và KS. Nguyễn Xuân Liệu

biên soạn.

Phần 2. Các hoạt động, thành tựu và một số vấn đề tồn tại về cải thiện giống cây rừng do

GS.TS. Lê Đình Khả biên soạn.

-

Phần 3. Bảo tồn nguồn gen cây rừng do PGS.TS. Nguyễn Hoàng Nghĩa biên soạn.

Phần 4. Hệ thống sản xuất và cung ứng giống cây lâm nghiệp do KS. Nguyễn Xuân Liệu biên

soạn.

Sau khi hoàn thành bản thảo lần đầu chúng tôi đã nhận được các bản nhận xét của GS.

TS. Nguyễn Xuân Quát, TS. Phạm Văn Mạch, Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học công nghệ; TS.

7

Phạm Đức Tuấn, Phó Cục trưởng Cục lâm nghiệp; TS. Hà Huy Thịnh, Giám đốc Trung tâm

nghiên cứu giống cây rừng (Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam); và của Công ty giống lâm

nghiệp Trung ương.

Các bản nhận xét đã đánh giá cao cố gắng của những người biên soạn và góp một số ý

kiến cụ thể để bản thảo hoàn chỉnh hơn. Bản viết này đã tiếp thu các ý kiến đóng góp, đã có thay

đổi kết cấu trong phần mở đầu và một số chỉnh sửa khác.

Tuy có biên tập bước đầu, song về cơ bản chúng tôi vẫn giữ các ý và cách viết của từng

tác giả để người đọc tiện liên hệ. Mặt khác, mặc dầu đã có nhiều cố gắng song chắc chắn không

tránh khỏi thiếu sót, mong người đọc góp ý và lượng thứ.

Nhân dịp này chúng tôi xin cảm ơn Ban điều hành các Dự án REFAS và GTZ cũng như

các nhà khoa học và quản lý đã có những chỉ bảo quý giá để chúng tôi chỉnh sửa cho cuốn sách

này.

Các tác giả

8

Phần 1: Lịch Sử Phát Triển và Các Chính Sách Về Cải Thiện Giống,Bảo Tồn Quản Lý

Nguồn Gen Cây Rừng

1. Lịch sử cải thiện giống và bảo tồn nguồn gen cây rừng ở Việt Nam

Có thể chia lịch sử cải thiện giống cây rừng ở Việt Nam thành bốn giai đoạn chủ yếu:

trước năm 1945, từ năm 1945 đến năm 1975, từ năm 1975 đến năm 1990 và thời kỳ đổi mới (từ

năm 1990 đến nay).

1.1. Thời kỳ trước năm 1945

Thời kỳ trước năm 1945 cải thiện giống cây rừng ở nước ta chủ yếu là hoạt động tự phát

của người dân trong các hộ gia đình gắn với một số kỹ thuật chọn giống và chiết ghép cây ăn quả

như Nhãn, Vải, Cam ở vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Đến những năm 1930 mới thật sự có hoạt động cải thiện giống cây rừng, khi các nhà lâm

nghiệp người Pháp xây dựng các khu khảo nghiệm cho Lim xanh (Erythrophloeum fordii), Ngân

hoa (Grevillia robusta), Bạch quả (Ginkgo biloba), Long não (Cinnamomum camphora), Bạch

đàn caman (Eucalyptus camaldulensis), Bạch đàn đỏ (E. robusta) v.v... ở một số vùng sinh thái

chính trong nước. Một số khu khảo nghiệm ở một số nơi như Cầu Cấm ở Nghệ An đã tồn tại đến

đầu những năm 1960 và một số giống như Ngân hoa đến nay đã được trồng trồng thử ở một số

nơi.

1.2. Thời kỳ từ năm 1945 đến năm 1975

Đây là thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Lúc này nhiệm vụ chính của cả

nước là đấu tranh giải phóng dân tộc, nên các hoạt động về cải thiện giống trong vùng giải phóng

chủ yếu là cung cấp giống cho trồng rừng, các hoạt động cải thiện giống chỉ được tiến hành ở một

số nơi có điều kiện.

Ở miền Nam giữa những năm 1950 đã xây dựng được các khu khảo nghiệm loài có tính

chất trồng thử tại Đà Lạt cho 18 loài Bạch đàn như Eucalyptus saligna, E. microcorys, E.

camaldulensis, E. punctata, E. robusta, E. citriodora, E. globulus, E. botryoides, E. maideni, E.

longifolia, E. resinifera v.v., trong đó các loài E. microcorys và E. saligna đến nay vẫn là những

loài có khả năng thích ứng khá nhất và sinh trưởng nhanh nhất tại vùng này.

Một số khu tập hợp giống và trồng thử cho một số loài cây gỗ có giá trị kinh tế tại Trảng

Bom (Đồng Nai), Lang Hanh (Lâm Đồng), Buôn Ma Thuột (Đắc Lắc) cũng được xây dựng trong

thời kỳ này.

Tiếp đến, trong những năm 1960 đã xây dựng các khu khảo nghiệm loài cho một số loài

cây lá kim như Pinus kesiya, P. caribaea, P. patula, P. taeda, P. massoniana, P. elliottii, P.

radiata, P. taiwanensis, P. pinea, P. longifolia, P. thunbergii, Fokienia hodginsii, Cupresus

benthami, C. pyramidalis, C. funebris, C. macrocarpa, Calitris obtusa, C. robusta, C.

cupresiformis v.v. Cùng thời gian này một số loài keo thuộc chi Acacia trong đó có Keo lá tràm

(Acacia auriculiformis) và Mimosa (Acacia podalyriifolia) cũng được đưa vào khảo nghiệm.

Ở miền Bắc Công ty giống được thành lập vào năm 1963 nhằm sản xuất giống cung cấp

cho nhu cầu trồng cây phủ xanh, trồng rừng phòng hộ chống cát bay ven biển, trồng cây phân tán

và cung cấp giống cho các "Tết trồng cây". Phòng nghiên cứu giống cây rừng thuộc Viện Lâm

nghiệp ra đời cùng với việc thành lập Viện vào năm 1961 đã có một số nghiên cứu bước đầu về

xây dựng rừng giống và bảo quản hạt giống cho một số loài cây như Bồ đề, Mỡ, Phi lao, Bạch

đàn, v.v.

