Bài giảng Địa chất cơ sở (Physical geology) - Chương 16: Kiến tạo toàn cầu

CHƯƠNG 16

KIꢀN TꢁO TOꢂN CꢃU

▪ 1. Hꢀc thuyꢁt kiꢁn tꢂo mꢃng

▪ 2. Tꢄ trưꢅng Trꢆi đꢇt vꢈ Cꢉ đꢊa tꢄ

▪ 3. Kiꢁn tꢂo mꢃng

▪ 4. Cꢆc kiꢋu ranh giꢌi mꢃng

▪ 4.1. Ranh giꢌi phân kꢍ

▪ 4.2. Ranh giꢌi hꢎi tꢏ

▪ 5. Sꢐ dꢊch chuyꢋn ranh giꢌi mꢃng

▪ 6. Điꢋm nꢑng vꢈ vꢒn tꢓc tuyꢔt đꢓi cꢕa mꢃng

▪ 7. Nguyên nhân kiꢁn tꢂo mꢃng

▪ 8. Kiꢁn tꢂo mꢃng vꢈ Vꢖ trꢆi đꢇt

1. Thuyết kiến tạo mảng

▪ Thuyꢀt kiꢀn tꢁo giꢂi thꢃch: nguyên nhân, cơ chꢀ, vꢄ trꢃ

hꢅnh thꢆnh nꢇi, đꢈng đꢉt, nꢇi lꢊa; tuꢋi cꢌc biꢀn dꢁng,

tuꢋi vꢆ hꢅnh dꢁng cꢌc lꢍc đꢄa vꢆ bꢎn.

▪ Cꢌc thuyꢀt vꢆo cuꢏi TK 19

 Thuyꢀt co rꢇt do nguꢈi lꢁnh cꢐa Trꢌi đꢉt hꢅnh

thꢆnh cꢌc yꢀu tꢏ nꢑn ꢑp như đꢒt gꢓy, nꢀp uꢏn tꢁi

cꢌc đai nꢇi nhưng không giꢂi thꢃch cꢌc yꢀu tꢏ

căng dꢓn cꢔng như cꢌc thung lꢔng rift vꢆ bꢎn đꢁi

dương, cꢔng như hꢅnh dꢁng vꢆ vꢄ trꢃ cꢐa cꢌc lꢍc

đꢄa.

 Thuyꢀt trương nꢕ do nhiꢖt cꢐa Trꢌi đꢉt: giꢂi thꢃch

đưꢗc sꢘ tꢌch vꢙ cꢐa cꢌc lꢍc đꢄa vꢆ cꢌc yꢀu tꢏ

căng giꢓn nhưng không giꢂi thꢃch đưꢗc cꢌc yꢀu tꢏ

nꢑn ꢑp.

▪ Alfred Wegener (nhꢆ khꢃ tưꢗng hꢚc Đꢒc vꢆo đꢛu

nhꢜng năm 1900)

▪ Ông chꢇ ꢝ đꢀn sꢘ lꢞp ghꢑp trꢟng khꢠp ꢕ rꢅa Atlantic.

▪ Tꢡ cꢌc bꢢng chꢒng vꢣ sꢘ phân bꢏ băng hꢆ cꢋ vꢆ

hꢤa thꢁch đꢓ thꢇc đꢥy sꢘ hꢅnh thꢆnh thuyꢀt, cho

rꢢng cꢌc lꢍc đꢄa đꢓ dꢄch chuyꢦn trên bꢣ mꢧt Trꢌi đꢉt.

Đôi khi chꢇng hꢅnh thꢆnh mꢈt siêu lꢍc đꢄa vꢆ đôi khi

tꢌch thꢆnh cꢌc lꢍc đꢄa riêng rꢨ.

▪ Ông đꢣ nghꢄ khoꢂng 200 triꢖu năm trưꢠc tꢉt cꢂ cꢌc

lꢍc đꢄa lꢆ mꢈt khꢏi lꢠn tên lꢆ Pangea

➔ Thuyꢀt trôi dꢁt lꢂc đꢃa cꢄa Wegener

▪ Ông cꢔng cho rꢢng cꢌc dꢓy nꢇi đꢓ đưꢗc hꢅnh thꢆnh khi

Trꢌi đꢉt cꢩn lꢆ quꢂ cꢛu nꢤng chꢂy sau đꢤ nguꢈi dꢛn

gây nꢒt nꢪ vꢆ tꢘ nꢤ uꢏn nꢀp.

▪ ➔ tꢉt cꢂ cꢌc dꢓy nꢇi cꢤ cꢟng tuꢋi, tuy nhiên điꢅu nꢆy

không đꢇng

▪ Cơ chꢀ trôi dꢁt L Đ lꢆ do sꢘ quay cꢐa Trꢌi đꢉt phꢌt sinh

lꢘc ly tâm vꢣ phꢃa xꢃch đꢁo.

