Vai trò ca nương trong nghệ thuật ca trù
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
Vai trò ca nương trong nghꢀ thuꢁt ca trù
•
Nguyꢀn Hoàng Anh Tuꢁn
Trưꢂng ðꢃi hꢄc Khoa hꢄc Xã hꢅi và Nhân văn, ðHQG-HCM
TÓM TꢀT:
Bài viꢀt nêu bꢁt tꢂm quan trꢃng cꢄa vai
trò nguꢅi ca nương (ñào nương) gꢆn liꢇn vꢈi
nguꢉn gꢊc lꢋch sꢌ nghꢍ thuꢁt ca trù, và ꢎnh
hưꢏng ñꢀn trào lưu thưꢏng thꢐc nghꢍ thuꢁt
này. Qua vai trò ñào nương, ta hiꢑu ñưꢒc
quy luꢁt tꢉn tꢓi và tiꢀn hóa cꢄa nghꢍ thuꢁt ca
trù, tꢔ trào lưu ñꢓi chúng, ca trù tꢉn tꢓi trong
hát cꢌa ñình, hát khao vꢃng… song song vꢈi
trào lưu hát nhà tơ, ca quán; và xác ñꢋnh
ñưꢒc phương hưꢈng giꢕ gìn, phát huy nghꢍ
thuꢁt ca trù.
Tꢁ khóa: ñào nương (ꢎ ñào), ca trù.
Dꢀn nhꢁp
Cho ñꢀn nay, chúng tôi nhꢁn thꢂy có rꢂt nhiꢃu
công trình nghiên cꢄu vꢃ lꢅch sꢆ và nghꢇ thuꢁt ca
trù, nhưng chưa có công trình nào ñꢈt vꢂn ñꢃ trꢉc
tiꢀp nghiên cꢄu vai trò cꢊa nghꢇ nhân- ca nương
(ꢋ ñào). Lꢌn ñꢌu tiên, trên tꢍp chí Nam Phong bài
“Văn chương trong lꢎi hát ꢋ ñào” (tháng 3- 1923)
cꢊa Phꢍm Quỳnh và bài “Khꢋo luꢁn vꢃ cuꢏc hát ꢋ
ñào” (4-1923) cꢊa Nguyꢐn ðôn Phꢑc, có nêu cao
vai trò kꢒ cương, phꢓm hꢍnh cꢊa ꢋ ñào trong giai
ñoꢍn suy thoái. Bài viꢀt “Vài nét vꢃ sinh hoꢍt cꢊa
hát ꢋ ñào trong truyꢃn thꢎng văn hóa Viꢇt Nam”
cꢊa Lê Văn Hꢋo (tꢍp chí ðꢀi hꢁc 1963) nêu khái
quát ñꢅa vꢅ và vai trò ꢋ ñào trong lꢅch sꢆ xã hꢏi
Viꢇt Nam (tꢔ thꢀ kꢒ XV ñꢀn ñꢌu thꢀ kꢒ XX). “Sꢕ
phu, văn hꢖc sꢆ và cô ñꢌu” cꢊa Tam Ích và
“Nhꢗng ꢋ ñào lưu danh trong quꢎc sꢆ” cꢊa
Lương Mꢘ Châu, cùng ñăng trên tꢍp chí Văn hꢁc
(1971) là hai chuyên khꢋo góp thêm tư liꢇu vꢃ ꢋ
ñào, ñꢍi khái nói ñꢀn vai trò quan trꢖng cꢊa ñào
nương trong lꢅch sꢆ và văn hꢖc. Bài “Văn nhân và
ꢋ ñào” cꢊa Nguyꢐn Xuân Diꢇn (ñăng trên nhiꢃu
tꢍp chí) nhꢙc lꢍi vai trò ꢋ ñào trong viꢇc nuôi
dưꢚng tài thơ cꢊa các văn nhân vꢃ tinh thꢌn lꢛn
vꢁt chꢂt và lꢅch sꢆ ñã ghi nhꢁn mꢜi mꢏt tài danh
Trang 94
trong làng văn hꢖc trung cꢁn ñꢍi ñꢃu có ít nhꢂt
mꢏt mꢎi tình thꢙm thiꢀt vꢝi cô ñào…
Nhìn chung, giꢝi nghiên cꢄu ñã cung cꢂp
nhꢗng tư liꢇu quý giá ñꢞ có mꢏt cái nhìn ña chiꢃu
vꢃ vai trò ꢋ ñào. Kꢀ thꢔa nhꢗng tư liꢇu ñã có,
chúng tôi mong muꢎn ñóng góp mꢏt hưꢝng tiꢀp
cꢁn mꢝi ñꢞ có cái nhìn toàn diꢇn hơn vai trò ca
nương trong nghꢇ thuꢁt ca trù: hưꢝng tiꢀp cꢁn
lꢅch ñꢍi phꢎi hꢟp vꢝi ñꢠng ñꢍi tꢔ cái nhìn văn hóa
hꢖc. Phương pháp liên ngành, phương pháp
nghiên cꢄu lꢅch sꢆ, phương pháp hꢇ thꢎng cꢂu
trúc, xem ca trù như mꢏt hꢇ thꢎng văn hóa, trong
ñó, ꢋ ñào là mꢏt thành tꢎ, cùng vꢝi phương pháp
so sánh ñꢞ làm rõ mꢎi tương quan giꢗa ꢋ ñào vꢝi
con hát cꢊa các loꢍi hình nghꢇ thuꢁt trong và
ngoài nưꢝc. Trong bài viꢀt, chúng tôi ñã sꢆ dꢑng
nhꢗng thuꢁt ngꢗ hiꢇn ñꢍi như “trào lưu” và “ñꢍi
chúng” vꢝi ý nghĩa chꢡ mꢏt xu thꢀ nhꢂt thꢢi cꢊa
mꢏt sꢎ ñông ra ñꢢi và mꢂt ñi trong mꢏt ñiꢃu kiꢇn
thꢢi gian, không gian nhꢂt ñꢅnh, nhꢣm làm rõ
quan niꢇm: quy luꢁt chung cꢊa nghꢇ thuꢁt nhân
loꢍi là theo hai dòng phát triꢞn: văn hóa dân gian
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
và nghꢂ thuꢃt chuyên nghiꢂp20, thì ca trù cũng
không ngoꢍi lꢇ; và vai trò ca nương xưa nay vꢛn
biꢀn thiên theo hai xu hưꢝng như thꢀ.
tuꢠng, chèo vꢎn là nhꢗng lꢎi hát phát sinh tꢔ ñꢢi
Trꢌn sơ” [dꢛn theo Vũ Bꢣng 1971: 8].
Dꢉa theo truyꢃn thuyꢀt, ðꢀi Viꢂt sꢈ ký toàn thư
cũng ghi nhꢁn vꢃ năm 1025 và Viꢂt sꢈ tiêu án cꢊa
Ngô Thì Sꢕ ñꢃu cho rꢣng thꢢi Lý Thái Tꢤ, trong
ban Nꢗ nhꢍc có ngưꢢi ca nhi tên ðào Thꢅ giꢧi
nghꢃ hát, thưꢢng ñưꢟc vua ban thưꢥng, ngưꢢi ñꢢi
hâm mꢏ nên gꢖi các con hát là ñào nương (ꢋ ñào).
Công dư tiꢂp ký (1775) cꢊa Vũ Phương ðꢃ, Lꢉch
triꢊu hiꢋn chương loꢀi chí (1819) cꢊa Phan Huy
Chú, ðꢀi Nam nhꢄt thꢌng chí - tꢍnh Hưng Yên
(1882) cꢊa Quꢎc sꢆ quán triꢃu Nguyꢐn thì dꢉa
trên sꢉ tích vào thꢢi ñiꢞm muꢏn hơn, cuꢎi nhà Hꢠ
(1400), mꢏt ca nhi hꢖ ðào có công giꢀt giꢈc ñưꢟc
dân làng lꢁp ñꢃn thꢢ, tꢔ ñó ca nhi ñưꢟc gꢖi là ꢋ
ñào [dꢛn theo Nguyꢐn ðꢄc Mꢁu 2010: 13]. Vì
thông tin trên chꢡ cho biꢀt giai ñoꢍn thꢀ kꢒ XI,
nghꢃ xưꢝng ca chuyên nghiꢇp vꢝi nghꢇ nhân phꢑ
nꢗ ñưꢟc gꢖi là “ꢋ ñào” chꢄ không nói hát ꢋ ñào là
nghꢇ thuꢁt gì nên giꢝi nghiên cꢄu văn hꢖc sꢆ
quan niꢇm rꢣng ñào nương cũng như cô ñào, ñào
hát chꢡ là tên gꢖi chung cho nꢗ diꢐn viên cꢊa các
loꢍi hình nghꢇ thuꢁt truyꢃn thꢎng lꢛn hiꢇn ñꢍi và
ca trù ra ñꢢi rꢂt muꢏn tꢔ thꢀ kꢒ XVIII trꢥ ñi, vì
phꢋi rꢂt lâu sau khi các loꢍi hình nghꢇ thuꢁt dân
gian (thơ ca, hò vè, hát chèo, quan hꢖ, …) ñã hình
thành và các thꢞ thơ lꢑc bát, song thꢂt lꢑc bát lꢌn
ñꢌu tiên ra ñꢢi trong lꢅch sꢆ văn hꢖc, và cꢌn phꢋi
có mꢏt tꢌng lꢝp nhà nho tham gia sáng tác và
thưꢥng thꢄc nó. Thꢄ nhꢂt, hꢖ nhꢌm lꢛn “ꢋ ñào,
ñào nương” vꢎn là tên gꢖi ñꢈc trưng riêng cꢊa
nghꢇ thuꢁt ca trù vꢝi “cô ñào, ñào hát” cꢊa nhꢗng
loꢍi hình nghꢇ thuꢁt khác, mà ñó chꢦng qua cũng
là cách chuyꢞn dꢅch ngꢗ nghĩa tꢔ khái niꢇm ꢋ ñào
cꢊa ca trù ñꢞ gꢖi chung cho các nꢗ diꢐn viên sân
khꢂu, ñiꢇn ꢋnh. Thꢄ hai là nhꢌm lꢛn hát nói vꢝi ca
trù, chꢡ vì “hát nói thông dꢑng nhꢂt, có văn
chương lý thú nhꢂt” [Dương Quꢋng Hàm 1968:
154] nên vꢏi kꢀt luꢁn ca trù ra ñꢢi rꢂt muꢏn cùng
vꢝi lꢅch sꢆ hát nói (sꢋn phꢓm cꢊa các nhà nho ñꢌu
thꢀ kꢒ XVIII trꢥ ñi). Thꢉc tꢀ, ngoài hát nói, ca trù
1. Tên gꢂi “ñào nương” và vai trò gꢃn liꢄn vꢅi
nghꢆ thuꢁt ca trù
1.1. Sꢉ xuꢂt hiꢇn tên gꢖi “ñào nương” hay “ꢋ
ñào” có thꢞ xem là cꢏt móc ñꢞ truy tìm lꢅch sꢆ
nguꢠn gꢎc cꢊa nghꢇ thuꢁt ca trù. Trong nhiꢃu dꢅ
bꢋn cꢊa truyꢃn thuyꢀt tꢤ nghꢃ ca trù, các giáo
phưꢢng xưa vꢛn thꢢ Mãn ðào Hoa công chúa-
con gái Bꢍch ðinh21 Xà ðꢍi Vương, bà là mꢏt ca
nương có tư chꢂt thông minh, có giꢖng hát hay và
tinh thông âm luꢁt, ñã ñꢈt ra lꢎi hát ꢋ ñào ñꢞ dꢍy
ñꢢi [Doãn Kꢀ Thiꢇn sưu tꢌm (1943), dꢛn theo Vũ
Bꢣng 1971: 4]. Theo ðꢜ Bꢣng ðoàn [1994: 36-
41] thì ñꢢi nhà Lê, ðinh Lꢐ quê làng Cꢤ ðꢍm,
huyꢇn Nghi Xuân (Hà Tĩnh) ñưꢟc Lý Thiꢀt Quꢋi
và Lã ðꢠng Tân cho mꢏt khúc gꢜ dꢍy làm cây
ñàn. Nhꢢ ñàn, ðinh Lꢐ ñã chꢗa bꢇnh và cưꢝi
ñưꢟc Hoa nương- con quan châu Thưꢢng Xuân
(Thanh Hóa). Lꢅch triꢃu phong tꢈng ðinh Lꢐ là
Thanh Xà ðꢍi vương và Hoa nương là Mãn ðào
Hoa công chúa. Cũng theo thuyꢀt ꢂy, Nguyꢐn
ðôn Phꢑc [1923: 277] ñã thꢔa nhꢁn “hát ꢋ ñào
phôi thai phát triꢞn sꢝm lꢙm. Duy âm ñiꢇu thì tꢋn
mát ꢥ dân gian, hoꢈc mꢜi ngưꢢi chꢀ ra mꢜi khúc,
hoꢈc mꢜi xꢄ hát ra mꢜi giꢖng, khi xưa chưa có
thꢎng nhꢂt. Bà Mãn ðào Hoa công chúa là mꢏt
thiên tài âm nhꢍc, tꢉ mình chꢀ ra khúc hát ꢥ các
nơi, ñem tu bꢤ san thuꢁt lꢍi ñꢞ dꢍy ñꢢi”. Duy Viꢇt
trong truyꢇn ðꢄt tꢅ và Phú Sơn trên tꢍp chí Trung
Bꢆc chꢇ nhꢃt (1943) cũng ñꢠng quan ñiꢞm cho
rꢣng: “lꢎi hát ꢋ ñào ñã lâu ñꢢi rꢠi, dù không rõ
niên ñꢍi, nhưng chꢙc cũng chꢦng sau lꢎi hát
20 “Văn hóa dân gian duy trì tính hꢜn ñꢠng hai bình diꢇn: sáng
tꢍo và nhꢗng hoꢍt ñꢏng khác cꢊa con ngưꢢi, trong lúc ñó,
nghꢇ thuꢁt chuyên nghiꢇp (sꢋn xuꢂt nghꢇ thuꢁt) thì tách biꢇt
và ñi ñꢀn khu biꢇt hóa thành các phương thꢄc khác nhau: loꢍi,
thꢞ” [M.Cagan 2004: Hình thái hꢁc nghꢂ thuꢃt, Phan Ngꢖc
dꢅch, NXB Hꢏi nhà văn, H., tr.273].