9

Rừng Sao đen (Hopea odorata) 50 tuổi được trồng thử đầu tiên tại Buôn Ma Thuột

(Ảnh Lê Đình Khả, 2005)

1.3. Thời kỳ từ năm 1975 đến năm 1990

Sau khi giải phóng miền Nam vào năm 1975 công tác cải thiện giống có điều kiện hoạt

động trong điều kiện hòa bình và thống nhất đất nước. Tuy vậy thời kỳ từ năm 1975 đến 1990

hoạt động cải thiện giống chủ yếu là khảo nghiệm loài và xuất xứ cho một số loài cây ở một số

tỉnh miền Bắc, trong đó có khảo nghiệm xuất xứ các loài thông do dự án Sida tài trợ như Pinus

caribaea, P. oocarpa, P. kesiya, P. merkusii và các loài thông khác ở vùng Trung tâm Miền Bắc.

Một số loài bạch đàn chủ yếu cũng được khảo nghiệm xuất xứ trong thời gian này như Bạch đàn

caman (Eucalyptus camaldulensis), Bạch đàn têrê (E. tereticornis), Bạch đàn liễu (E. exserta), một

số loài keo cũng bước đầu được trồng thử ở một số vùng. Thời kỳ này cũng bắt đầu có nghiện cứu

về chọn lọc cây trội và xây dựng vườn giống cho cây Mỡ (Manglietia conifera), Thông ba lá (Pinus

kesiya), Thông nhựa (P. merkusii), cũng như có nghiên cứu về hạt giống, song kết quả đạt được

trong thời kỳ này không nhiều.

Chọn lọc cây trội và xây dựng vườn giống bằng cây ghép cũng được Công ty Giống lâm

nghiệp thực hiện cho Thông ba lá ở Lang Hanh và Xuân Thọ thuộc tỉnh Lâm Đồng và Thông nhựa

ở Lang Hanh (Lâm Đồng) và ở Thụ Lộc (Quảng Bình), Mỡ ở Cầu Hai (Phú Thọ) vào cuối những

năm 1970 và đầu 1980. Công ty Giống lâm nghiệp cũng là đơn vị đã cung cấp hàng ngàn tấn giống

cho các chương trình trồng rừng phủ xanh và trồng cây phân tán ở các địa phương (trong đó có

"Tết trồng cây").

1.4. Thời kỳ đổi mới (sau năm 1990)

Thời kỳ sau năm 1990, đặc biệt là khoảng 10 năm gần đây, là thời kỳ công tác cải thiện

giống cây rừng hoạt động mạnh mẽ nhất và có hiệu quả nhất. Đây là thời kỳ đất nước đã có

những chuyển biến quan trọng theo hướng đổi mới, mở cửa và hội nhập với kinh tế thế giới nên

công tác cải thiện giống cây rừng cũng có những chuyển biến mạnh mẽ. Chúng ta đã có điều kiện

xây dựng các khảo nghiệm giống trên các vùng sinh thái chính. Có thể chia hoạt động cải thiện

giống trong thời kỳ này theo các nội dung sau đây:

10

- Khảo nghiệm loài và xuất xứ. Ngoài việc tiếp tục theo dõi và mở rộng các khảo nghiệm

loài và xuất xứ cho các loài thông và bạch đàn nói trên chúng ta đã xây dựng thêm các khu khảo

nghiệm loài - xuất xứ cho một số loài cây chủ yếu như Bạch đàn uro (E. urophylla), các loài E.

grandis, E. pelita, E. cloeziana v.v. ở một số vùng sinh thái chính trong nước.

Đầu những năm 1990 bên cạnh việc tiếp tục xây dựng các khảo nghiệm loài - xuất xứ cho

các loài bạch đàn, một loạt khảo nghiệm cho các loài keo vùng thấp như Keo lá tràm (A.

auriculiformis), Keo tai tượng (A. mangium), Keo lá liềm (A. crassicarpa), Keo nâu (A.

aulococarpa) và Keo quả xoắn (A. cincinnata) đã được xây dựng ở nhiều nơi trong nước.

Năm 1993 khảo nghiệm cho các loài keo chịu hạn như A. tumida, A. difficilis, A. torulosa

v.v. đã được xây dựng tại Tuy Phong (nơi có lượng mưa 700 - 800mm/năm) thuộc tỉnh Bình

Thuận. Các năm 1994 - 1996 khảo nghiệm xuất xứ các loài keo vùng cao như A. mearnsii, A.

melanoxylon v.v. được xây dựng tại Đà Lạt (1600m trên mặt biển), núi Ba Vì (600m trên mặt

biển) và một số nơi khác.

Trong các năm 1993 - 1995 một loạt các khảo nghiệm xuất xứ cho các loài tràm như

Melaleuca leucadendra, M. cajuputi v.v. được xây dựng trên một số lập địa đất ngập phèn ở một

số tỉnh đồng bằng sông Cửu Long.

Năm 1994 khảo nghiệm xuất xứ Phi lao (Casuarina equisetifolia) đã được xây dựng ở

vùng cát ven biển thuộc các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam và Bình Thuận, sau đó là

khảo nghiệm xuất xứ Phi lao đồi (Casuarina junghuniana) tại Đà Nẵng và Ba Vì.

Ngoài ra, khảo nghiệm xuất xứ Xoan chịu hạn (Azadirachta indica) cũng được xây dựng

tại Ba Vì (Hà Tây) và một số nơi khác vào năm 1996. Tuy ở Ba Vì Xoan chịu hạn sinh trưởng

kém, song tại Ninh Thuận đã có một số giống thích nghi và sinh trưởng tốt trên đất cát khô hạn

ven biển.

Năm 1999 khảo nghiệm xuất xứ cho Lát hoa (Chukrasia tabularis) được xây dựng ở một

số tỉnh miền Bắc.

11

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

NK

P

NK

P

Lµm ®Êt

Thµnh phÇn

ruét bÇu

NhiÔm

NK

vi khuÈn

Lµm cá

P

NK

Lµm cá

C¶i thiÖn

gièng

C¶i thiÖn

gièng

P

Lµm cá

C¶i thiÖn

gièng

C¶i thiÖn

gièng

N¨m 0

N¨m 1

N¨m 3

N¨m 6

Tuæi

Sự tham gia tương đối của cải thiện giống và các biện pháp kỹ thuật lâm sinh trong sinh trưởng của cây và

tăng trưởng thể tích gỗ của một số loài Keo và Bạch đàn trong 6 năm trên một số lập địa ở các nước nhiệt đới

(theo Davidson, 1996). Năm 0 là giai đoạn vườn ươm, năm 1là năm đầu sau khi trồng, v.v.

