Tìm hiểu yếu tố thời gian nghệ thuật của đồng dao các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc
Lèng Thị Lan
Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ
98(10): 125 - 128
TÌM HIỂU YẾU TỐ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
CỦA ĐỒNG DAO CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ MIỀN NÚI PHÍA BẮC
Lèng Thị Lan*
Trường Đại học Nông Lâm- ĐH Thái Nguyên
TÓM TẮT
Thời gian và không gian nghệ thuật là phạm trù của hình thức thể hiện phương thức tồn tại và triển
khai của thế giới nghệ thuật, một mặt thuộc về phương diện đề tài mặt khác thể hiện nguyên tắc cơ
bản của việc tổ chức tác phẩm. Với đồng dao nói chung và đồng dao các dân tộc thiểu số miền núi
phía Bắc nói riêng cũng không nằm ngoài quy luật nói trên song chúng lại có những đặc điểm
riêng. Vì phụ thuộc vào đối tượng là các em nhỏ và nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức thế giới
khách quan của trẻ thơ nên thời gian của đồng dao thường là thời gian hiện tại và thời gian cụ thể.
Ở bài viết này, bước đầu tập trung phân tích yếu tố thời gian nghệ thuật trong đồng dao các dân tộc
thiểu số miền núi phía Bắc, qua đó đưa ra một cách nhìn nhận mới về thời gian nghệ thuật – một
yếu tố quan trọng cấu thành nên tác phẩm đồng dao.
Từ khóa: thời gian, nghệ thuật, đồng dao dân tộc
Trong ca dao thời gian nghệ thuật là phương
tiện biểu đạt trạng thái tâm hồn của con
người. Trong sử thi, thời gian nghệ thuật là
thời gian lịch sử được thêu dệt mang tính khái
quát, còn thời gian của cổ tích, thần thoại hay
truyền thuyết thường là thời gian quá khứ
hoặc thời gian kéo dài với những công thức
phiếm chỉ “một hôm”, “ít lâu sau”, “từ đó”..
Nắng lên, nắng lên đi!
Nắng đi, trời vàng mãi
Nắng cho dân khắp mường ăn thóc nở
Nắng cho dân khắp mường được ăn thóc khô
[3,tr.5]
Những bài đồng dao có yếu tố thời gian sự
kiện, trẻ hát đồng dao không phải để giãi bày
tâm tư. Trẻ em tiếp nhận sự việc bằng các tác
động ngoại vật khách quan. Vì lẽ đó chất tự
sự không phải là bản chất đặc thù của đồng
dao nên từ ngữ chỉ thời gian xuất hiện ít cũng
là điều hiển nhiên.
Thời gian nghệ thuật của đồng dao khác với
các loại văn học dân gian ở chỗ, vì nó gắn với
nhu cầu nhận thức thế giới khách quan của trẻ
nên thời điểm diễn xướng chính là thời gian
hiện tại trong diễn xướng đồng dao. Khi phân
tích yếu tố thời gian nghệ thuật của đồng dao
các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc, bước
đầu chúng tôi nhận diện và phân loại theo hai
phương thức biểu hiện của thời gian, đó là:*
Đối với thơ ca dân gian, một điều cần được
chú ý khi nghiên cứu thời gian nghệ thuật đó
là việc chú ý tới thời gian hiện tại, thời gian
diễn xướng. Tính độc đáo ở cách thể hiện thời
gian trong đồng dao các dân tộc thiểu số là tác
giả (trẻ em) với tư cách người thực hiện chức
năng diễn xướng. Vì vậy, dấu hiện để chúng
ta nhận biết thời gian hiện tại trong đồng dao
các dân tộc thiểu số được bộc lộ trực tiếp
thông qua hoạt động chơi của trẻ. Trẻ hát
đồng dao vào thời điểm nào thì đó chính là
thời gian của đồng dao. Chẳng hạn:
Thời gian hiện tại (không có từ chỉ thời
gian) trong hát đồng dao
Trong đồng dao thời gian hiện tại chính là
thời gian của trò chơi hay là những bài hát
đồng dao được diễn ra theo thời gian của sự
kiện. Cũng có thể nhận biết thời gian trong
đồng dao dân tộc ở việc thông qua các hình
ảnh được phản ánh trong ngôn ngữ biểu đạt
của đồng dao. Vì thế, ở một bộ phận các bài
đồng dao các dân tộc thiểu số từ chỉ thời gian
không xuất hiện cụ thể mà thường được thay
thế bằng thời gian sự kiện, chẳng hạn:
- Hai ông sao sáng
Hai chục ông sáng sao
[3,tr.11]
* Email: lantim_34@yahoo.com
125
Lèng Thị Lan
Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ
98(10): 125 - 128
- Sao hôm ơi sao mai
Sao hôm hãy sáng tỏ
Sao mai hãy sáng rõ
Sao lên cao bằng trăng...
- Đom đóm hỡi
Do đó trò chơi của trẻ em các dân tộc gắn với
những bài hát đồng dao mang sắc thái riêng
của đồng bào dân tộc vùng núi phía Bắc.