21
Các nhà nghiên cꢄu cho biꢀt các nơi có ꢋ ñào thì thưꢢng
liên quan ñꢀn hꢖ ðinh, nhưng chưa có lꢢi giꢋi ñáp [Vũ Ngꢖc
Khánh 1997: 16-24].
Trang 95
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
còn có nhiꢃu ñiꢇu hát khác22, trong ñó khúc Non
mai, Hꢎng hꢀnh chꢡ ñưꢟc hát trong Lꢏ tꢋ tꢅ (bà
Mãn ðào Hoa) có lꢨ là lꢎi hát lâu ñꢢi nhꢂt ñꢞ
minh chꢄng cho bꢃ dày cꢊa lꢅch sꢆ ca trù.
nhꢂt khái niꢇm ꢋ ñào vꢝi khái niꢇm “con hát”
trong ðꢀi Viꢂt sꢈ ký toàn thư và ðꢀi Viꢂt sꢈ ký
tiꢊn biên24. Dương ðình Minh Sơn [2009: 31-36]
cũng ñã công bꢎ mꢏt phát hiꢇn mꢝi: ðó là nguꢠn
gꢎc cꢊa chꢗ “ñào” là tên cꢊa mꢏt trong bꢎn ñꢄa
bé25 cꢊa thꢌy trò gánh hát thꢖ trong các ñꢃn miꢀu
dân gian, sau này ñưꢟc Lý Thái Tꢤ ñưa vào làm
lꢎi hát thꢢ ꢥ Thái Miꢀu mà thành lꢎi hát cꢊa ban
Nꢗ nhꢍc Cung ñình và nguꢠn gꢎc chꢗ trù là tꢔ
mꢏt lꢎi hát trù yꢔm trong hát thꢢ26. Chꢗ “trù”
theo nghĩa trù yꢔm có gꢎc gác sâu xa hơn giꢋ
thuyꢀt “chꢗ trù là cái thꢪ tre ghi chꢗ Nho, thưꢥng
cho ꢋ ñào, sau khi hát ꢋ ñào ñꢤi lꢂy tiꢃn” [ðào
Duy Anh- Hán Viꢂt tꢕ ñiꢔn, dꢛn theo Nguyꢐn
Nghĩa Nguyên 2011: 18].
Mꢏt sꢎ khác có căn cꢄ xác thꢉc và toàn diꢇn
hơn, trong Viꢂt sꢈ thông giám cương mꢐc và Viꢂt
Nam cꢅ văn hꢁc sꢈ cꢊa Nguyꢐn ðꢤng Chi cho
rꢣng: Tꢔ ñꢢi Lý, nghꢇ thuꢁt múa hát ñã thꢅnh, các
ꢋ ñào ñã có ñiꢇu hát riêng ñꢃu dùng lꢎi lꢑc bát
biꢀn hóa ra. ðꢢi Trꢌn lꢎi hát ꢋ ñào dùng trong
giáo phưꢢng bây giꢢ ñã nhiꢃu và nhꢢ ñưꢟc lꢎi
văn hát tuꢠng pha Tàu và ta, lꢍi thêm có thơ phú
quꢎc âm xuꢂt hiꢇn nên hát ꢋ ñào dꢌn dꢌn sinh ra
lꢙm lꢎi [dꢛn theo Lê Văn Hꢋo 1963: 721-722].
Thꢢi Lê sơ (thꢀ kꢒ XV), nghꢇ thuꢁt âm nhꢍc có
mꢏt bưꢝc phát triꢞn ñꢏt phá nhꢢ Âm luꢃt Hꢎng
ðꢑc cꢊa Lê Thánh Tông (1460-1497), nhꢢ Nho
hꢖc cꢉc thꢅnh, vài nho sꢕ ñã tham gia sáng tác bài
hát cho ꢋ ñào. Gia phꢋ tiꢀn sꢕ Lê ðꢄc Mao (1462-
1529) ñã ghi lꢍi bài thơ Nôm ðꢀi Nghꢉ bát giáp
thưꢒng ñào giꢓi văn (soꢍn trưꢝc năm 1500) mà
sau này Nguyꢐn Xuân Diꢇn [2007: 72] ñã dꢅch và
chú thích ñó là tư liꢇu sꢝm nhꢂt ñưꢟc biꢀt có hai
chꢗ “ca trù”23. Qua tư liꢇu văn bia (có ghi chꢗ ca
trù” tꢔ thꢀ kꢒ XV và hình ꢋnh cây ñàn ñáy trên
ñiêu khꢙc ñình làng tꢔ trưꢝc thꢀ kꢒ XVI), Nguyꢐn
Xuân Diꢇn kꢀt luꢁn: ꢩ thꢀ kꢒ thꢄ XV, ca trù ñã là
mꢏt bꢏ môn khá hoàn chꢡnh. ðꢀn thꢀ kꢒ XVII-
XVIII, tꢤ chꢄc giáo phưꢢng ñã hoàn bꢅ, quꢋn lý
và mua bán quyꢃn hát cꢆa ñình [2007: 78]. Tuy
nhiên, nhóm nghiên cꢄu này vꢛn chưa kꢀt luꢁn gì
vꢃ thꢢi ñiꢞm lꢅch sꢆ tên gꢖi “ꢋ ñào” và ñiꢃu kiꢇn
lꢅch sꢆ sꢋn sinh ra nó. Quá trình ñiꢃn dã cꢊa nhóm
nghiên cꢄu Viꢇn Âm nhꢍc Viꢇt Nam (2006) ñã
tìm ra ꢥ Bꢙc Ninh có 10 ñình làng cùng thꢢ mꢏt
ông tưꢝng phò giúp Hai Bà Trưng (thꢀ kꢒ I
tr.CN) tên là Doãn Công, có vꢟ là ñào nương (ꢋ
Như vꢁy, các nhà nghiên cꢄu quan niꢇm nguꢠn
gꢎc tên gꢖi ꢋ ñào gꢙn liꢃn vꢝi lꢅch sꢆ ca trù trꢋi
dài suꢎt mꢏt ngàn năm Thăng Long, kꢞ tꢔ khi có
lꢎi hát thꢢ ꢥ Thái Miꢀu, ꢋ ñào (ñào nương) là tên
gꢖi ñꢈc trưng ñꢞ chꢡ ngưꢢi hát ca trù. Viꢇc lý giꢋi
và ñưa thêm cꢄ liꢇu xác thꢉc ñòi hꢧi nhiꢃu thꢢi
gian và sꢉ công phu hơn, tꢍm thꢢi chúng ta chꢂp
nhꢁn cách giꢋi thích trên.
1.2. Vꢃ sau, khoꢋng cuꢎi thꢀ kꢒ XIX, nꢆa ñꢌu
thꢀ kꢒ XX, ꢋ ñào thưꢢng ñưꢟc gꢖi là cô ñꢌu. Tꢔ
"cô ñꢗu" thì có ngưꢢi cho là "cô ñào" bꢅ nói trꢇch
ñi, chꢗ “ꢓ” là chꢗ Nho có nghĩa là “cô”, ꢓ ñào
có nghĩa là cô ñào [Vũ Bꢣng 1971: 11]. Mꢏt sꢎ
ngưꢢi hiꢞu tꢔ "cô ñꢗu" là mꢏt cái tên xꢂu vì lúc
24
ðꢀi Viꢂt sꢈ ký toàn thư (1479) kꢒ An Dương Vương (255
tr.CN) ghi vꢃ chuyꢇn rùa vàng chꢡ ra nguyên nhân thành ñꢙp
không xong là do “trong núi có con quꢒ, ñó là ngưꢢi con hát
thꢢi trưꢝc chꢀt chôn ꢥ ñꢂy hóa thành”. ðꢀi Viꢂt sꢈ ký tiꢊn
biên, khꢙc in dưꢝi thꢢi Tây Sơn (1800) chép: “Theo ngoꢍi sꢆ,
Trình hoàng hꢁu là con hát, quê ꢥ làng Dương Thâm, quꢁn
Giao Chꢡ. Nay ꢥ ñꢂy có ñꢃn thꢢ Triꢇu ðà và Trình hoàng hꢁu.
Sau này con cháu Trình Thꢅ ñꢤi ra hꢖ Trꢌn, vꢛn giꢗ nghiꢇp ca
công, nên có ñꢃn thꢢ, hàng năm ñꢀn ngày 11 tháng chꢍp thì
giꢜ tꢤ”[Hát cꢈa ñình Lꢘ Khê].