- Chọn lọc cây trội, khảo nghiệm giống và xây dựng rừng giống, vườn giống ở nước ta

mới thật sự bắt đầu từ đầu những năm 1980, khi có các nghiên cứu về chọn giống cho cây Mỡ

(Manglietia conifera), sau đó là chọn giống Thông nhựa có lượng nhựa cao (1987-2000), chọn

giống Sở cho vùng Lạng Sơn (1988 - 1990), chọn giống Thông đuôi ngựa (1994-2000) và Thông

ba lá (1996-2000) sinh trưởng nhanh. Cùng với việc chọn lọc cây trội chúng ta đã xây dựng được

các vườn giống bằng cây ghép cho Thông nhựa có lượng nhựa cao tại Nghệ An, Quảng Ninh, Hà

Tây và Vĩnh Phúc; cho Thông đuôi ngựa để lấy gỗ tại Lạng Sơn. Đến nay một số vườn giống đã

phát huy tác dụng cung cấp giống được cải thiện cho sản xuất, một số vườn giống cần được đầu

tư và nâng cấp mới đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới. Việc chọn lọc cây trội có sinh trưởng

nhanh có chất lượng thân cây tốt cũng được thực thiện cho các loài Bạch đàn caman và Bạch đàn

urô, qua khảo nghiệm dòng vô tính đã chọn được một số dòng có năng suất cao để đưa vào sản

xuất. Đến nay đã có 5 dòng Bạch đàn urô được công nhận là giống tiến bộ kỹ thuật để phát triển

trên diện rộng ở vùng Trung tâm miền Bắc.

Từ năm 1999 lần đầu tiên việc chọn giống chống chịu bệnh và sinh trưởng nhanh được

thực hiện cho Bạch đàn caman, qua khảo nghiệm dòng vô tính đã chọn được hai dòng có năng

suất cao và chống bệnh hại lá cho vùng Đông Nam Bộ.

Từ kết quả khảo nghiệm xuất xứ và chọn lọc cây trội chúng ta đã xây dựng dược một số

rừng giống và vườn giống cho một số loài cây như Keo tai tượng, Keo lá tràm, Keo lá liềm, Bạch đàn

uro, Bạch đàn caman, Bạch đàn pelita (E. pellita), Tràm lá dài (Melaleuca leucadendra) v.v.

Trong các năm 1995-2000 rừng giống chuyển hóa từ rừng sản xuất của một số loài cây

khác như Thông ba lá, Thông đuôi ngựa (P. massoniana), Sa mu (Cunninghamia lanceolata), Pơ

12

mu (Fokienia hodginsii), Phi lao, Trám trắng (Canarium album), Vạng trứng (Endospermum

chinensis), Huỷnh (Tarrietia javanica) cũng được Công ty Giống lâm nghiệp xây dựng tại một số

vùng trong nước.

- Sử dụng giống lai tự nhiên và lai giống là một lĩnh vực được áp dụng ở nước ta từ đầu

những năm 1970 khi có phát hiện và nghiên cứu về giống lai tự nhiên giữa Bạch đàn camam (E.

camandulensis) và Bạch đàn đỏ (E. robusta) (Lê Đình Khả, 1970), song mới thật sự có thành tựu

nổi bật vào đầu những năm 1990, khi phát hiện, chọn lọc và khảo nghiệm một số dòng Keo lai tự

nhiên giữa Keo tai tượng với Keo lá tràm có năng suất cao gấp 1,5- 2 lần các loài cây bố mẹ, lai tạo

được một số tổ hợp lai và chọn lọc được một số dòng vô tính có năng suất cao giữa hai loài cây

này, cũng như giữa các loài Bạch đàn caman (E. camadulelsis). Bạch đàn urô (E. urophylla) và

Bạch đàn liễu (E. exserta).

- Nhân giống sinh dưỡng trong cải thiện giống cây rừng ở nước ta được thực hiện theo từng

bước khác nhau. Kỹ thuật ghép đã được áp dụng để xây dựng vườn giống Thông ba lá và Thông

nhựa từ năm 1978, sau đó đã được áp dung để xây dựng vườn giống Thông nhựa có lượng nhựa

cao, Thông đuôi ngựa, Mỡ, Tếch (Tectona grandis), v.v. Hiện nay kỹ thuật ghép cũng đang được

áp dụng có kết quả để nhân giống Trám trắng, Sấu, Macadamia (Macadamia intergifolia), v.v.

Nhân giống hom đã được thử nghiệm ở nước ta từ những năm 1960, song mới được áp

dụng ở quy mô sản xuất trong khoảng 10 năm gần đây, khi các giống cây có năng suất cao như

Keo lai, các giống Phi lao 601, 701 và một số dòng bạch đàn cao sản (chọn trong nước và được

nhập từ Trung Quốc) được đưa vào sản xuất. Ngoài ra, kỹ thuật nhân giống hom cành cho một số

loài cây khác như Luồng và các giống tre măng cũng đang được áp dụng trên quy mô sản xuất.

Nuôi cấy mô cho cây rừng tuy mới được áp dụng ở nước ta từ sau năm 1993, khi nhà

nước cho nhập công nghệ nuôi cấy mô và một số dòng bạch đàn cao sản của Trung Quốc, đến

nay đã được áp dụng rộng rãi ở nhiều cơ sở trong cả nước để nhân giống Keo lai và một số dòng

bạch đàn cao sản.

- Bảo tồn nguồn gen cây rừng là một lĩnh vực mới được thực hiện ở nước ta từ năm 1987,

khi Nhà nước có chủ trương bảo tồn nguồn gen cho các giống cây trồng vật nuôi và vi sinh vật

quan trọng nhất. Đến nay một hệ thống các vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên cũng như

một số vườn sưu tập thực vật đã được xây dựng góp phần tích cực vào việc lưu giữ nguồn gen

cây rừng ở nước ta làm cơ sở cho công tác cải thiện giống sau này. Các hoạt động bảo tồn nguồn

gen cũng góp phần làm rõ mức độ đe dọa, phương thức khai thác và bảo tồn cho một số loài cây

quan trọng nhất.

- Ban hành các quy trình, quy phạm và các tiêu chuẩn công nhận giống cây lâm nghiệp.