▪ Pangea phꢌt sinh gꢛn cꢘc Nam vꢆ lꢘc ly tâm cꢐa T Đ

đꢓ lꢆm cho siêu L Đ tꢌch vꢙ vꢆ cꢌc LD di chuyꢦn vꢣ

phꢃa xꢃch đꢁo.

▪ Nhưng lꢘc ly tâm không đꢐ đꢦ lꢆm L D dꢄch chuyꢦn

▪ Vꢆo năm 1929, Arthur Holmes đꢓ đꢣ cꢫp lꢁi hꢚc thuyꢀt

cꢐa Wegener, vꢆ cho rꢢng trong manti cꢤ dꢩng đꢏi lưu

nhiꢖt dꢘa trên cơ sꢕ: khi vꢫt chꢉt bꢄ nung nꢤng sꢨ trꢎi

lên bꢣ mꢧt cho tꢠi khi nꢤ nguꢈi vꢆ chꢅm xuꢏng lꢁi. Hiꢖn

tưꢗng nꢤng vꢆ lꢁnh sꢨ lꢆm cho cꢌc L Đ dꢄch chuyꢦn.

▪ Nhưng ꢝ tưꢕng nꢆy không đưꢗc quan tâm.

▪ Cho đꢀn khi cꢌc khꢌm phꢌ mꢠi ꢕ đꢁi dương: sꢏng nꢇi

ngꢛm giꢜa đꢁi dương, cꢌc dꢄ thưꢬng tꢡ song song vꢠi

SNGDD, cꢌc cung đꢂo vꢆ mꢌng nưꢠc sâu, thꢅ sꢘ đꢏi

lưu mꢠi thꢘc sꢘ đưꢗc quan tâm.

▪ ➔ Harry Hess (1962) and R.Deitz (1961) đꢓ đꢣ xuꢉt

thuyꢀt tương tꢘ dꢘa trên dꢩng đꢏi lưu trong manti -

“tꢌch giꢓn đꢌy đꢁi dương” (cơ bꢂn giꢏng như thuyꢀt

cꢐa Holmes cꢌch nay 30 năm nhưng cꢤ nhiꢣu bꢢng

chꢒng hơn.

2. Đꢃa tꢈ trưꢉng vꢆ Cꢊ tꢈ

Trꢌi đꢉt cꢤ tꢡ tꢃnh: kim nam châm luôn chꢭ hưꢠng B.

Đưꢬng sꢒc giao vꢠi mꢧt

đꢉt theo cꢌc gꢤc khꢌc

nhau.

▪ 0^oꢕ xꢃch đꢁo vꢆ 90^oꢕ tꢡ cꢘc ➔ đo đꢈ tꢡ nghiêng vꢆ

gꢤc so vꢠi tꢡ cꢘc cꢤ thꢦ biꢀt vꢄ trꢃ trên T Đ so vꢠi tꢡ

cꢘc.

▪ Vꢆo nhꢜng năm 1950 phꢌt hiꢖn rꢢng: cꢌc kv cꢤ tꢡ

tꢃnh nguꢈi < nhiꢖt Curie, cꢌc KV tꢡ tꢃnh sꢨ đꢄnh

hưꢠng song song vꢠi tꢡ trưꢬng T Đ lꢇc bꢉy giꢬ khi

nhiꢖt đꢈ < nhiꢖt đꢈ Curie

▪ Vꢅ tꢡ tꢃnh cꢐa KV sꢨ theo hưꢠng tꢡ trưꢬng lꢇc

nguꢈi ➔ cꢤ thꢦ xꢌc đꢄnh hưꢠng tꢡ trưꢬng lꢇc đꢌ

chꢒa KV tꢡ tꢃnh đông nguꢈi dưꢠi nhiꢖt đꢈ Curie.

▪ Hꢅnh thꢆnh khoa hꢚc nghiên cꢒu cꢋ tꢡ (lꢄch sꢊ cꢐa

tꢡ trưꢬng T Đ

▪ Magnetite lꢆ KV tꢡ tꢃnh phꢋ biꢀn nhꢉt cꢐa Vꢮ T Đ

vꢆ cꢤ nhiꢖt đꢈ Curie 580^oC

3. Tꢋch giꢌn đꢋy đꢁi dương

▪ Trưꢠc 1950, biꢀt rꢉt ꢃt vꢣ đꢌy đꢁi dương.

▪ Trong Thꢀ chiꢀn II, cꢌc nhꢆ DC nghiên cꢒu đꢌy

biꢦn, phꢌt hiꢖn 2 yꢀu tꢏ quan trꢚng:

▪ - Sꢏng nꢇi ngꢛm giꢜa đꢁi dương Atlantic vꢆ

phꢛn phꢃa đông TBD

▪ - Mꢌng nưꢠc sâu: dꢚc theo cꢌc rꢅa L Đ vꢆ quanh

TBD.

The yellow dot shows a

massive underwater

chain of mountains that

stretch right down the

Atlantic - the Mid-

Atlantic Ridge and it is

an area where new

plate is constantly

being created.