25
Cam. Quýt, Mꢁn, ðào [khi còn nhꢧ] tóc ñꢞ chꢧm, hát hꢌu
ñào) [Hꢎ sơ ꢑng cꢈ quꢌc gia]. Phát hiꢇn này ñꢠng
thánh. ðꢀn khi cô ðào lꢝn lên thì nghiꢐm nhiên gꢖi là “ðào
Thꢅ”, ngưꢢi bꢃ trên gꢖi là con hát.
26 Hát thꢢ có nhiꢃu công ñoꢍn khác nhau như: 1. Hát công tích
cꢊa vꢅ thꢌn thꢢ trong miꢀu; 2. Hát cúng thꢤ thꢌn, hát cúng
cháo cho ma thꢁp phương và hát cúng “trù yꢞm” trꢔ tà, ñuꢤi
ma. Lꢎi hát trꢔ tà, ñuꢤi ma này là công ñoꢍn thꢄ hai gꢖi là
cúng tꢓy uꢀ, trưꢝc khi vào lꢐ cúng chính ꢥ ngôi ñình làng
[Dương ðình Minh Sơn 2009: 39].
22
Trong Viꢂt Nam ca trù biên khꢓo, ðꢜ Bꢣng ðoàn ñã thꢎng
kê 46 ñiꢇu hát (hay còn gꢖi là cách hát, lꢎi hát hay thꢞ hát) và
có ngôn bꢋn cꢊa các ñiꢇu ñꢞ minh ñꢅnh.
23
Trong bài thơ này, chꢗ “ca trù” xuꢂt hiꢇn hai lꢌn: “Thꢁ bôi
kꢔ chꢐc, ca trù ñiꢔm trăm; Mꢕng nay tiꢂc ca trù thꢉ yꢋn”.
Trang 96
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
này có câu thành ngꢗ “Cô ñꢌu, cô ñít, cô ñuôi”
[Nguyꢐn Nghĩa Nguyên 2011: 19]. Nhưng, thành
kiꢀn cꢊa dân gian ñôi khi không phꢋn ánh ñúng
sꢉ thꢁt lꢅch sꢆ. ꢫ ñào có tên là “cô ñꢌu” khi vào
thꢢi ñiꢞm này, các ꢋ ñào ñã tích lũy ñưꢟc vꢎn
liꢀng, kinh nghiꢇm, ñꢊ sꢄc thoát ly khꢧi giáo
phưꢢng, tꢉ thân mꢥ nhà hát (ca quán) ꢥ thành thꢅ
ñꢞ dꢍy hát và kinh doanh nghꢃ hát. Nguyꢐn ðôn
Phꢑc [1923] và ðꢜ Bꢣng ðoàn- ðꢜ Trꢖng Huꢃ
[1994: 44] cho rꢣng chꢗ "ñꢗu" ám chꢡ tiꢊn ñꢗu
mà theo tꢑc lꢇ các hꢖc trò phꢋi trích ra ñꢞ phꢑng
dưꢚng ngưꢢi thꢌy dꢍy hát cꢊa mình. "Cô ñꢗu" lꢍi
cũng thưꢢng ñưꢟc dùng ñꢞ chꢡ nhꢗng cô ca sꢕ có
nhiꢃu hꢖc trò. Cô ñꢗu thoát thai tꢔ ꢓ ñào. “Tiꢋng
cô thay tiꢋng ꢓ cho rõ ràng, tiꢋng ñꢗu thay tiꢋng
ñào ñꢔ tꢙ ý tán tꢐng bꢃc danh ca” [Vũ Bꢣng
1971: 3-5]. Vì thꢀ, cái tên cô ñꢗu không có ꢥ
trong giáo phưꢢng và cũng không phꢋi là ngưꢢi
xꢄ Nghꢇ (Bꢙc Trung Bꢏ) ñꢈt ra, mà do “nhꢁp
cꢋng” tꢔ Bꢙc Bꢏ vào [Nguyꢐn Nghĩa Nguyên
2011: 19].
quan viên29 cꢌm chꢌu thưꢥng thꢄc. ꢫ ñào là chꢄc
danh cꢊa mꢏt nꢗ nghꢇ nhân hát ca trù, còn ñưꢟc
gꢖi là ñào nương hay cô ñꢗu.
Thiꢋu nꢛ vác ñàn ñáy, ñiêu khꢙc gꢜ tꢍi ñình ðꢍi Phùng, huyꢇn
ðan Phưꢟng (Hà Tây)30.
1.3. Căn cꢄ vào tên ngưꢢi ca nương, ngưꢢi ta
còn gꢖi nghꢇ thuꢁt ca trù bꢣng nhꢗng tên sau: hát
ꢓ ñào, hát cô ñꢗu, ñào nương ca (nương nương
ca)27, căn cꢄ vào bꢎn không gian diꢐn xưꢝng cꢊa
ñào nương: cung vua, ñình làng (ñꢃn thꢌn), dinh
quan (tư gia) và ca quán và phương thꢄc biꢞu
diꢐn cꢊa hꢖ, ca trù còn ñưꢟc gꢖi là hát hát nhà trò
(hát cꢈa ñình), hát nhà tơ (hát nhà ty, hát cꢈa
quyꢊn), hát thꢚ (trù); ꢥ Thanh Hóa còn gꢖi là hát
ca công, hát gõ,…
1.4. Và, mꢏt ñúc kꢀt chung cho vai trò ca
nương trong nghꢇ thuꢁt ca trù: ðó là vai trò ngưꢢi
nghꢇ nhân ña năng, mꢏt mình ñꢋm ñương nhiꢃu
vai như ca, múa, diꢐn trò,…. Nhꢗng vai này ñꢃu
là vai chính, lꢍi không có ai có thꢞ thay thꢀ hay
ñꢄng ngang hàng vꢝi ñào nương. Không như
nhꢗng loꢍi hình dân nhꢍc khác, các vai diꢐn kꢞ cꢋ
vai chính cũng có thꢞ thêm vào hay bꢧ bꢝt thꢀ
nào cũng ñưꢟc. ðꢖn ca tài tꢈ không có ca nương
thì tay ñàn vꢛn tꢍo ñưꢟc mꢏt buꢤi nhꢍc, ñám ñông
có thꢞ tham gia cuꢏc hát như hát vꢝi nhau, thi
nhau hát…Chèo mà thiꢀu cô ñào hay anh hꢃ, múa
rꢌi nưꢜc mà thiꢀu mꢂt nhân vꢁt chú tiꢐu… cũng
Tꢔ nhꢗng ñꢈc ñiꢞm vꢔa nêu, chúng tôi ñi ñꢀn
ñꢅnh nghĩa vꢃ ꢋ ñào và ca trù: Ca trù là mꢏt thꢞ
loꢍi hát thính phòng xuꢂt xꢄ tꢔ hát thꢢ (tín
ngưꢚng dân gian) ñưꢟc bác hꢖc hóa thành hát
chơi (giꢋi trí cho tꢌng lꢝp trí thꢄc), trong ñó ꢋ ñào
giꢗ vai chính bên cꢍnh kép28 ñꢇm ñàn ñáy và
29
Theo tꢁp quán dân gian thì ñi hát ca trù là sinh hoꢍt cꢊa bꢁc
phong lưu công tꢆ như con cꢊa các quan phꢊ, huyꢇn mà tꢑc lꢇ
xưa thưꢢng gꢖi là quan viên tꢈ ñưꢟc ñꢈc ân miꢐn tꢍp dꢅch
trong làng.
27
Hai khái niꢇm này có trong các thư tꢅch, Ôn Như Nguyꢐn
Văn Ngꢖc ñã sꢆ dꢑng ñꢞ làm tiêu ñꢃ cho tác phꢓm cꢊa mình -
ðào nương ca (1932).
Kép là mꢏt nam nghꢇ nhân giꢗ vai trò nhꢍc công gꢋy ñàn
30
28
Nguꢠn: ðꢝc khꢓo ca trù Viꢂt Nam, Nhiꢃu tác giꢋ, NXB
ñáy bên cꢍnh ꢋ ñào. Cách gꢖi “ñào” và “kép” là thuꢁt ngꢗ ñꢈc
thù cꢊa cꢂu trúc văn hóa ca trù.
Viꢇn Âm nhꢍc H., (2006), tr. 531
Trang 97
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
không ꢋnh hưꢥng gì. Nhưng vꢝi ca trù thì không,
ñây là mꢏt nghꢇ thuꢁt ñã ñưꢟc công thꢄc hóa
thành bꢏ ba bꢂt biꢀn: ñào- kép- quan viên. Thꢁm
chí nꢀu vꢙng anh kép hay quan viên cꢌm trꢎng thì
ꢋ ñào vꢛn có thꢞ cꢌm ñàn ñáy31 vꢔa hát vꢔa ñàn.
“Thoꢍt kỳ thꢊy, ꢋ ñào hát vꢝi mꢏt nhꢍc công
ñꢄng gꢋy ñàn ñáy hòa theo, và mꢏt nhꢍc công
nꢗa chuyên cꢌm mꢏt cꢈp sênh tiꢃn ñꢞ gõ nhꢅp.
Nhꢍc công gꢋy ñàn là kép ñàn, còn nhꢍc công gõ
sênh gꢖi là kép chân bìa. Vꢃ sau, công viꢇc cꢊa
kép chân bìa không có gì khó khăn nên ꢋ ñào
dùng mꢏt cꢤ phách vꢔa gõ vꢔa hát, chꢡ cꢌn có kép
ñàn mà thôi. Tꢔ ñó trꢥ ñi thì chꢡ có hai ngưꢢi,
mꢏt trai mꢏt gái hꢟp lꢍi thành cꢈp nên thiên hꢍ
gꢖi vꢙn tꢙt là ñào và kép” [Tchya 1959: 47]. ðiꢃu
nay nghĩa là ꢋ ñào có thꢞ ñóng thay vai cꢊa kép
nhưng kép (hay bꢂt cꢄ ai) không thꢞ thay thꢀ vai
cꢊa ñào. Không có ꢋ ñào thì không còn cuꢏc hát
ca trù, vì bꢋn chꢂt ca trù là nhꢍc hát chꢄ không
phꢋi nhꢍc ñàn, kép ñàn chꢡ ñóng vai phꢑ hꢜ trꢟ
nâng ñꢚ cho tiꢀng hát ñào nương. Vì thꢀ, ñôi lúc ꢋ
ñào ñưꢟc hiꢞu ñꢠng nhꢂt vꢝi toàn bꢏ nghꢇ thuꢁt
ca trù (ꢋ ñào là ca trù).
sꢕ dân gian lꢛn các nhà tꢤ chꢄc [Nguyꢐn Xuân
Diꢇn 2007: 82].