Giống cây trồng lâm nghiệp là một bộ phận của giống cây trồng, vì thế việc quản lý giống cây

trồng lâm nghiệp cũng phải tuân thủ các quy định chung về quản lý giống cây trồng của Nhà

nước. Để từng bước đưa công tác sản xuất và quản lý giống cây trồng lâm nghiệp vào nề nếp năm

1993 Bộ lâm nghiệp đã ban hành quy phạm xây dựng rừng giống, vườn giống và rừng giống

chuyển hóa mà đến nay vẫn có giá trị. Trong các năm sau đó Bộ lâm nghiệp cũng như Bộ Nông

nghiệp và Phát triển nông thôn đã ban hành nhiều tiêu chuẩn về hạt giống cho một số loài cây

trồng quan trọng nhất, trong đó có tiêu chuẩn ngành về phương pháp kiểm nghiệm hạt giống cây

trồng lâm nghiệp được ban hành năm 2001.

Năm 1996 Chính phủ Việt Nam có Nghị định về quản lý giống cây trồng trong đó có quy

định về khảo nghiệm và sử dụng giống trong sản xuất. Năm 1998 Bộ Nông nghiệp và Phát triển

nông thôn ban hành Tiêu chuẩn công nhận giống cây trồng lâm nghiệp, sau đó được sửa đổi và

bổ sung vào năm 2003. Năm 2001 chính phủ có Nghị định bảo hộ giống cây trồng trong đó quy

13

định điều kiện các giống cây trồng được bảo hộ và cách thức tiến hành bảo hộ. Năm 2004 đánh

dấu sự chuyển biến mạnh mẽ về công tác giống với sự ra đời của Pháp lệnh giống cây trồng.

Ngoài ra còn có nhiều quyết định của Nhà nước về bảo vệ rừng và xây dựng các vườn quốc gia,

khu bảo tồn thiên nhiên tạo điều kiện cho công tác bảo tồn nguồn gen hoạt động có kết quả.

Hiện nay ngành Lâm nghiệp đang chuẩn bị ban hành một số văn bản về quản lý giống cây

trồng lâm nghiệp góp phần tăng năng suất rừng trồng ở nước ta.

Nét nổi bật khác trong công tác cải thiện giống cây rừng ở thời kỳ này là có sự hợp tác và

giúp đỡ nhiều mặt của các tổ chức quốc tế như Sida-SAREC của Thụy Điển, CSIRO và ACIAR

của Australia, DANIDA của Đan Mạch, cũng như của UNDP, IPGRI, JICA và một số tổ chức

quốc tế khác. Nhờ sự giúp đỡ của các tổ chức này mà công tác giống cây rừng của nước ta đã có

những chuyển biến mau chóng theo xu hướng chung của thế giới.

2. Các chính sách về cải thiện giống và bảo tồn nguồn gen cây rừng

2.1. Các văn bản pháp lý về nghiên cứu, sản xuất và quản lý giống cây lâm nghiệp

Nhận thức rõ tầm quan trọng và mức độ ảnh hưởng của việc sử dụng giống tốt đối với sự

thành bại của công tác trồng rừng, Nhà nước và ngành lâm nghiệp đã ban hành các văn bản pháp

qui và những chính sách hỗ trợ nhằm tăng cường việc quản lý chặt chẽ quá trình nghiên cứu, sản

xuất và cung ứng; đồng thời khuyến khích sử dụng giống có chất lượng dần dần được cải thiện

trong trồng rừng. Nổi bật nhất là các văn bản pháp qui về nghiên cứu, sản xuất và quản lý giống

cây lâm nghiệp sau đây đã được ban hành và áp dụng trong toàn quốc, đó là:

-

QĐ 264 (22/7/1992) của Bộ Lâm nghiệp về Đầu tư phát triển giống lâm nghiệp bằng ngân

sách nhà nước, xây dựng và phát triển hệ thống nguồn giống cải thiện.

HD 08/KHKT (24/5/1993) của Bộ Lâm nghiệp Hướng dẫn tăng cường xây dựng và phát

triển hệ thống nguồn giống và vườn ươm ở cấp tỉnh.

QĐ 804/QĐ-KT (02/11/1993) của Bộ Lâm nghiệp ban hành Qui phạm kỹ thuật xây dựng

rừng giống, vườn giống và rừng giống chuyển hoá.

QĐ 556/TTg (12/9//1995) của Thủ tướng chính phủ về Cơ cấu rừng phòng hộ và sử dụng

hạt giống các loài cây bản địa quí.

-

Nghị định số 07/CP, ngày 05/02/1996 của Chính phủ về quản lý giống cây trồng.

Thông tư số 02/NN-KNKL/TT, ngày 01/3/1997 của Bộ NN&PTNT. Hướng dẫn thi hành

Nghị định 07/CP của Chính phủ về:

Kiểm tra công nhận giống mới, cây mẹ, nguồn giống.

Khảo nghiệm hoặc sản xuất thử giống mới chọn tạo, giống nhập khẩu và giống đưa từ

vùng này sang vùng khác.

-

Quyết định số 124/198/QĐ/BNN/KHCN ngày 31/8/1998 của Bộ NN&PTNT ban hành

Tiêu chuẩn công nhận giống cây trồng lâm nghiệp (TCN 17 - 98).

Quyết định số 178/1999/QĐ-TTg ngày 30/8/1999 của Chính phủ ban hành Qui chế ghi

nhãn hàng hóa lưu thông trong nước và hàng hóa xuất nhập khẩu.

Thông tư số 75/2000/TT-BNN-KHCN ngày 17/7/2000 của Bộ NN&PTNT Hướng dẫn

thực hiện Quyết định số 178/1999/QĐ-TTg ngày 30/8/1999 của Chính phủ.

Quyết định số 34/2001/QĐ-BNN-VP ngày 30/3/2001 của Bộ NN&PTNT ban hành Qui

định về điều kiện kinh doanh trong một số lĩnh vực thuộc ngành trồng trọt và chăn nuôi.

14

-

Thông tư số 62/2001/TT-BNN ngày 05/6/2001 của Bộ NN&PTNT Hướng dẫn thực hiện

Quyết định số 46/2001/QĐ-TTg ngày 04/4/2001 của Chính phủ về Quản lý xuất nhập

khẩu hàng hóa thời kỳ 2001-2005.