Như vậy, thời gian diễn xướng của hoạt động
hát vui chơi đồng dao chính là nét đặc trưng
mang tính nghệ thuật đồng dao nói chung và
đồng dao các dân tộc thiểu số nói riêng.
Sà sà xuống thấp
Chầm chậm xuống đây...
Thời gian cụ thể (gắn với từ chỉ thời gian)
trong hát đồng dao
[4,tr.22]
Những bài đồng dao này được trẻ hát trong
những đêm trời đầy sao, người lớn cùng đám
trẻ nhỏ ngồi trên sàn cùng hát vang và trẻ nhỏ
cùng nhau gọi sao, gọi trăng.
Trong ca dao, thời gian thường thể hiện trạng
thái tâm hồn và tình cảm. Thời gian ấy được
biểu hiện theo một số mô típ, một số từ và
thường được đặt ở vị trí đầu câu như: bây giờ,
chiều chiều, đêm qua, đêm nay, đêm đêm...và
thời gian trong ca dao không phải là một đại
lượng chính xác. So với ca dao thì đồng dao
có đối tượng thực hiện chức năng diễn xướng
khác nhau. Đồng dao chủ yếu đáp ứng nhu
cầu vui chơi, ca hát của trẻ em nên yếu tố thời
gian trong đồng dao thường gắn với các khái
niệm chỉ thời gian cụ thể, rõ ràng. Khoảng
thời gian đó là nội dung sự việc, hiện tượng
được nêu lên khá chân thực. Chẳng hạn:
Thời gian nghệ thuật của đồng dao trẻ em các
dân tộc thiểu số thường được biểu hiện gắn
với những hiện tượng tự nhiên như: nắng,
mưa, trời, gió, trăng, sao...” Ở đây, không có
khoảng cách giữa thời gian của tác giả (trẻ
em) với thời gian thưởng thức hòa lẫn với
thời gian của người diễn xướng” (Phạm Thu
Yến - Những thế giới nghệ thuật ca dao
tr.140) đó là thời gian hiện tại.
Thời gian hiện tại ở những bài đồng dao này
còn chính là thời gian của những lúc trẻ đi
chăn trâu, chăn vịt, lên nương, đi rừng... cùng
bố mẹ hoặc cũng có khi ban ngày trời mưa trẻ
nhỏ ở nhà ca hát. Chẳng hạn bài đồng dao
Trâu đằm của trẻ em dân tộc Mường, bài này
được các em hát khi đi chăn trâu, chăn bò:
- Tháng tám chọi trâu
Ai buôn đâu bán đâu thì về...
[5,tr.188]
- Vịt đẻ trứng lông lốc
Ấp gửi với con gà
Ba mươi đêm đẻ con chót..
Tháng năm mọc lông mái
Tháng sáu mọc lông hoa
Ba tháng thành con vịt.
[5,tr.193]
Trâu đằm bò uống nước
Trâu clạc (đằm) bò náu dâm
Trời mưa lâm thâm bò chết rét
Và trong hành trình đi ấy bản thân các em đã
khám phá rất nhiều điều thú vị. Đó là những
mới lạ về thế giới xung quanh, về thiên nhiên,
về các con vật. Thế giới ấy đã được các em
hình dung và tổ chức thành những trò chơi
như: trò chơi vỗ nhái bén, trò chơi đố niềng
niễng, trò chơi gõ ve sầu, trò chơi nhắn bươm
bướm, hát ăn cơm nương, hát con quạ, hát
con cào cào v.v...
- Ngày một lá thai
Ngày hai lá ngả
Ngày ba lưỡi liềm...
[5,tr.195]
Ngoài ra, thời gian cụ thể trong đồng dao của
trẻ em các dân tộc thiểu số còn được sử dụng
rất linh hoạt theo sự thay đổi và vận động của
chính thời gian. Ở đây, tác giả dân gian có
dụng ý vừa nhấn mạnh độ dài vừa nêu được
đặc điểm của khoảng cách thời gian mang
tính chất chỉ dẫn cụ thể cho một sự việc. Điều
này không chỉ đáp ứng nhu cầu vui chơi mà
Tất cả đều được trẻ đón nhận và trở thành
những người bạn thân thiết của các em. Bởi
vậy, những bài hát đồng dao của trẻ em các
dân tộc thiểu số có sức hấp dẫn chính là ở nội
dung phong phú của nó. Yếu tố về mặt thời
gian có vai trò quan trọng tạo điều kiện để trẻ
tổ chức hoạt động vui chơi, ca hát đồng dao.
126
Lèng Thị Lan
Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ
98(10): 125 - 128
còn là việc cung cấp và trang bị cho trẻ kiến
thức về kinh nghiệm dân gian trong cuộc sống
lao động của đồng bào dân tộc.
điểm thời gian phù hợp với việc bộc lộ tâm
trạng của nhân vật trữ tình.
Có nhiều phương thức biểu hiện thời gian
trong đồng dao các dân tộc thiểu số. Có khi
thời gian trong một bài đồng dao được phô
diễn dường như nói đến thời gian cụ thể
nhưng đồng thời cũng lại là thời gian mang
tính ước lệ.