2.1. Vai trò ca nương trong lꢈ thꢉc dân gian
Vai trò, bꢋn chꢂt gꢎc cꢊa cô ñào Viꢇt Nam
không phꢋi xuꢂt phát tꢔ văn hóa kꢕ nꢗ như geisha
Nhꢁt Bꢋn hay kisaeng Hàn Quꢎc, mà ñó là vai trò
phꢑc vꢑ tín ngưꢚng làng xã. “Hát ꢋ ñào xưa có
tính chꢂt chꢊ yꢀu là phꢑng sꢉ văn hóa dân gian
trong nhꢗng buꢤi cúng tꢀ, … Vai trò quan trꢖng
nhꢂt cꢊa ꢋ ñào tꢉ khꢥi thꢊy ñꢀn nay, là vai trò cꢊa
mꢏt nghꢇ thuꢁt bình dân chꢊ ý tô ñiꢞm cho mꢏt
khía cꢍnh cꢊa tôn giáo bình dân là sꢉ cúng tꢀ
Thành hoàng” [Lê Văn Hꢋo 1963: 719, 734]. Will
Durant nói: “Thuyꢀt linh hꢠn ñã phát sinh ra thi
ca. Văn thơ phát sinh tꢔ các bài hát tôn giáo hoꢈc
các câu thꢌn chú do các thꢌy pháp tꢑng rꢠi truyꢃn
khꢓu lꢍi” [2006: 162, 173]. Theo quy luꢁt ñó, hát
ꢋ ñào có lꢅch sꢆ lâu ñꢢi tꢔ nhꢗng bài hát tôn giáo
chꢄ không phꢋi là nhꢗng bài thơ hát nói trꢗ tình
ra ñꢢi muꢏn như nhiꢃu ngưꢢi vꢛn nghĩ. ðꢈc trưng
cꢊa hát thꢢ là trưꢝc mꢜi buꢤi diꢐn luôn có mꢏt
cuꢏc tꢀ lꢐ, sau là hát dâng hương vꢝi lꢢi văn trau
chuꢎt, nghiêm trang, khác vꢝi dân ca lao ñꢏng
như hò, vè, hát ví, quan hꢖ không cꢌn nhꢍc ñꢇm,
hát thꢢ có ñꢊ ca lꢛn nhꢍc. Hát thꢢ ca trù có hát
thꢢ tꢤ sư và hát tꢀ thành hoàng. Nhꢗng bài hát thꢢ
còn ñưꢟc dùng trong hát thi ñꢞ tuyꢞn ñào.
2. Vai trò ca nương khi ca trù còn trong trào
lưu ñꢇi chúng
Khi Thăng Long còn là chꢎn ñꢀ ñô, trào lưu hát
ꢋ ñào rꢂt thꢅnh hành, tꢔ Hà Tĩnh trꢥ ra Bꢙc, không
huyꢇn, tꢡnh nào không có. Mꢜi huyꢇn có ñꢀn 2,3
làng ꢋ ñào, có khi 2,3 huyꢇn giao hiꢀu vꢝi nhau
mà kꢀt thành ñoàn thꢞ gꢖi là Ty giáo phưꢖng,
ñꢄng ñꢌu là quꢋn giáp (ông Trùm), chia nhau giꢗ
quyꢃn hát cꢆa ñình, ñình cꢊa tꢎp nào, tꢎp ꢂy hát,
ñưꢟc hưꢥng quyꢃn lꢟi và nghĩa vꢑ công ích làng
xã. Tư liꢇu văn bia cũng cho thꢂy trong suꢎt mꢏt
thꢢi gian lꢅch sꢆ lâu dài (tꢔ năm 1672) ñông ñꢋo
nhân dân ñã yêu thích ca trù, coi viꢇc thưꢥng thꢄc
ca trù như mꢏt nhu cꢌu văn hóa, viꢇc biꢞu diꢐn ca
trù ñã ñem lꢍi nguꢠn lꢟi kinh tꢀ cho ngưꢢi nghꢇ
2.1.1.Trong hát thꢢ tꢤ sư, ꢋ ñào ñóng vai “con
nhà nghꢃ” tri ân và tưꢥng vꢖng vꢃ vꢅ tiꢃn bꢎi khai
sinh và bꢋo hꢏ nghꢃ ca trù, cũng như các phưꢢng
thꢊ công, bách nghꢇ, nghꢃ hát ꢋ ñào cũng theo
trào lưu tìm cho ñưꢟc mꢏt vꢅ làm tꢤ sư. Mꢏt sꢎ
nơi ꢥ Nghꢇ Tĩnh và làng Cꢤ ðꢍm (Hà Tĩnh) thꢢ
các vꢅ thꢌn ðꢍo giáo như ðông Phương Sóc và
Lý Thiꢀt Quꢋi. Làng ðꢍi xá, huyꢇn Tiên Lꢗ, tꢡnh
Hưng Yên thì thꢢ cô ðào có công giꢀt giꢈc Minh
(ñꢌu thꢀ kꢒ XV). Dân Thanh Hóa thì thꢢ bà Mãn
ðào Hoa (Bꢍch Hoa), vào ngày lꢐ tꢤ, khúc Non
mai Hꢎng hꢀnh ñưꢟc hát ñꢞ tưꢥng nhꢝ công cꢊa
bà sáng tꢍo ra nó. “ꢫ ñào tꢤ sư” là mꢏt biꢞu
tưꢟng cꢊa sꢉ truyꢃn nghꢃ. Tꢁp tꢑc làng xã quy
ñꢅnh mꢜi giáo phưꢢng là mꢏt hꢖ riêng ñꢞ tiꢇn bꢃ
31
Làng ca trù ñã quen vꢝi hình ꢋnh tiên nꢗ ôm ñàn ñáy trên
ñiêu khꢙc ñình làng, cũng như không lꢂy làm lꢍ khi ñào nương
Phꢍm Thꢅ Huꢇ ñưꢟc mꢇnh danh là “ñào ñàn ñꢌu tiên cꢊa nghꢃ
ca trù” [“Ca trù - mꢏt di sꢋn văn hóa cꢌn ñưꢟc bꢋo tꢠn” 2009].
Trang 98
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
truyꢃn nghꢃ ñàn hát. Mô hình giáo phưꢢng như
mꢏt gia ñình tương tꢉ mô hình nhà geisha hay
kwonbeon (trưꢢng ñào tꢍo kisaeng). Trong giáo
phưꢢng, các thꢀ hꢇ ꢋ ñào ñꢃu là con nhà nòi (ꢋ
ñào nòi), ngưꢢi ngoài giáo phưꢢng muꢎn hꢖc hát
phꢋi xin ñưꢟc vào làm con nuôi mꢏt ngưꢢi trong
hꢖ nghꢃ thì mꢝi ñưꢟc giáo phưꢢng công nhꢁn.
Ngưꢢi hꢖc hát lúc nhꢧ gꢖi là xưꢝng nhi, khi
trưꢥng thành, tꢎt nghiꢇp mꢝi gꢖi là ñào nương,
ñào nương trꢪ hꢖc vꢝi ꢋ ñào già, giꢎng như các
maikô hꢖc nghꢃ geisha tꢔ Bà Ngoꢍi, các Mꢬ và
các Dì.
Trong hát thi, vai trò ñào nương cũng như vai trò
mꢏt sꢕ tꢆ ꢥ trưꢢng thi, hꢖ phꢋi trꢤ tài ñꢞ tiꢀn thân,
phꢋi tuân theo nhꢗng luꢁt lꢇ khꢙc khe như: kꢘ tên
húy. Cô ñào hát hay chꢡ vì phꢍm húy mà phꢋi bꢅ
truꢂt là chuyꢇn thưꢢng. Các ñào nương ngoài hát
hay, múa giꢧi còn phꢋi làm ñưꢟc 4 câu thơ chꢗ
Hán và gõ phách hát 4 câu thơ cꢊa mình…Vai
chính cꢊa ñào nương trong hát thi thꢞ hiꢇn rõ ꢥ
chꢜ căn cꢄ vào ñào mà chꢖn kép, ñào nào kép
nꢂy. Cuꢏc thi chꢡ luꢁn vꢃ tài ꢋ ñào, không phân
biꢇt tuꢤi, hꢐ hát hay là hơn; hát hay mà ñàn hꢧng
thì quan viên sꢨ cꢆ ngưꢢi khác ñàn thay, sꢟ mai
mꢏt tài hát. Còn vꢃ sꢙc, nhan sꢙc ꢋ ñào có ñưꢟc
chꢂm hay không là ꢥ nhân cách có ñꢄng ñꢙn
không, hay chꢡ là hꢍng “giang hꢠ tꢄ chiꢀng”. Ca
nương thi ñꢜ thì ñưꢟc vinh dꢉ khoác áo nhà nghꢃ
trong lꢐ mꢒ xiêm áo cꢊa trưꢢng nhꢍc (giáo
phưꢢng) như mꢏt lꢐ tꢎt nghiꢇp cꢊa các sꢕ tꢆ
trưꢢng văn. Vì hát thi là mꢏt cuꢏc vui chung cꢊa
xã hꢏi, mꢏt vinh dꢉ trong giꢝi nghꢇ thuꢁt nên ꢋ
ñào trꢥ thành “ngưꢢi cꢊa công chúng”, dưꢝi áp
lꢉc cꢊa sꢎ ñông, sꢉ thành công trong cuꢏc thi là
mꢑc ñích cꢋ ñꢢi cꢊa ñào nương.
ðꢅa vꢅ, tuꢤi tác ꢋ ñào và quá trình truyꢃn nghꢃ
ñã phát sinh mꢏt tꢑc lꢇ mang tính nhân văn là
“tꢑc thꢢ thꢌy”, là hình thꢄc các hꢖc trò trích mꢏt
phꢌn tiꢃn hát ñꢞ phꢑng dưꢚng ngưꢢi thꢌy dꢍy hát
cho mình (gꢖi là tꢐc tiꢊn ñꢗu). Cho nên, ꢋ ñào lão
thành dꢍy ñưꢟc nhiꢃu hꢖc trò thì cũng ñưꢟc
chung thân sung sưꢝng vì khoꢋn “tiꢃn ñꢌu” như
mꢏt khoꢋn bꢋo hiꢞm lao ñꢏng ngày nay.
Cho thꢂy, tꢔ truyꢃn thꢎng, ꢋ ñào là mꢏt cái
nghꢃ trong sꢍch và quý giá. “Cô ñào là ngưꢢi
hoàn toàn tài tꢆ, biꢀt hát nhưng vꢛn tham dꢉ vào
công viꢇc gia ñình, vꢛn giꢗ nꢃ nꢀp cũ- cái “phong
thói nhà quê” là ñꢀn mùa cꢂy hay mùa tơ tꢣm, hꢖ
lꢍi vꢃ làm lꢑng như con nhà lương dân khác” [Lê
Văn Hꢋo 1963: 731].