▪ Ng/c khꢌc liên quan đꢀn tꢡ trưꢬng cho thꢉy:

dꢄ thưꢬng tꢡ trên đꢌy đꢁi dương, vꢠi tꢡ

trưꢬng cao chꢁy dꢚc theo SNGDD vꢆ cꢌc dꢂi

tꢡ cao- thꢉp song song ꢕ hai bên SBGDD.

▪ Cꢋ đꢄa tꢡ- cꢌc khꢌm phꢌ vꢣ sꢘ đꢂo cꢘc cꢐa

tꢡ trưꢬng trꢌi đꢉt.

▪ Ng.c cꢌc dꢩng dung nham ꢕ LD, cꢌc nhꢆ DVL

phꢌt hiꢖn rꢢng cꢤ nhꢜng giai đoꢁn tꢡ trưꢬng

đꢂo cꢘc ngꢞn hꢁn (Tꢡ cꢘc bꢞc trꢕ thꢆnh tꢡ

cꢘc Nam). Bꢢng cꢌch xꢌc đꢄnh tuꢋi phꢤng xꢁ

vꢆ đꢏi sꢌnh sꢘ đꢂo cꢘc trên toꢆn thꢀ giꢠi cꢤ

thꢦ lꢫp thang thꢬi gian tꢡ.

▪ Vꢮ ĐD mꢠi vꢆ thꢁch quyꢦn đưꢗc hꢅnh thꢆnh ꢕ

SNGDD do magma xâm nhꢫp vꢆ phun trꢆo. Khi

magma nguꢈi nꢤ sꢨ nhiꢯm tꢡ theo tꢡ trưꢬng T Đ lꢇc

đꢤ. Khi tꢡ cꢘc T Đ thay đꢋi, vꢮ ĐD ꢆ thꢁch quyꢦn mꢠi

đưꢗc hꢅnh thꢆnh ꢕ SNGDD sꢨ nhiꢯm hưꢠng tꢡ cꢘc

khꢌc ➔ đꢧc trưng tꢡ trưꢬng cꢐa đꢌ sꢨ giꢇp cꢌc nhꢆ

ĐC chꢒng minh sꢘ tꢌch giꢓn đꢌy đꢁi dương

4. Kiꢀn tꢁo mꢍng

Đꢄa chꢉn

toꢆn cꢛu

Trôi dꢁt lꢍc đꢄa

Tꢌch giꢓn đꢌy đꢁi

dương

Thuyꢀt kiꢀn

tꢁo mꢍng

Giꢂi thꢃch sꢘ dꢄch

chuyꢦn vꢮ T Đ

Cꢌc mꢂng lꢆ Vꢮ cꢒng vꢆ phꢛn trên manti trên dꢆy

khoꢂng 100 km, nꢋi trên quyꢦn mꢣm dꢪo.

Cꢌc mꢂng ꢒng xꢊ như lꢆ cꢌc thꢦ cꢒng vꢠi vꢆi nơi

linh hoꢁt, vꢆ biꢀn dꢁng xꢂy ra ꢕ ranh giꢠi cꢌc mꢂng.

5. Cꢋc kiꢎu ranh giꢏi mꢍng

Ranh giꢏi mꢍng phân kꢐ

▪ Tꢁi SNGDD do magma đi lên vꢆ nꢤng chꢂy gây

phun trꢆo vꢆ xâm nhꢫp magma basalt hꢅnh thꢆnh vꢮ

ĐD mꢠi .

▪ Vꢮ ĐD mꢠi bꢄ đꢥy vꢣ 2 phꢃa đꢏi xꢒng nhau qua GDD

➔ tuꢋi vꢮ ĐD sꢨ cꢋ hơn khi đi xa SNGDD vꢣ 2 phꢃa.

▪ Quꢌ trꢅnh nꢆy đang xꢂy ra trên toꢆn thꢀ giꢠi vꢆ hꢅnh

thꢆnh khoꢂng 17km²vꢮ ĐD mꢠi mꢰi năm.

▪ Do V ĐD bꢄ hꢇt chꢅm nên tuꢋi cꢐa bꢎn ĐD tương đꢏi

trꢪ. V ĐD giꢆ nhꢉt ꢕ nơi xa nhꢉt so vꢠi SNGDD. ꢱ

ĐTD, vꢮ ĐD giꢆ nhꢉt ꢕ gꢛn Bꢞc Mꢲ vꢆ châu Phi cꢤ

tuꢋi khꢂong 180 triꢖu năm.

▪ ꢱ TBD, vꢮ ĐD giꢆ nhꢉt khoꢂng Jura vꢆ ꢕ ngoꢆi biꢦn

Nhꢫt Bꢂn.

▪ ➔ Do cꢤ tuꢋi trꢪ nên vꢮ ĐD chꢒa ꢃt trꢛm tꢃch.

▪ Bꢣ dꢆy trꢛm tꢃch gia tăng ꢕ cꢂ 2 phꢃa xa vꢠi

SNGDD. Vꢮ ĐD giꢆ nhꢉt sꢨ cꢤ bꢣ lꢠn lꢠn nhꢉt.