-

Quyết định số 86/2001/QĐ/BNN-KHCN ngày 23/8/2001 của Bộ NN&PTNT ban hành

Qui định tạm thời công bố tiêu chuẩn chất lượng hàng hóa chuyên ngành nông nghiệp.

Quyết định số 58/2001/QĐ-BNN-KNKL ngày 23/5/2001 của Bộ NN&PTNT ban hành

Danh mục giống cây trồng, vật nuôi quí hiếm cấm xuất khẩu, Danh mục giống cây trồng,

vật nuôi được nhập khẩu.

-

Nghị định số 13/2001/NĐ-CP ngày 20/4/2001 của Chính phủ về Bảo hộ giống cây trồng mới.

Thông tư số 119/2001/TT-BNN ngày 02/12/2001 của Bộ NN&PTNT Hướng dẫn thi hành

Nghị định số 13/CP của Chính phủ về bảo hộ giống cây trồng mới

-

Quyết định số 199/QĐ-BNN-PTLN ngày 22 tháng 1 năm 2002 của Bộ NN&PTNT về

Chiến lược phát triển lâm nghiệp giai đoạn 2001 - 2010, trong đó Giống cây lâm nghiệp là

một trong 6 chương trình được ưu tiên với ba mục tiêu:

Đảm bảo cung cấp đủ giống chất lượng cao của các loài cây chính.

Thiết lập cơ chế thị trường thích hợp trong sản xuất, cung ứng và sử dụng giống.

Áp dụng công nghệ truyền thống và tiên tiến trong sản xuất, nhân giống và cải thiện giống.

-

Quyết định số 188/2003/QĐ-BNN ngày 23/1/2003 của Bộ NN&PTNT ban hành Tiêu

chuẩn công nhận giống cây lâm nghiệp (04TCN - 64 - 2003).

Lệnh số 03/204/L/CTN ngày 05/4/2004 của Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam ban hành

Pháp lệnh giống cây trồng.

Quyết định số 13/2005/QĐ-BNN ngày 15/3/2005 của Bộ NN&PTNT ban hành

Danh mục giống cây trồng lâm nghiệp chính,

Danh mục giống cây trồng lâm nghiệp được phép sản xuất kinh doanh,

Danh mục giống cây trồng lâm nghiệp phải áp dụng tiêu chuẩn ngành,

Danh mục các loài cây chủ yếu trong trồng rừng sản xuất theo 9 vùng sinh thái lâm nghiệp.

- Quyết định của Chính phủ ban hành Nghị định xử phạt vi phạm hành chính về giống cây trồng.

2.2. Về bảo tồn nguồn

Năm 1991, Nhà nước ban hành “Luật bảo vệ và phát triển rừng”, sửa đổi bổ sung năm

2004 và năm 1994 là “Luật bảo vệ môi trường” cũng như nhiều văn bản dưới luật khác đã là cơ

sở pháp lý cơ bản cho công tác xây dựng và quản lý hệ thống rừng đặc dụng này.

Năm 1991, Chương trình Hành động Lâm nghiệp Nhiệt đới đã ra đời góp phần quy hoạch

tổng thể đất lâm nghiệp trong phạm vi toàn quốc. Với cố gắng của nhiều nhà khoa học, Sách đỏ

Việt Nam đã được soạn thảo trong đó Tập I, phần động vật (xuất bản năm 1992) bao gồm 347 loài;

Tập II, phần thực vật (xuất bản năm 1996) gồm 350 loài hiếm và có nguy cơ bị đe doạ.

Về lĩnh vực nghiên cứu bảo tồn tài nguyên di truyền, suốt từ năm 1988 cho tới nay,

Chương trình “Bảo tồn nguồn gen quốc gia” do Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường (nay là

Bộ Khoa học và Công nghệ) chủ trì và đầu tư đã góp phần đáng kể vào thành công của công tác

bảo tồn nguồn gen ở nước ta. Định hướng chiến lược, lựa chọn hình thức và lựa chọn các loài cần

bảo tồn đã được bước đầu đưa ra xem xét và tiếp tục hoàn thiện.

15

Về mặt quốc tế, Việt Nam đã tham gia nhiều chương trình như Chương trình con người

và sinh quyển (MAB - Man and Biosphere) của UNESCO, Công ước RAMSAR (Công ước quốc

tế bảo vệ đất ngập nước) mà Vườn quốc gia Xuân Thuỷ (Nam Định) đã được ghi vào danh sách

“các vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, đặc biệt là nơi ở của chim nước” vào năm

1989 và Việt Nam trở thành thành viên thứ 50 của công ước này. Việt Nam cũng đã tham gia ký

công ước CITES (Công ước quốc tế về buôn bán các động thực vật hoang dại bị đe dọa) vào năm

1994 và như vậy nước ta cũng đứng vào đội ngũ quốc tế kiểm soát và quản lý việc buôn bán các

loài hoang dại.

Năm 1993, Việt Nam ký Công ước về Đa dạng sinh học, cam kết hỗ trợ các cố gắng bảo

tồn trên thế giới và ở trong nước. Công ước đã được phê chuẩn vào tháng 10/1994 và do vậy Việt

Nam đang hành động theo tinh thần của Công ước này. Cụ thể là Kế hoạch Hành động Đa dạng

sinh học (BAP - Biodiversity Action Plan) của Việt Nam do Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi

trường chủ trì soạn thảo đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 845/TTg ngày

22 tháng 12 năm 1995. Cũng vào năm này, bản thảo Kế hoạch Hành động Môi trường

(Environmental Action Plan) do Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường phối hợp với Ngân

hàng Thế giới (WB), Tổ chức Phát triển Quốc tế của Canađa (CIDA) và Trung tâm nghiên cứu

phát triển quốc tế của Canađa (IDRC) đã được soạn thảo.

Các văn bản và thời điểm quan trọng có liên quan đến bảo tồn nguồn gen cây rừng và bảo

vệ đa dạng sinh học ở Việt Nam là:

-

1962. Quyết định 72/TTg thành lập Vườn quốc gia Cúc Phương.

Nghị định 39/CP của Hội đồng Chính phủ ban hành Điều lệ tạm thời về săn bắn chim thú rừng.

1986. Quyết định 194/CT công nhận 87 khu rừng cấm.

-

1986. Bộ Lâm nghiệp ra quyết định số 1171/QĐ ban hành quy chế quản lý rừng đặc dụng.

1987. Quyết định 582/QĐ-NSY, ngày 02/11/1987 của Chủ nhiệm UB KH-KTNN quy

định tạm thời về nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan bảo tồn, lưu giữ, sử dụng nguồn gen.