2.1.3. Trong hát tꢀ thành hoàng, vai trò cꢊa ꢋ
ñào tꢉa như vai trò cꢊa các cô ðꢎng (hꢌu bóng)
trong chꢗu văn. “ꢫ ñào dꢉ phꢌn vào các lꢐ vào
ñám thꢢ thꢌn là mꢏt tꢑc lꢇ kỳ cꢉu, khꢓn thiꢀt
ñóng rꢐ sâu trong văn hóa dân gian” [Lê Văn Hꢋo
1963: 734]. ðꢞ cho ñꢠng chóng “lên” (hiꢞn linh),
các cung văn cũng diꢐn xưꢝng như ꢋ ñào vꢔa hát
nhꢗng câu xưꢝng tꢑng công ñꢄc, kꢞ lꢞ, cꢌu
khꢓn… Ca trù và chꢌu văn giꢎng nhau ꢥ hình
thꢄc ca hát chꢌu thánh, ñꢃu có chung chꢊ thꢞ và
2.1.2. Hát thi là ñꢞ tuyꢞn ñào lên kinh hát chúc
hꢜ, song lúc ñꢍt giꢋi ꢥ hát thi, ñào nương phꢋi
làm nghĩa vꢑ trong ba tꢎi hát cꢗm gꢖi là hát “tꢍ
thꢌn, tꢍ dân”. Tùy vào ñꢅa ñiꢞm tꢤ chꢄc mà cho
thꢂy tính toàn dân cꢊa cuꢏc hát thi như: thi ðình,
thi Xã, thi Tꢡnh. Hát thi ꢥ tꢡnh là quy mô nhꢂt,
ñưꢟc Bꢏ Lꢐ tꢤ chꢄc vào dꢅp khánh tiꢀt hoꢈc lꢐ
vꢍn thꢖ, có thông báo vꢃ làng trưꢝc hai tháng
nhꢣm tuyꢞn chꢖn ñào nương vào kinh làm ñào
ngꢞ (ñào trong cung). Lꢅch trình thꢉc hiꢇn, chꢀ ñꢏ
khen thưꢥng, các bài bꢋn lꢐ nghi, các nguyên tꢙc
kiêng khem trong sinh hoꢍt ăn uꢎng,…Bꢏ Lꢐ ñã
ñꢅnh sꢭn. Tính chꢂt trꢖng ñꢍi cꢊa sꢉ kiꢇn này
phꢋn ánh thái ñꢏ trân trꢖng nghꢇ thuꢁt và vai trò ꢋ
ñào trong ñꢢi sꢎng tinh thꢌn cꢊa quꢌn chúng.
không gian văn hóa- vùng ñꢠng bꢣng Bꢙc Bꢏ
,
chung lꢅch sꢆ phát triꢞn cꢉc thꢅnh và suy tàn (thꢀ
kꢒ XIX- ñꢌu thꢀ kꢒ XX), chung mꢏt nꢃn văn hóa
trꢖng nꢗ- ca trù thꢢ ðào Hoa Hꢋi Tiên, chꢌu văn
thꢢ ðꢍo Mꢛu. Nhưng, ꢋ ñào không ñem thân xác
làm ñꢎi tưꢟng trung gian dꢛn xuꢂt linh hꢠn như
các cô ðꢠng, mà chꢡ bꢣng lꢢi ca, giꢖng hát như
mꢏt cách hoán dꢑ, ꢋ ñào truyꢃn tꢋi thông ñiꢇp ñꢀn
thꢀ giꢝi thꢌn linh. Song, tác dꢑng cꢊa thanh sꢙc ꢋ
Trang 99
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
ñào cũng hiꢇu quꢋ không kém cách lên ñꢠng cꢊa
các cung văn. Hiꢞu ñưꢟc ñiꢃu nay, ta sꢨ không
mꢂy ngꢍc nhiên khi nghe các giai thoꢍi huyꢃn
hoꢈc trong làng ca trù như chuyꢇn mꢏt ꢋ ñào khi
ñương hát ꢥ ñꢃn Hàng Trꢎng thì bꢅ “thꢌn nhꢁp”
làm cho sùi bꢖt mép, ngꢂt ñi vì ñã hát xúc phꢍm
ñꢀn hꢠn nꢗ thꢌn vꢎn cũng là mꢏt ꢋ ñào ñưꢟc thꢢ
tꢍi ñꢃn32.
cꢊa devadasi ꢮn ðꢏ, vai trò ca nương thꢞ hiꢇn
chꢂt giꢖng cꢊa ꢋ ñào Viꢇt Nam có nét “tꢀ nhꢅ” và
trang nhã hơn nhiꢃu. Hꢖ hát trưꢝc hương án
(trong ñình- không gian hꢬp) cho các chꢄc sꢙc
cꢊa làng xem và hát ꢥ ngoài sân (không gian
rꢏng) cho ñông ñꢋo quꢌn chúng thưꢥng thꢄc. Hát
cꢆa ñình vꢔa mang tính chꢂt thính phòng vꢔa
mang tính chꢂt ñꢍi chúng, trong nhꢗng lꢐ hꢏi lꢝn,
cꢌn huy ñꢏng vài chꢑc ñào nương thay phiên diꢐn
xưꢝng kéo dài tꢝi cꢋ tuꢌn lꢐ, cho nên tꢐc hát thꢚ
mꢝi nꢋy sinh, ñꢞ tiꢇn lꢟi viꢇc chi trꢋ tiꢃn mꢏt lꢌn
cho ñoàn hát. Ngoài thưꢥng thꢪ, sau khi hát thꢢ
thꢌn xong, ꢋ ñào còn ñưꢟc các quan viên thưꢥng
tiꢃn trꢉc tiꢀp, gꢖi là “lꢇ thưꢥng ñào”34.
Sꢉ phꢎi hꢟp vai ñào và vai kép trong hát thꢢ
cꢊa ca trù cũng có khác biꢇt thú vꢅ so vꢝi các liꢊn
anh liꢊn chꢉ cꢊa quan hꢁ (trưꢢng hꢟp quan hꢖ
dùng trong hát thꢢ). Các ꢋ ñào thi nhau liꢃn
giꢖng, thꢡnh thoꢋng nam mꢝi hát lót (hát lót cꢆa
ñình), trong khi “các ñiꢇu hát quan hꢖ nam nꢗ
ñꢃu hát, vai nam bình ñꢦng vꢝi vai nꢗ.
Sꢉ xuꢂt hiꢇn cꢊa nhꢗng cái thꢪ và quá trình
biꢀn ñꢤi cꢊa nó sang hình thꢄc thưꢥng tiꢃn trꢉc
tiꢀp phꢋn ánh bưꢝc ngoꢈt chuyꢞn tiꢀp vai trò ñào
nương tꢔ mꢏt “ngưꢢi hoàn toàn tài tꢆ” sang mꢏt
nghꢇ sꢕ chuyên nghiꢇp.
ꢩ phꢍm vi rꢏng hơn, vai trò phꢑc vꢑ tín
ngưꢚng cꢊa ꢋ ñào khiꢀn ngưꢢi ta liên tưꢥng ñꢀn
các vũ nꢗ devadasi33 cꢊa ꢮn ðꢏ. Cꢋ hai ñꢃu có
chút tri thꢄc, ngoài hát xưꢝng, hꢖ có thꢞ dꢉ các
cuꢏc ñàm thoꢍi trong các cuꢏc hꢏi hꢖp tư gia.
Mang tiꢀng là phꢑng sꢉ thꢌn linh, nhưng ñꢎi
tưꢟng thꢉc sꢉ vꢛn là các quan lꢍi, các tu sꢕ có
chꢄc sꢙc ꢥ ñꢅa phương. Hꢌu như các nꢃn văn hóa
nông nghiꢇp, ban ñꢌu nhꢗng nhân vꢁt “chóp bu”
cꢊa xã hꢏi lãnh nhiꢇm vꢑ cꢆ hành các cuꢏc tꢀ lꢐ,
dꢌn các ñiꢞn lꢐ ngày càng phꢄc tꢍp, cꢌn có mꢏt
hꢍng ngưꢢi chuyên môn hơn, nên giꢝi ꢋ ñào và
devadasi ngày càng thêm ñông. Nhưng khác vꢝi
các nàng devadasi sꢎng cô ñꢏc trong mꢏt nhà tu
kín, mꢜi ngày múa hát hai lꢌn trong ñꢃn, khi ra
ngoài tiꢀp khách trong các lꢐ công cꢏng hoꢈc tư
gia hꢖ phꢋi nꢏp mꢏt phꢌn tiꢃn kiꢀm ñưꢟc cho
tăng lꢗ, ꢋ ñào có ñꢢi sꢎng tꢉ do hơn, khi nào có lꢐ
hꢏi thì “ñꢀn hꢬn lꢍi lên”. Nghꢇ thuꢁt cꢊa ꢋ ñào
mang tính trang nghiêm hơn nghꢇ thuꢁt cꢊa
devadasi. So vꢝi vai trò vũ nꢗ phô diꢐn hình thꢞ
2.2. Vai trò ca nương trong các tꢁp tꢊc/lꢈ nghi
khác
Bên cꢍnh tꢁp tꢑc thꢢ cúng, lꢂ khao vꢁng cũng
là mꢏt trào lưu phong hóa cꢊa chꢎn hương thôn
Viꢇt Nam, ngưꢢi thi ñꢜ, ñưꢟc thăng chꢄc, hay lên
hꢍng bô lão,… ñꢃu phꢋi khao. “Cꢜ khao nhiꢃu
nơi dùng lꢇ nꢈng, dân làng ăn xong ñꢀn lưꢟt tiꢇc
riêng ñꢞ khoꢋn ñãi bꢖn chꢄc sꢙc, bꢖn này ꢥ lꢍi
chơi ñêm, bày ra nào là tꢤ tôm, nào là thuꢎc
phiꢇn, nào là hát ꢋ ñꢌu…” [Phan Kꢀ Bính 1972:
131]. Hát khao vꢖng không thuꢌn túy thưꢥng thꢄc
văn nghꢇ như hát chơi, mꢑc ñích là hưꢝng tꢝi sꢉ
chúc tꢑng mꢏt cá nhân trưꢝc công chúng. Vai trò
cꢊa ñào nương là “ngưꢢi cꢤ vũ”, dùng tiꢀng hát
34
Làng Bát Tràng và làng Thꢅ Cꢌu (Bꢙc Ninh) có tꢑc thưꢒng
giꢓi ca chúc thꢗn. “Bꢖn thꢃp bát (18 con trai) phꢋi ra dõng
dꢍc gꢖi bꢖn con hát ꢥ trưꢝc mꢈt dân, xong rꢠi ném tiꢃn xuꢎng
chiꢀc mâm thau dưꢝi chiꢀu ñào kép ngꢠi”. Làng Phù Lưu (Bꢙc
Ninh) có tꢑc phꢟy quꢀt rao, lꢄy tiꢊn thưꢒng ñào, mꢜi khi có lꢐ
vào ñám thì mꢢi mꢏt sꢎ quan viên, dân chúng bên Hà Dương
sang dꢉ tiꢇc tꢍi ñình và có ꢋ ñào giúp vui. Ngưꢢi chꢊ tꢀ sau
khi xưꢝng mꢂy câu thơ liꢃn lꢂy tiꢃn thưꢥng ñào, dân hai làng
biꢞu lꢏ sꢉ ñꢠng tình bꢣng cách: ngưꢢi Hà Dương cꢌm ñũa gõ
bát mà rao, ngưꢢi Phù Lưu ñꢄng dꢁy, cꢌm quꢍt chꢡ lên trꢢi
vꢔa phꢂt vꢔa rao [Xem Bꢆc ninh khꢓo dꢉ, dꢛn theo Lê Văn
Hꢋo 1963: 737].
32
Xem “Nhꢗng chuyꢇn linh thiêng trong thꢀ giꢝi ca trù” cꢊa
Nguyꢐn Xuân Diꢇn, http://www.vanhoahoc.edu.vn...
33
Devadasi là danh tꢔ ꢮn, Hꢠi phiên âm theo tiꢀng Pháp, chꢡ
nhꢗng ca vũ nꢗ (kꢕ nꢗ) trong các ñꢃn tamil (Nam ꢮn), theo
nghĩa gꢎc là “nꢗ tỳ cꢊa các thꢌn”, như mꢏt bꢌy linh nꢗ nhiꢇm
vꢑ chính là múa hát trưꢝc các ngꢛu tưꢟng nhưng thꢉc chꢂt là
làm vui tai các tu sꢕ Bà La Môn [DURANT Will 2004: 228-
229] .