Ví dụ:
-Ba muơi ngày thì đẻ
Đẻ được con vịt hoa...
Một năm thành con vịt quạp.
[5,tr.164]
Ví dụ:
- Áo mới áo hoa
Ba ngày ngâm trấu
Sáu ngày ngâm tro...
[5,tr.172]
- Ve ơi, ve à
Ve hát vang cả rừng xa
Bố ve chết tháng ba mùa gieo mạ
Mẹ ve chết tháng năm mùa đồng
Tháng sáu ve xuống nước làm con cà cuống
Tháng bảy biến thành ve hát rừng xa
Ve hát mãi mà không tìm đường trở lại.
[1,tr.31]
Hoặc thời gian được nói đến trong đồng dao
của trẻ em các dân tộc thiểu số còn là việc chỉ
ra những hoạt động lao động của con người
và đó là thời gian thực nhưng cũng có thể là lí
do, là cớ để các em tổ chức trò chơi. Chẳng
hạn bài đồng dao Câu cá của trẻ em dân tộc
Nùng như sau:
- Quạ, quạ Mẹ mày chết đêm qua
Cha mày chết đêm trước...
- Mẹ gặp tiên
Câu cá chỉ giật không
Đi câu về tay không
Tiên năm ngoái
Câu suốt ngày bị dông
Về nhà lại ăn cơm chấm muối.
Trời năm kia ...
[1,tr.71]
Không chỉ đa dạng về cách thức sử dụng thời
gian trong những khúc hát đồng dao của trẻ
em các dân tộc thiểu số mà thời gian còn kết
hợp đan xen hết sức linh hoạt thông qua tính
chất sự việc của con người gắn với các con
vật. Chẳng hạn bài đồng dao của trẻ em dân
tộc Thái như sau:
Tóm lại, khái niệm thời gian trong đồng dao
các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc nhìn
chung được sử dụng rất linh hoạt và đa dạng
về cách thức. Sự linh hoạt và đa dạng đó cùng
với đối tượng diễn xướng là các em nhỏ đã
tạo cho đồng dao các dân tộc thiểu số có sức
hấp dẫn và cuốn hút đối với nhiều thế hệ trẻ
thơ. Chính yếu tố thời gian với tư cách là một
phương thức nghệ thuật đã đóng vai trò quan
trọng trong việc giúp trẻ em tổ chức các trò
chơi trong khi hát các bài hát đồng dao, tạo
nên mối quan hệ gắn bó giữa trò chơi và đồng
dao, đồng dao và trò chơi.
Nín đi cưng ơi!
Đừng khóc nữa em nhé
Khóc ban đêm sợ con thù thì
Khóc ban chiều con cáo đến bắt
Khóc ban trưa cú vọ nhòm đầu hồi
Khóc ban mai, ngại con cò lò dò bờ ao.
[3,tr.50]
Thực chất bài đồng dao trên được hát vào ban
ngày khi chị ru em ngủ. Nhưng chúng ta lại
thấy ở bài đồng dao này các khái niệm thời
gian được tác giả khéo sắp xếp theo chiều
nghịch không đúng thời gian của sự việc đang
diễn ra. Ở đây, tác giả có dụng ý nghệ thuật
khá rõ nét là việc tạo ra điểm nhấn về thời
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Hoàng Thị Cành (1994), Đồng dao Tày. Nxb
Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
[2]. Nguyễn Nghĩa Dân (2005), Đồng dao Việt
Nam, Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
[3]. Tô Ngọc Thanh (1994), Đồng dao Thái, Nxb
Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
127
Lèng Thị Lan
Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ
98(10): 125 - 128
[4]. Nông Hồng Thăng (1995), Đồng dao Nùng,
Nxb Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
[5]. Bùi Thiện (2004 ), Đồng dao Mường, Nxb
Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
SUMMARY
ART-TIME FACTOR ON THE FOLK SONGS OF ETHIC MINORITIES
IN NORTHERN MOUNTAINUOUS AREA OF VIETNAM
Leng Thi Lan*
College of Agriculture and Forestry - TNU
Time and space of art are categorising forms representing the existence and development of the
world of art. It presents, on one hand, aspects of its topics, and basic principles in organizing a
work of art on the other hand. Dong Dao in general and Dong Dao among the ethnic minorities in
the northern mountainous regions do not stay out of the rule. However, they bear in themselves
their own features. Depending on children to meet their demand of knowing the objective world,
the concept "time" in Dong Dao is normally "particular and present moments". This article will
focus on analyzing "time" in the art of Dong Dao among the ethnic minorities in the northern
mountainous regions, with a view to providing a new perspective on "time of art" - an important
factor forming a successful work of Dong Dao.
Key words: time, art, Dong Dao
Ngày nhận bài: 12/10/2012, ngày phản biện: 23/10/2012, ngày duyệt đăng:12/11/2012
* Email: lantim_34@yahoo.com
128
4 trang
09/05/2022
2020
Bạn đang xem tài liệu "Tìm hiểu yếu tố thời gian nghệ thuật của đồng dao các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tim_hieu_yeu_to_thoi_gian_nghe_thuat_cua_dong_dao_cac_dan_to.pdf