-

1989. Quyết định 433 của Bộ Lâm nghiệp đình chỉ khai thác và xuất khẩu 7 loại gỗ quý

hiếm (lát, nghiến, giáng hương, trắc, cẩm lai, gõ đỏ, mun)

-

1989. Thành viên của Công ước RAMSAR.

1991. Ban hành Luật bảo vệ và phát triển rừng.

1991. Kế hoạch quốc gia về môi trường và phát triển bền vững.

1991. Kế hoạch Hành động Lâm nghiệp nhiệt đới (TFAP).

1992. Nghị định 17/HĐBT của Hội đồng Bộ trưởng về thi hành Luật bảo vệ và phát triển

rừng.

-

1992. Nghị định 18/HĐBT về cấm khai thác 13 loài cây và 36 loài động vật và hạn chế

khai thác 19 loài cây và 10 loài động vật.

1992. Thông tư 13/LN-KL của Bộ lâm nghiệp hướng dẫn thực hiện NĐ 18/ HĐBT của Chính

phủ.

1993. Chỉ thị 130/TTg của Thủ tướng Chính phủ về quản lý và bảo vệ động thực vật quý

hiếm.

1993. Chỉ thị 283/TTg của Thủ tướng Chính phủ về thực hiện các biện pháp cấp bách để

quản lý gỗ quý hiếm.

-

1993. Ký và năm 1994 phê chuẩn Công ước về Đa dạng sinh học.

1994. Ban hành Luật về Bảo vệ môi trường.

16

-

1994. Ký Công ước CITES.

1995. Kế hoạch hành động Đa dạng sinh học (BAP).

1995. Bản thảo Kế hoạch Hành động về Môi trường (VNNEAP)

1996. Sách đỏ Việt Nam, phần thực vật.

1996. Quyết định 821/TTg của Thủ tướng Chính phủ về khai thác, xuất khẩu sản phẩm gỗ pơ

mu.

-

1996. Chỉ thị 18 NN-PTNT-CT của Bộ trưởng Bộ NN-PTNT về đình chỉ khai thác gỗ pơ

mu

& đóng cửa tất cả các tiểu khu rừng có Pơ mu phân bố.

1997. Chỉ thị 06 NN-PTNT/CT của Bộ trưởng Bộ NN-PTNT về thực hiện nghiêm ngặt

đóng cửa rừng Pơ mu, đình chỉ khai thác thu mua gỗ pơ mu.

1997. Quyết định 2177/1997/QĐ-BKHCNMT, 30-12-1997 về việc ban hành quy chế

quản lý và bảo tồn nguồn gen thực vật, động vật và vi sinh vật.

1999. Quyết định 242/1999/QĐ/TTg ngày 30-12-1999 của Thủ tướng Chính phủ về điều

hành xuất nhập khẩu hàng hoá năm 2000, trong đó có các loài động vật hoang dã và động

thực vật quý hiếm được liệt vào hàng cấm xuất khẩu do Bộ NN - PTNT hướng dẫn.

-

2001. Quyết định 08/2001/QĐ/TTg ngày 11 tháng 1 năm 2001 của Thủ tướng Chính phủ

về

việc ban hành Quy chế quản lý rừng đặc dụng, rừng phòng hộ và rừng sản xuất là

rừng tự nhiên.

17

Phần 2: Các Hoạt Động, Thành Tựu và Một số Vấn Đề Tồn Tại Về Cải Thiện Giống Cây

Trồng

1. Chọn loài, chọn xuất xứ, xây dựng rừng giống và vườn giống

Bước đầu tiên trong bất kỳ một chương trình nào về cải thiện giống cây rừng là chọn loài

và xuất xứ phù hợp với mục tiêu kinh tế và/hoặc phòng hộ được đặt ra và có đặc điểm sinh thái

phù hợp với từng vùng gây trồng cụ thể, để chọn loài cây và xuất xứ phù hợp với từng vùng một

cách chắc chắn phải tiến hành một loạt các khảo nghiệm loài và xuất xứ.

Khảo nghiệm loài là sự tập hợp các nguồn hạt của một số loài cây nhất định theo mục tiêu

kinh tế được đặt ra và xây dựng các khu khảo nghiệm so sánh giống ở một số vùng sinh thái chính

nhằm chọn ra một hoặc một số loài cây thích hợp nhất cho mỗi vùng.

Khảo nghiệm xuất xứ là bước tiếp sau khảo nghiệm loài, là sự tập hợp nguồn hạt của những

xuất xứ thuộc các vùng sinh thái khác nhau trong những loài đã được xác định, xây dựng khảo

nghiệm so sánh giống nhằm tìm ra một hoặc một số xuất xứ tốt nhất, có tỷ lệ sống lớn, năng suất cao

theo mục tiêu kinh tế và có khả năng phòng chống sâu bệnh cũng như các điều kiện bất lợi khác.

Trong một số trường hợp, khi nhà chọn giống biết được một cách tương đối đầy đủ các

thông tin cần thiết về loài cây định chọn lọc, nghĩa là biết được khả năng cung cấp sản phẩm kinh

tế, vùng phân bố của loài, các yêu cầu sinh thái và khả năng chống chịu của loài với các điều kiện

bất lợi, thì việc khảo nghiệm loài được kết hợp với khảo nghiệm xuất xứ trong cùng một lần và

trên cùng một số địa điểm nhất định. Những khảo nghiệm này được gọi là khảo nghiệm loài -

xuất xứ. Đây là phương thức khảo nghiệm rút ngắn được thời gian đi từ nghiên cứu đến sản xuất

và đang được áp dụng ở nhiều nước trên thế giới.

Chỉ thông qua khảo nghiệm loài và xuất xứ nhà chọn giống mới biết được một cách chắc

chắn (mà không phải suy đoán) xuất xứ (nguồn giống) thích hợp nhất để sử dụng cho một chương

trình trồng rừng trên một vùng sinh thái nhất định, đặc biệt là khi đưa cây từ nơi khác đến.