Trang 100
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
ñꢞ vinh danh ñꢎi tưꢟng ñưꢟc chúc tꢑng, làm tăng
thêm tính long trꢖng, linh ñình cꢊa cuꢏc lꢐ. Cũng
như hát thꢢ, hát khao cũng kꢞ lꢞ công ñꢄc, ca
ngꢟi sꢉ nghiꢇp, nhưng ñây là công ñꢄc và sꢉ
nghiꢇp cꢊa ngưꢢi còn sꢎng, ñang hiꢇn hꢗu. Tham
gia vào cuꢏc lꢐ khao vꢖng trong không gian tư
gia, ꢋ ñào ñã góp phꢌn mꢥ rꢏng phꢍm vi hoꢍt
ñꢏng và tính chꢂt cꢊa nghꢇ thuꢁt ca trù. So vꢝi
chèo và hát bꢏi cũng là nhꢗng loꢍi hình nghꢇ
thuꢁt rꢂt ñưꢟc ưa dùng trong lꢐ khao vꢖng, thì sꢉ
có mꢈt cꢊa ꢋ ñào và nghꢇ thuꢁt ca trù ñã khꢦng
ñꢅnh ñꢦng cꢂp cꢊa chꢊ thꢞ cuꢏc lꢐ. Trong khi
phꢌn lꢝn các võ thꢌn và hꢍng quân nhân thích
chèo, tuꢠng (mang nét dân dã) thì các văn nhân
chꢖn hát ꢋ ñào là ñꢞ thꢞ hiꢇn sꢥ thích mang tính
trí tuꢇ, tính quý phái.
mꢏt cơ hꢏi giꢗ vai trò quan trꢖng trong văn hꢖc
(mꢏt cꢎ vꢂn tinh thꢌn, mꢏt nàng thơ) và trong
sinh hoꢍt văn hóa cꢊa giai cꢂp quý tꢏc phong
kiꢀn, góp phꢌn tꢍo nên văn hóa ꢋ ñào- văn hóa kꢕ
nꢗ.
3.1. Ca nương vꢅi vai trò là nhân vꢁt văn hóa
cꢌa giai cꢐp thꢏng trꢑ
Trong cung ñình, ꢋ ñào ñóng vai trò cung nꢗ
phꢑc vꢑ giꢋi trí ca, nhꢍc, vũ. ðꢈc ñiꢞm cꢊa âm
nhꢍc cung ñình là “thích cꢋ nhꢍc hát lꢛn nhꢍc ñàn,
chuꢏng âm sꢙc trang nhã, sꢉ tinh tꢀ cꢊa hꢇ thꢎng
ñàn dây gꢋy37”, là sꢉ tiꢀp biꢀn mô phꢧng hꢇ thꢎng
nhã nhꢍc Trung Hoa, trang phꢑc cꢊa con hát sang
trꢖng gꢂm vóc sꢈc sꢚ, ñèn lꢠng kꢀt hoa công phu,
ñꢙt tiꢃn… “biꢞu diꢐn trên thuyꢃn rꢠng, trong ñêm
thanh vꢙng nghe như khúc nhꢍc cꢊa quꢌn tiên tꢑ
hꢏi”38. Bꢄc chꢍm tiên nꢗ cưꢚi hươu gꢋy ñàn ñáy
là mꢏt biꢞu tưꢟng cho hình ꢋnh ñào ngꢞ. Nhꢗng
yꢀu tꢎ ñó làm nên phong cách ꢋ ñào: tính ñài các,
phong lưu vương giꢋ, trong mꢏt hình thꢄc giꢋi trí
cao cꢂp.
Nꢀu như hát khao vꢖng ñꢎi tưꢟng ñưꢟc chúc
tꢑng là dân thưꢢng thì hát chúc hꢜ35, ñꢎi tưꢟng
ñưꢟc chúc là vua, nhưng dân chúng là nhân
chꢄng ñꢀn tꢑ hꢖp ñꢞ xem. Vì giꢗ vai trò là ngưꢢi
ñꢍi diꢇn dân nói lꢢi sùng bái vua, ñꢠng thꢢi thay
vua kꢞ công ñꢄc cꢊa vua cho dân nghe nên ñào
nương hát chúc hꢜ ñưꢟc bao cꢂp hoàn toàn mꢖi
chi phí, nꢀu tài năng còn ñưꢟc phong làm ñào
ngꢞ giꢗ mꢏt ñꢅa vꢅ danh giá nhꢂt cꢊa nghꢇ thuꢁt
ca trù.
Hꢇ quꢋ cꢊa nó: ꢫ ñào ñưꢟc chꢖn ñꢞ tiꢀp sꢄ, giꢗ
vai trò truyꢃn tꢋi thông ñiꢇp ngoꢍi giao văn hóa.
Trong văn bia Bꢓn huyꢂn giáo phưꢖng lꢃp ñoan
bi ký còn ghi: “Năm Long ðꢑc thꢄ 3 (1734), giáo
phưꢢng An Thanh huyꢇn Lꢁp Thꢍch ñã ñưꢟc mꢢi
vꢃ kinh ñꢞ hát xưꢝng ñón sꢄ bꢏ các nưꢝc”
[Nguyꢐn Xuân Diꢇn 2007b: 80]. Trong nhꢗng
thꢢi khꢙc cꢊa lꢅch sꢆ, ꢋ ñào còn ñưꢟc xem như
mꢏt quân cꢢ cꢍnh tranh chính trꢅ trên lĩnh vꢉc văn
hóa tư tưꢥng: “Khi ðào Duy Tꢔ thꢤi vào môn hát
tuꢠng mꢏt nguꢠn sinh lꢉc mꢝi tꢍi phꢊ ðꢠng Sơn
(Bình ðꢅnh) thì ngoài Bꢙc ñang lúc thꢅnh thꢢi cꢊa
các chúa Trꢅnh- muꢎn thưꢥng thꢄc mꢏt thꢄ nhꢍc
bác hꢖc ñi song song vꢝi tꢆu sꢙc, thi ca. Chúa
chꢖn hát cô ñào… ñꢞ gây ra mꢏt nghꢇ thuꢁt khꢋ
3. Vai trò ca nương khi ca trù ñã biꢋn thành
thú vui cꢌa mꢍt thiꢎu sꢏ (giꢅi quý tꢍc, trí thꢉc)
Khi ñưꢟc tiꢀn cung, rꢠi vào nhà quan, ñào
nương ñã thoát ly khꢧi môi trưꢢng ñꢍi chúng, trꢥ
thành ñꢎi tưꢟng sꢥ hꢗu ñꢏc quyꢃn cꢊa mꢏt tꢌng
lꢝp yꢀu nhân trong xã hꢏi: quý tꢏc, trí thꢄc. Tꢌng
lꢝp này có nhu cꢌu giꢋi trí bꢣng hình thꢄc viꢀt
lách, soꢍn thành nhꢍc và nuôi dꢍy ꢋ ñào hát
xưꢝng lên ñꢞ tôn vinh ñꢦng cꢂp cꢊa hꢖ: “Kꢚ
thưꢖng ñâu dám chi nghìn lꢀng/ Phꢓi ñꢠi vương
tôn quꢟy rưꢠu sài” 36. Nhu cꢌu này ñã cho ꢋ ñào
35
37
Hát chúc hꢘ là nhꢗng bài hát chúc tꢑng công ñꢄc cꢊa vua,
Trúc sinh (ñàn khô), ñàn cꢌm, ñàn 7 dây, ñàn 9 dây, ñàn
tꢄc là vꢔa tꢀ, vꢔa hát xưꢝng, nguyên nghĩa chꢗ “chúc hꢜ” là
lꢢi chúc cho vua, mà nhân dân thưꢢng gꢖi là tꢂu nhꢍc ca.
Trích trong bài thơ cꢊa Ninh Tꢎn (1743-1795) tiꢀn sꢕ ñꢢi
tranh. Cưꢢng ñꢏ dàn nhꢍc hꢖ dây luôn vꢔa tꢌm, không lꢂn át
tiꢀng hát [Bùi Trꢖng Hiꢃn, in trong Hꢎ sơ ꢑng cꢈ quꢌc gia:
70],
36
38
vua Lê Cꢋnh Hưng (1740-1786) viꢀt ca ngꢟi phưꢢng hát Hòe
Trích Tang thương ngꢡu lꢐc [dꢛn theo Dương ðình Minh
Nhai.
Sơn 2009: 93-94].
Trang 101
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
dĩ thay thꢀ ñưꢟc cꢋ tuꢠng, lꢍi cꢋ chèo” [Tchya
nhꢗng ngưꢢi chꢂp nhꢁn chi trꢋ mꢏt khoꢋn tiꢃn
không nhꢧ ñꢞ ñꢤi lꢂy thú vui tao nhã tꢔ sꢉ xa xꢡ,
cꢌu kỳ cꢊa nghꢇ thuꢁt và cái ái tình lãng mꢍn cꢊa
cô ñꢌu. Xưa kia, ngưꢢi hát ñꢀn nhà ngưꢢi nghe (ꢋ
ñào ñꢀn hát ꢥ tư gia), giꢢ ñây ngưꢢi nghe ñꢀn nhà
ngưꢢi hát (ca quán). Cái mꢎi quan hꢇ “riêng mꢏt
thú thanh sơn ñi lꢍi39” này ñã làm nên nhiꢃu áng
thơ tuyꢇt tác trong văn Nôm ta, gꢙn liꢃn vꢝi
nhꢗng bꢁc tài danh như: Nguyꢐn Công Trꢄ
(1778-1858), Dương Khuê (1839-1902), Trꢌn Tꢀ
Xương (1870-1907)…
1959: 46].
3.2. Ca nương vꢅi vai trò nghꢆ nhân phꢊc vꢊ
thú tiêu khiꢎn cꢌa tꢒng lꢅp trên
Sùng bái văn hóa ca vũ cung ñình, nhiꢃu quan
ñꢍi thꢌn, trong nhà, cũng thưꢢng nuôi riêng mꢏt
nhóm ꢋ ñào ñꢞ tiꢇn bꢃ hưꢥng thú phong lưu, như:
Nguyꢐn Hꢗu Chꢡnh nuôi hơn mưꢢi ꢋ ñào ñꢞ tiꢀp
ñãi tân khách, ông còn ñꢈt ra nhꢗng bài hát mꢝi
cho ꢋ ñào múa hát, hào hoa phong nhã thꢄ nhꢂt ꢥ
kinh kỳ [Hoàng Lê nhꢄt thꢌng chí, dꢛn theo
Nguyꢐn Nghĩa Nguyên 2011: 85]. “Nguyꢐn Khꢋn
thích hát xưꢝng, gꢈp khi con hát có tang trꢥ cũng
cꢄ cho tiꢃn bꢙt hát, không lúc nào bꢧ tiꢀng tơ,
tiꢀng nhꢍc” [Phꢍm ðình Hꢤ 1989: 42-47]. Xét
mꢎi quan hꢇ giꢗa nghꢇ thuꢁt và chính trꢅ, có thꢞ
xem vai trò ꢋ ñào trong dinh quan (tư gia) là vai
trò quan kꢕ (hay tư kꢕ), tꢄc là kꢕ nꢗ phꢑc vꢑ giꢋi
trí cho quan lꢍi, quý tꢏc ñꢅa phương. Song, vai trò
ꢋ ñào có phꢌn thiên vꢃ nghꢇ thuꢁt nhiꢃu hơn là
hꢌu hꢍ, không giꢎng như các kiseang kwanggi
(quan kꢕ) cꢊa Hàn Quꢎc, ngoài vai trò nghꢇ thuꢁt,
các kisaeng còn ñꢋm ñương nhiꢃu vai trò rꢂt xa lꢍ
vꢝi văn hóa ꢋ ñào, như vai trò y nꢗ khám chꢗa
bꢇnh cho con gái nhà quý tꢏc- yakbang kisaeng
(dưꢟc phòng kꢕ), vai trò thꢟ may, may vá trang
phꢑc cho giꢝi quý tꢏc- sangbang kisaeng (thưꢢng
phòng kꢕ sinh)… Nguyên do lꢅch sꢆ kisaeng
ñưꢟc viꢀt nên tꢔ cuꢏc ñꢢi cꢊa các hwarang- con
nhà gia thꢀ bꢅ bꢙt làm tù nhân, hay tꢌng lꢝp lang
thang bꢅ bꢙt làm nô lꢇ, trong khi giꢝi ꢋ ñào xuꢂt
thân tꢔ giáo phưꢢng ꢥ nông thôn, không có sꢉ
phân biꢇt rõ nét vꢃ chꢄc năng hay cꢂp bꢁc.