Nhờ chọn lọc tự nhiên trong một quá trình lâu dài mà cây rừng đã hình thành tính thích

ứng với các điều kiện địa lý-sinh thái nhất định, hình thành những biến dị di truyền hết sức phong

phú cả về hình thái, tập tính sinh trưởng và khả năng chịu đựng. Loài có phạm vi phân bố càng

rộng trên nhiều điều kiện địa lý - sinh thái khác nhau thì càng có nhiều biến dị di truyền và do đó

càng có nhiều khả năng để lựa chọn những biến dị di truyền phù hợp với mục tiêu chọn giống ở

từng khu vực.

Khảo nghiệm loài và xuất xứ chính là sự lợi dụng các biến dị di truyền có sẵn trong thiên

nhiên một cách có cơ sở khoa học, thông qua thực nghiệm gây trồng trong những điều kiện mới.

Đây là phương pháp chọn giống nhanh nhất và rẻ nhất. Chính vì thế mà Zobel và Talbert (1984)

đã cho rằng “bất luận kỹ thuật chọn giống tinh vi như thế nào, tăng thu lớn nhất, nhanh nhất và rẻ

nhất trong các chương trình cải thiện giống cây rừng là sự bảo đảm sử dụng nguồn hạt thích hợp

nhất cho trồng rừng, đặc biệt là khi gây trồng cây ngoại lai”, “sử dụng xuất xứ thích hợp là chìa

khóa cho sự thành công của một chương trình trồng rừng cây ngoại lai”. Còn Anderson (1966) thì

cho rằng “một xuất xứ đáng tin cậy sẽ sản xuất ra một giống cây rừng với 90% khả năng chắc

chắn hơn là một xuất xứ xuất sắc song chỉ có 50% khả năng"¹.

1.1. Chọn loài, chọn xuất xứ, xây dựng rừng giống và vườn giống các loài keo

Ở Viêt Nam có hơn 15 loài keo acacia bản địa phân bố tại nhiều vùng trong cả nước

(Nguyễn Tiến Bân và cs., 2003), song hầu hết đều ở dạng cây bụi hoặc dây leo, ít giá trị kinh tế,

¹DÉn tõ Zobel vµ Talbert, 1984

18

trong lúc ở Australia (Au) có đến hơn 660 loài keo acaia (Boland, et al, 1984), với nhiều loài cây

gỗ lớn. Một số nước như Papua New Guinea (PNG) cũng có các loài acacia kích thước lớn, sinh

trưởng nhanh, dễ thích ứng với điều kiện đất trống đồi núi trọc ở nước ta. Vì thế việc nhập nội

một số loài keo nhiệt đới từ các nước này để trồng khảo nghiệm nhằm chọn được loài và xuất xứ

thích hợp với một số vùng sinh thái chính của nước ta là hết sức cần thiết.

Từ đầu những 1960 Keo lá tràm (Acacia auriculiformis) đã được nhập vào trồng thử ở

vùng Đông Nam Bộ, một số loài keo khác cũng được trồng thử tại Đà Lạt, trong đó có loài A.

podariifolia mà về sau đã trở thành cây tượng trưng cho vùng Đà Lạt với tên gọi quen thuộc là

cây "Mimosa". Từ năm 1980, đặc biệt là từ đầu những năm 1990, một số loài keo khác được tiếp

tục nhập vào trồng thử và được đưa vào khảo nghiệm ở nước ta. Các loài keo nhập vào Việt Nam

được chia thành ba nhóm là các loài keo vùng thấp, các loài keo chịu hạn và các loài keo vùng

cao.

Đến nay, sau khoảng 10 năm khảo nghiệm đã thấy được một số loài và xuất xứ có triển

vọng gây trồng ở một số vùng sinh thái của nước ta. Những loài và xuất xứ này đã được Bộ Nông

nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận là giống tiến bộ kỹ thuật.

1.1.1. Các loài keo vùng thấp

Các loài keo vùng thấp là những loài có diện tích trồng rừng lớn nhất ở nước ta. Có thể

nói gần 40% diện tích trồng rừng ở vùng đồi thấp hiện nay là Keo lá tràm và Keo tai tượng, vì thế

nghiên cứu chọn giống cho các loài keo vùng thấp từ khâu khảo nghiệm xuất xứ đến chọn lọc cây

trội, lai giống và khảo nghiệm giống là có ý nghĩa rất thiết thực trong sản xuất lâm nghiệp.

Đầu những năm 1980 bốn loài keo vùng thấp là Keo lá tràm, Keo tai tượng (A. mangium),

Keo lá liềm (A. crassicarpa), và Keo nâu (A. alaucocarpa). đã được nhập trồng thử tại Ba Vì (Hà

Tây), Hóa Thượng (Thái Nguyên) và Trảng Bom (Đồng Nai).

Đánh giá sơ bộ năm 1991 đã thấy trong 4 loài keo được trồng thử năm 1982 tại Ba Vì và

năm 1984 tại Hóa Thượng thì ba loài keo có sinh trưởng nhanh là Keo tai tượng, Keo lá liềm và

Keo lá tràm; trong đó Keo lá tràm là loài có sinh trưởng nhanh trong năm đầu (Lê Đình Khả,

Nguyễn Hoàng Nghĩa, 1991).

ꢀ

Chọn loài và xuất xứ thông qua các khảo nghiệm

a. Khảo nghiệm đồng bộ các xuất xứ của 5 loài keo.

Trong các năm 1990 - 1991 thông qua các dự án UNDP một bộ giống 39 xuất xứ của 5

loài keo vùng thấp đã được khảo nghiệm nhằm tại Đá Chông (huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây), Đông

Hà (Quảng Trị) và Đại Lải (Vĩnh Phúc). Đến nay một số khảo nghiệm vẫn còn được duy trì, một

số khảo nghiệm không còn nữa.

Đá Chông thuộc huyện Ba Vì (Hà Tây) ở vĩ độ 21^o07' Bắc, kinh độ 105^o26' Đông, lượng

mưa 1680 mm/năm, tháng có lượng mưa hơn 100 mm là các tháng 5- tháng 10, số giờ nắng là

1620 giờ/năm.

Đại Lải (Vĩnh Phúc) ở vĩ độ 21^o10' Bắc, kinh độ 105^o17' Đông, lượng mưa 1500

mm/năm, tháng có lượng mưa hơn 100 mm là các tháng 5- tháng 9, số giờ nắng là 1700 giờ/năm.

Đông Hà (Quảng Trị) ở vĩ độ 16^o50' Bắc, kinh độ 107^o05' Đông, lượng mưa 2370

mm/năm, tháng có lượng mưa hơn 100 mm là các tháng 8- tháng 12, số giờ nắng.