3.3. Ca nương vꢅi vai trò là ñꢏi tưꢓng khơi
nguꢔn sáng tꢇo và thưꢕng thꢉc thơ
Trong giai ñoꢍn sơ khꢥi, ca trù là nhꢗng bài hát
giꢋn dꢅ gꢌn vꢝi phương ngôn và ca dao40, nhưng
mꢏt khi ñã có tài hoa cꢊa các văn nhân can thiꢇp,
ca trù trꢥ thành mꢏt sinh hoꢍt nghꢇ thuꢁt sáng tác
và thưꢥng thꢄc thơ. Thꢀ kꢒ XIX ghi dꢂu sꢉ hoàn
thiꢇn cꢊa thꢞ cách hát nói cꢋ vꢃ âm nhꢍc, văn
chương và viꢇc thưꢥng ngoꢍn [Nguyꢐn Xuân
Diꢇn 2007: 83]. Ca trù ñưꢟc ñơn giꢋn hóa nhꢍc
khí và ngưꢢi biꢞu diꢐn ñꢞ tiꢇn cho viꢇc diꢐn
xưꢝng thơ trong không gian thính phòng, ngưꢢi
nghe hát như là “mꢏt thꢄ khách thính văn hꢖc
(salon littéraire) cꢊa xã hꢏi Tây phương” [Vũ
Bꢣng 1971: 14]. Lúc này, thanh sꢙc ꢋ ñào ñóng
vai trò phꢑc vꢑ nhu cꢌu khoái cꢋm “ñưꢟc nghe
thơ mình qua giꢖng giai nhân”- mꢏt khoái cꢋm
tꢤng hꢟp cꢊa nhiꢃu khoái cꢋm. Khoái cꢋm làm
ñưꢟc mꢏt bài thơ rꢠi tꢉ cꢌm chꢌu thưꢥng thꢄc nó
giꢗa chꢎn ñông ngưꢢi ñꢃu là nhꢗng tài tꢆ giai
nhân, khác loꢍi công chúng bình thưꢢng. Khoái
cꢋm ñưꢟc cꢏng hưꢥng niꢃm vui, cùng chia sꢪ
nhꢗng giá trꢅ văn hóa “vꢔa tư tưꢥng, vꢔa âm luꢁt
hꢜn hꢟp vꢝi nhau, vꢔa văn chương vꢔa mꢕ thuꢁt
cùng nhau ñiꢃu hòa, vꢔa tài tꢆ, vꢔa giai nhân
cùng nhau gꢈp gꢚ, cùng nhau sánh cꢍnh mà chia
Khoꢋng tꢔ cuꢎi thꢀ kꢒ XIX, ñào nương ñã tích
lũy ñưꢟc vꢎn liꢀng, kinh nghiꢇm, tꢉ thân thoát ly
khꢧi giáo phưꢢng, ra thành thꢅ mꢥ ca quán. Ca
quán là mꢏt không gian tꢉ do, trong ñó ꢋ ñào giꢗ
vai trò ngưꢢi nghꢇ sꢕ ñꢠng thꢢi là ngưꢢi chꢊ kinh
doanh nghꢃ hát. Cái tên cô ñꢗu ñã nói lên tꢌm
quan trꢖng cꢊa vai trò này. Ca quán không dành
riêng cho giꢝi quý tꢏc và quan lꢍi, mà ñó là nơi
các văn nhân tài tꢆ (giꢝi trí thꢄc) thưꢢng lui tꢝi,
39
Trích câu thơ cꢊa Dương Khuê trong bài Gꢝp ñào Hꢎng,
ñào Tuyꢋt.
40
Nhꢗng bài hát cꢤ hiꢇn còn lưu truyꢃn ñꢃu mang nꢈng sꢙc
thái này [ðꢜ Bꢣng ðoàn 1960: “Quá trình tiꢀn hóa cꢊa ca trù
và ꢋnh hưꢥng cꢊa ca trù ñꢎi vꢝi văn hóa dân tꢏc”, TC.Bách
khoa, sꢎ 132, tr.28].
Trang 102
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
vui” [Nguyꢐn Văn Ngꢖc, dꢛn theo Nguyꢐn ðꢄc
Mꢁu 2010: 53]. ðꢞ ñꢋm ñương vai trò ꢂy, ꢋ ñào
phꢋi có kꢕ năng tꢤng hꢟp, ngoài kꢕ năng nghꢃ ca
xưꢝng, ꢋ ñào còn phꢋi hꢖc chꢗ ñꢞ có thꢞ ñꢖc và
hiꢞu thơ, ñꢞ hát cho ñúng ý tꢄ cꢊa tác giꢋ. “Xem
như kꢕ nꢗ các nưꢝc, trong nghꢃ hương phꢂn ca
ngâm ñꢃu có mùi pha văn hꢖc cꢋ, vì nưꢝc nào
cũng có mꢏt thꢄ chꢗ, mꢏt thꢄ sách vꢥ riêng cꢊa
nưꢝc ꢂy, càng làm kꢕ nꢗ càng phꢋi giao thiꢇp
nhiꢃu, càng phꢋi dò dꢛm xem lꢂy nhꢗng chuyꢇn
khóc cưꢢi, chuyꢇn xa gꢌn, ñꢞ làm cái tài liꢇu tiꢀp
khách” [Nguyꢐn ðôn Phꢑc 1923]. Theo Nguyꢐn
Xuân Diꢇn, viꢇc trí thꢄc hóa nghꢃ ꢋ ñào là mꢏt
biꢇt lꢇ chưa tꢔng có ꢥ nhꢗng ngưꢢi phꢑ nꢗ bình
dân. Chính cái tri thꢄc ñã làm nên nét văn hóa ꢋ
ñào: sang trꢖng, ñài các, phong lưu, khu biꢇt vꢝi
các kꢕ nꢗ tꢌm thưꢢng khác
trꢌng nhꢙ tsutsumi vác lên vai, trꢌng nhꢢ ôkawa
kê trên ñùi, còn trꢌng lꢜn taikô ñꢈt cꢍnh ngưꢢi
diꢐn; kisaeng dùng ñàn gayageum (12 dây) và
ñàn geomungo (6 dây).
Trong vai trò khơi nguꢠn sáng tꢍo nghꢇ thuꢁt, ꢋ
ñào góp phꢌn làm phong phú các ñiꢇu hát ca trù
bꢣng cách bꢙt chưꢝc ñiꢇu hát Huꢀ, ñiꢇu hát xꢓm,
ñiꢇu hát phưꢢng chèo,… làm thêm “gia vꢅ” cho
cuꢏc hát. Công lao tiꢀp biꢀn cꢊa ꢋ ñào ñã quyꢀt
ñꢅnh tên gꢖi cho ñiꢇu hát, như mꢏt sꢎ ñiꢇu nꢀu
kép hát thì gꢖi là hà nam, là hát trai, còn ñào hát
thì gꢖi là hát nói, hát gái. Tương tꢉ, các kisaeng
Hàn Quꢎc cũng có công thiꢀt lꢁp trưꢢng phái
nghꢇ thuꢁt bꢋn ñꢅa như thơ sijo (thơ thꢢi ñiꢇu),
nghꢇ thuꢁt hꢏi hꢖa (kisaeng Juk Hyang- thꢀ kꢒ
XIX), nghꢇ thuꢁt múa kiꢀm (kisaeng Unsim- thꢀ
kꢒ XVIII), thꢁm chí các kisaeng còn tham gia viꢀt
lꢢi và diꢐn xuꢂt nhꢗng vꢥ pansori (truyꢇn kꢞ ñꢍi
chúng); các geisha Nhꢁt Bꢋn ñã có công phát
triꢞn nghꢇ thuꢁt kꢅch kabuki, hꢖ còn viꢀt hꢠi ký,
nhꢢ ñó mà ngưꢢi phương Tây mꢝi biꢀt vꢃ thân
phꢁn làm geisha… Hiꢞu ñưꢟc ñiꢃu này, chúng ta
mꢝi thꢂm thía câu nói: “Hàng trăm tiên sinh ñꢍo
hꢖc khuyên ñꢢi, không bꢣng sꢄc mꢏt con hát41”.
Vai trò “nàng thơ” cꢊa ꢋ ñào cũng tꢉa như ca
nương cꢊa ca Huꢀ, “câu ca xꢄ Huꢀ, cô ñꢌu tꢡnh
Thanh”. Cùng chung mꢏt nguꢠn gꢎc nhã nhꢍc
cung ñình, nghꢇ thuꢁt trong dinh phꢊ cꢊa các
chúa Nguyꢐn ꢥ ðàng Trong phát tán thành mꢏt
lꢎi gꢖi là ca Huꢀ (gꢠm cꢋ ca và ñàn) hay là “lꢎi
hát ꢋ ñào cꢊa ngưꢢi Huꢀ”. Ca Huꢀ tương ñꢠng
vꢝi ca trù vꢃ lꢎi chơi văn chương, tri âm tri kꢒ, sꢉ
trau chuꢎt cꢊa giꢖng hát, ngón ñàn và không gian
thính phòng, mꢏt lꢎi chơi cꢊa các ông hoàng bà
chúa. Như ꢋ ñào, ca nương cꢊa ca Huꢀ cũng giꢗ
mꢏt vai không thꢞ thay thꢀ. Nhưng, ca nương cꢊa
ca Huꢀ gꢙn liꢃn vꢝi văn hóa cꢎ ñô Huꢀ nên mang
bꢋn sꢙc ñꢅa phương rõ nét hơn ꢋ ñào. Hình thꢄc
“mưꢟn tiꢀng mꢕ nhân ñꢞ thưꢥng ngoꢍn nghꢇ
thuꢁt” cꢊa hát ꢋ ñào còn dꢐ khiꢀn ngưꢢi ta liên
tưꢥng geisha Nhꢁt Bꢋn hay kisaeng Hàn Quꢎc
như “ꢋ ñào Nhꢁt Bꢋn, ꢋ ñào Hàn quꢎc”. Tương tꢉ
ca quán, nhà geisha hay tꢆu quán, trà ñꢏng cꢊa
kisaeng, ñꢃu là không gian phòng, không có
nhꢗng tiꢀt mꢑc sôi ñꢏng như ca vũ tꢍp kꢕ, chꢡ
thuꢌn túy là không gian trò chuyꢇn, luꢁn ñàm văn
chương, ... Vì thꢀ, nhꢍc cꢑ cũng khá tinh giꢋn, ꢋ
ñào chꢡ dùng ñôi phách tre; geisha ngoài cây ñàn
shanmisen còn dùng sáo trúc và mꢂy chiꢀc trꢎng,
Ngoài ra, vai trò cꢊa nhan sꢙc ꢋ ñào cũng ñóng
góp không nhꢧ trong viꢇc tꢍo nên sꢄc hꢂp dꢛn cꢊa
nghꢇ thuꢁt ca trù trong hát chơi. Giꢝi quý tꢏc, trí
thꢄc thích ñi hát và có cꢋm tình gꢙn bó vꢝi nghꢇ
thuꢁt là vì cái ñꢬp cꢊa ꢋ ñào. “ðào nương thuꢥ ꢂy
hꢐ tóc ñen mưꢢn mưꢟt, tóc dài thꢁm thưꢟt thì
ñưꢟc ngưꢢi yêu. Thưꢢng thì ñào nương hát vꢃ
ñêm, ngưꢢi nghe vì thꢀ phꢋi trꢣn trꢖc suꢎt canh
thâu…” [dꢛn theo Trꢌn Văn Khê 1960: 71]. Sꢙc
ñꢬp cꢊa ñào nương là mꢏt mꢋng ñꢃ tài lꢝn trong
các sáng tác cꢊa văn nhân, như các bài: Tꢝng cô
ñꢗu Văn cꢊa Dương Tꢉ Nhu; Tiꢔu ca cơ cꢊa
Phꢍm ðình Hꢤ; Long thành cꢗm giꢓ ca cꢊa
Nguyꢐn Du; thꢁm chí bài Bꢢn cô ñào già cꢊa
Nguyꢐn Công Trꢄ còn ñem cái duyên cꢊa ꢋ ñào
41
Nhꢁn ñꢅnh cꢊa Trꢌn Hꢠng Thꢑ, danh sꢕ ñꢢi Minh [ðàm
Phàm 2004: 6]
Trang 103
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013
ra ñꢞ ñùa cꢟt tình tꢄ… cho thꢂy sꢉ cꢋm tình ñꢈc
biꢇt và sꢉ ñꢃ cao vai trò cꢊa nhan sꢙc ꢋ ñào.
ngày xưa. Vai trò ñào nương ngày nay chꢡ là vai
trò cꢊa cô ca sꢕ hát lꢍi các bài hát xưa, hoꢈc hát
nhꢗng bài mꢝi do nhꢗng khán giꢋ yêu ca trù sáng
tác, nhưng, không tꢍo ra ñưꢟc không gian trꢗ tình
cꢊa “tài tꢆ giai nhân cùng nhau hꢏi ngꢏ, cùng
nhau sánh cꢍnh chia vui”. Các ca nương trong các
câu lꢍc bꢏ ca trù hiꢇn nay chꢡ ñóng mꢏt vai rꢂt
hꢍn chꢀ cꢊa ca trù hát chơi trong ca quán ngày
trưꢝc, chưa nói ñꢀn vai trò phꢑc vꢑ tín ngưꢚng
hay các sꢉ kiꢇn văn hóa lꢐ hꢏi mà xưa kia các ñào
nương ñã ñꢋm nhiꢇm.
Kꢋt luꢁn
Tꢔ nhꢗng nꢏi dung trình bày, chúng tôi rút ra
mꢏt sꢎ kꢀt luꢁn sau:
1. Hai trào lưu nghꢇ thuꢁt trên ñꢃu có sꢉ ñóng
góp thiꢀt yꢀu cꢊa thanh sꢙc ꢋ ñào. Trong lꢅch sꢆ,
vꢝi vai trò nghꢇ nhân (con hát) và vai trò ngưꢢi
phꢑc vꢑ (kꢕ nꢗ). Văn hóa ꢋ ñào luôn thích nghi
vꢝi nhꢗng biꢀn ñꢤi cꢊa phong khí thꢢi ñꢍi. Thꢢi
ñꢍi chuꢏng nhꢍc thì hꢖ ñàn ca, hát xưꢝng, thꢢi ñꢍi
chuꢏng thơ thì hꢖ có thꢞ làm bꢍn thơ vꢝi văn
nhân, thꢢi ñꢍi chuꢏng sꢙc thì hꢖ hóa thân như kꢕ
nꢗ, “làng chơi làm sao thì nhà nghꢃ làm vꢁy”.
4. Mꢈt khác, ñꢞ nghꢇ thuꢁt ca trù tꢠn tꢍi ñưꢟc
trong ñꢢi sꢎng ñương ñꢍi thì vai trò ñào nương
ngày nay cꢌn phꢋi ñưꢟc ñꢍi chúng hóa, ñào
nương không thꢞ chꢡ ñóng mꢏt vai “nghꢇ nhân
giꢗ gìn vꢎn cꢤ”, mà còn phꢋi ñꢋm ñương nhiꢃu
vai như mꢏt ngôi sao, mꢏt nghꢇ sꢕ thꢉc thꢑ trên
các phương tiꢇn truyꢃn thông, ñiꢇn ꢋnh,… ðꢠng
thꢢi, các nhà ñꢍo diꢐn và các nhà thiꢀt kꢀ chương
trình nên khuyꢀn khích nhꢗng ngôi sao hóa thân
vào vai ꢋ ñào hiꢇn ñꢍi, như trưꢢng hꢟp Madona
hóa thân làm geisha chꢦng hꢍn.
2. Qua vai trò ꢋ ñào, nghꢇ thuꢁt ca trù tꢠn tꢍi
song hành hai ñꢈc tính vꢔa bác hꢖc vꢔa dân gian.
Ngay trong thꢢi ñꢍi tính bác hꢖc trông có vꢪ “lꢂn
át tính dân gian” (tꢔ sau thꢀ kꢒ XIX), hát cꢆa
ñình vꢛn là mꢏt hoꢍt ñꢏng văn hóa tꢠn tꢍi và bám
rꢐ lâu bꢃn trong ñꢢi sꢎng nhân dân ꢥ các làng xã
cho ñꢀn nhꢗng năm ñꢌu thꢀ kꢒ XX.
3. ðꢞ khôi phꢑc nhꢗng tinh hoa cꢊa ca trù, ta
cꢌn phꢋi khu biꢇt ñào nương ngày nay vꢝi ꢋ ñào
The Role of Female Vocalists in Catrù Art
•
Nguyen Hoang Anh Tuan
University of Social Sciences and Humanities, VNU-HCM
ABSTRACT:
This paper highlights the importance of the
role of female vocalists (ñào nương)
associated with the historical origins of Catru
art, and their influence on the trend to enjoy
this kind of art. Through female vocalists’
role, existence and evolution rules of Catru
are thoroughly understood. From popular
trend, Catru exists in the form of communal
house theater in the village (hát cꢌa ñình),
banquet theater (hát khao vꢃng), etc. going
hand-in-hand with madarin home theater (hát
nhà tơ), bar (ca quán), and determining the
orientation to preserve and promote Catru
art.
Trang 104
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013
TÀI LIꢂU THAM KHꢃO
[1]. Will DURANT 2004: Lꢉch sꢈ văn minh ꢣn
ðꢤ (Nguyꢐn Hiꢀn Lê dꢅch), Nxb VHTT,
Cty VH Phương Nam phát hành, TpHCM,
556tr.
[11]. Nguyꢐn ðꢄc Mꢁu 2010: Ca trù Hà Nꢤi
trong lꢉch sꢈ và hiꢂn tꢀi, Nxb H., 700tr.
(khꢤ A4)
[12]. Nguyꢐn Xuân Diꢇn: “ði tìm vꢪ ñꢬp cꢊa
[2]. Will DURANT 2006: Nguꢎn gꢌc văn minh
(Nguyꢐn Hiꢀn Lê dꢅch), Nxb VHTT,
TpHCM, 204tr.
nghꢇ
thuꢁt
ca
trù”,
http://www.vanhoahoc.edu.vn...
[13]. Nguyꢐn Xuân Diꢇn 2007: Lꢉch sꢈ và nghꢂ
thuꢃt ca trù, khꢓo sát nguꢎn tư liꢂu tꢀi
Viꢂn nghiên cꢑu Hán – Nôm [chuyên khꢋo
trên cơ sꢥ luꢁn án Tiꢀn sꢕ Ngꢗ văn Hán
Nôm], Nxb Thꢀ Giꢝi H.
[3]. Dương Quꢋng Hàm 1968: Viꢂt Nam văn
hꢁc sꢈ yꢋu, BGD-Trung tâm hꢖc liꢇu xuꢂt
bꢋn, SG., 496tr.
[4]. ðàm Phàm 2004: Lꢉch sꢈ con hát (Cao Tꢉ
Thanh dꢅch), Nxb Tꢤng hꢟp Tp.HCM, 324
tr.
[14]. Phꢍm ðình Hꢤ 1989: Vũ trung tùy bút,
(bꢋn dꢅch cꢊa ðông Châu Nguyꢐn Hꢗu
Tiꢀn, Nguyꢐn Quꢋng Tuân khꢋo ñính và
chú thích), Nxb Trꢪ, Hꢏi NCGDVH
TP.HCM, tr. 42, 43, 46 & 47
[5]. ðꢜ Bꢣng ðoàn- ðꢜ Trꢖng Huꢃ 1994: Viꢂt
Nam ca trù biên khꢓo, Nxb Tp.HCM, 678
tr.
[6]. Hát cꢈa ñình Lꢘ Khê 1980, (Nhiꢃu tác giꢋ),
Sꢥ VHTT Hꢏi Văn nghꢇ H. xb.
[15]. Phan Kꢀ Bính 1972: Viꢂt Nam phong tꢐc,
[“Bꢏ quꢎc sꢆ - Contribution à l’histoire
d’Annam”, trích ðông Dương tꢀp chí sꢎ
24- 49, 1913- 1914], Phong trào văn hóa
xb, SG., 366 tr.
[7]. Hꢎ sơ ꢑng cꢈ quꢌc gia 2006 (phꢌn Phꢑ
lꢑc): Hát ca trù ngưꢖi Viꢂt, 7/2006 ñꢇ trình
UNESCO xét duyꢇt di sꢋn phi vꢁt thꢞ
truyꢃn khꢓu nhân loꢍi, Bꢏ Văn hóa thông
tin, H., 216 tr.
[16]. Tchya 1959: “Ca kꢅch Viꢇt Nam”, Phꢅ
thông Tꢀp chí văn hóa (chꢊ bút Nguyꢐn
Vꢕ) sꢎ 25, tr.46- 50 [Cơ sꢥ biên mꢑc dꢉa
vào sꢎ 1(15/11/1958)]
[8]. Lê Văn Hꢋo 1963: “Vài nét vꢃ sinh hoꢍt cꢊa
hát ꢋ ñào trong truyꢃn thꢎng văn hóa Viꢇt
Nam”, TC ðꢀi hꢁc sꢎ 29, tr. 718 – 750
[9]. Nguyꢐn ðôn Phꢑc 1923: “Khꢋo luꢁn vꢃ
cuꢏc hát ꢋ ñào”, Nam phong tꢍp chí, sꢎ
70/1923, tr.277-289
[17]. Trꢌn Văn Khê 1960: “Hát ꢋ ñào”, TC.
Bách khoa sꢎ 81, 82, & 83
[18]. Trꢌn Văn Khê 2000: Trꢗn Văn Khê và âm
nhꢀc dân tꢤc, Nxb Trꢪ, Tp. HCM.
[10]. Nguyꢐn ðꢄc Mꢁu 2003 (gt&bs): Ca trù
nhìn tꢕ nhiꢊu phía, Nxb VHTT, H., 620tr.
[19]. Vũ Bꢣng 1971: “Hát ꢋ ñào- lꢅch sꢆ ra sao?
Ông tꢤ là ngưꢢi nào? Mà ꢋ ñào, cô ñꢌu và
nhà tơ có khác nhau không?”, TC. Văn
hꢁc, sꢎ 138, tr.3- 5
Trang 105
12 trang
09/05/2022
4520
Bạn đang xem tài liệu "Vai trò ca nương trong nghệ thuật ca trù", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- vai_tro_ca_nuong_trong_nghe_thuat_ca_tru.pdf