Tham gia các khảo nghiệm năm 1990 tai Đá Chông (Hà Tây) và tại Đông Hà là các lô hạt

của CSIRO (Australia) gồm 13 xuất xứ Keo lá tràm (A. auriculiformis), 9 xuất xứ Keo tai tượng

(A. mangium), 9 xuất xứ Keo lá liềm (A. crassicarpa), 5 xuất xứ Keo nâu (A. aulacocarpa) và 3

19

xuất xứ Keo quả xoắn (A. cincinnata). Hạt của các xuất xứ này được lấy từ các bang Queensland

(Qld) và Northern Territoria (NT) của Australia; cũng như Papua New Guinea (PNG) và

Indonesia (Indo). Giống được trồng đối chứng ở một số nơi là nòi địa phương lấy từ Đồng Nai

(ĐN) của Keo tai tượng và Keo lá tràm.

Keo lá tràm (A. auriculiformis) có nguồn gốc từ Australia, Papua New Guinea (PNG) và

Indonesia (Indo), phân bố chủ yếu ở vĩ độ 8 - 16^oNam, ở độ cao 100 - 400 m trên mặt biển,

lượng mưa 1400 - 3400 mm/năm, song có thể chịu được lượng mưa 500 - 1000 mm/năm (Doran

& Turnbull, et al, 1997). Keo lá tràm thường có kích thước trung bình, thân ngắn nhiều cành

nhánh, song trên các lập địa tốt loài này có thể cao 30 m với đường kính 80 cm và thân thẳng đơn

trục (Pinyopusarerk, 1990), gỗ có tỷ trọng 0,5 - 0,6, thậm chí 0,7, nhiệt trị 4800- 4900 KCal/kg

(Viện Hàn lâm khoa học Mỹ, 1984), có thể dùng làm gỗ củi, làm giấy, làm gỗ xây dựng và gỗ đồ

mộc. Keo lá tràm ở nước ta được trồng lần đầu ở Đồng Nai vào năm 1960, đến nay đã trở thành

nòi địa phương được dùng trồng rừng ở nhiều nơi.

Keo tai tượng (A. mangium) có nguồn gốc từ Australia, Papua New Guinea và Indonesia,

cos phân bố chủ yếu ở vĩ độ 8 - 18^oNam, độ cao 300 m trên mặt biển, lượng mưa 1500 - 3000

mm/năm (Doran, Turnbull, et al, 1997). Tuy mới được đưa vào nước ta đầu những năm 1980,

song Keo tai tượng đang được trồng rất phổ biến ở nhiền nơi. Keo tai tượng có thân cây thẳng

đẹp, sinh trưởng nhanh hơn Keo lá tràm. Gỗ Keo tai tượng có tỷ trọng 0,45 - 0,50, ở giai đoạn

sau 12 tuổi có thể đạt 0,59 (Razali & Mohd, 1992), thích hợp cho sản xuất gỗ lớn, gỗ dán, ván

dăm, làm giấy. Keo tai tượng đang được trồng ở nhiều nơi để làm nguyên liệu cho công nghiệp.

Keo lá liềm (A. crasscicarpa) có nguồn gốc từ Australia, Papua New Guinea và

Indonesia, có phân bố ở vĩ độ 8 - 20^oNam, độ cao 5 - 200 m trên mặt biển, lượng mưa 1000 -

3500 mm/năm, gỗ có tỷ trọng 0,6 - 0,7 thích hợp cho xây dựng, làm đồ mộc (Doran, Turnbull, et

al, 1997). Keo lá liềm là loài cây mới được đưa vào trồng ở nước ta vào đầu những năm 1980, là

loài có sinh trưởng nhanh nhất trong các loài keo ở vùng thấp, có thể gây trồng trên đất cát nội

đồng có lên líp ở tỉnh ThừaThiên-Huế, đồng thời có thể sinh trưởng trên các lập địa đất đồi ở

nhiều vùng trong cả nước.

Keo nâu (A. aulacocarpa) có nguồn gốc từ Australia, Papua New Guinea và Indonesia

(Thomson, 1994). Những xuất xứ được nhập vào Việt Nam chủ yếu ở các nhóm thuộc vĩ độ 6 -

20^oNam, có lượng mưa 1000 - 3000 mm/năm (Thomson, 1994), trong đó nhóm xuất xứ Papua

New Guinea có kích thước lớn, có thể cao 40 m, nhóm ở Australia có thể có dạng cây bụi hoặc

cây gỗ nhỏ (Thomson, 1994). Gỗ Keo nâu có tỷ trọng 0,6 - 0,7 (Keating & Bolza, 1982), có thể

dùng để sản xuất giấy (Clark, et al, 1991), đóng thuyền và làm đồ mộc (Keating & Bolza, 1982).

Keo quả xoắn (A. cincinnata) có nguồn gốc từ Australia, phân bố ở vĩ độ 16 - 28^oNam,

độ cao 150 - 800 m trên mặt biển, lượng mưa 2000 - 3500 mm/năm, có thể sống được ở nơi có

lượng mưa 1200 - 1500 mm/năm, cây có thể cao 25 m, song ở những nơi khô hạn chỉ cao khoảng

10 m (Doran & Turnbull, et al, 1997), gỗ có tỷ trọng 0,5 - 0,6, rất thích hợp cho sản xuất bột giấy

(Clark, et al, 1991).

Khảo nghiệm ở Đá Chông được trồng năm 1990 trên đất pheralit đỏ vàng phát triển trên

sa thạch, đất tương đối sâu (trên 50 cm), theo khối 49 cây, lặp lại 3 lần ngẫu nhiên không đầy đủ.

Khảo nghiệm ở Đông Hà được trồng năm 1991 trên đất pheralit phát triển trên diệp thạch. Khảo

nghiệm này bị thiếu cây, chỉ có một lần lặp với ô 49 cây, nên số liệu chỉ có tính chất tham khảo.

Khảo nghiệm ở Đại Lải (Vĩnh Phúc) chỉ gồm các xuất xứ của Keo lá tràm.

Số liệu thu thập năm 1999 cho thấy tại Đá Chông ở Ba Vì ở giai đoạn 9 tuổi thể tích thân

cây trung bình của 5 loài keo được khảo nghiệm là:

20

Giáo trình Cẩm nang ngành Lâm nghiệp - Lê Đình Khả