Từ lí luận của M. Bakhtin đi tìm kết cấu đặc trưng của tiểu thuyết

TỪ LÍ LUẬN CỦA M. BAKHTIN

ĐI TÌM KẾT CẤU ĐẶC TRƯNG CỦA TIỂU THUYẾT

Nguyễn Thị Ninh

Khoa Ngữ văn – Khoa học xã hội

Email: ninhnt@dhhp.edu.vn

Ngày nhận bài: 07/10/2019

Ngày PB đánh giá:21/10/2019

Ngày duyệt đăng: 25/10/2019

TÓM TẮT: Trên cơ sở khảo cứu, đúc rút có bổ sung những thành tựu lí luận về thể loại, đặc biệt là lí

luận lỗi lạc của M. Bakhtin và thực tiễn sáng tác, bài viết bước đầu chỉ ra những đặc trưng kết cấu cơ

bản của tiểu thuyết so với các thể loại tự sự ra đời trước nó và thể loại cùng thời với nó là truyện ngắn.

Sự đúc rút này phần nào có giá trị hữu ích đối với việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập về thể loại nói

chung, tiểu thuyết nói riêng.

Từ khóa: M. Bakhtin, kết cấu, kết cấu đặc trưng, tiểu thuyết, thể loại.

FINDING THE TYPICAL STRUCTURE OF NOVELS ACCORDING

TO M. BAKHTIN’S THEORY

ABSTRACT: On the basis of research and inference, supplemented with theoretical achievements of

genres, especially the outstanding theory of M. Bakhtin and composing practice, the article initially

points out the basic structural characteristics. of novels compared to the genre of narratives that

preceded them and their contemporary genre as short stories. This ﬁnding is somewhat useful for

research, teaching and learning about genres in general and novels in particular.

Key words: M. Bakhtin, structure, typical structure, novels, genres.

1. ĐẶT VẤN ĐỀ

trên cấp độ tổng thể, vừa thẩm thấu vào

từng yếu tố cụ thể. Tìm ra khuôn dạng có

tính công thức bao quát cho kết cấu đặc

trưng của tiểu thuyết lại càng là một việc

làm bất khả dĩ vì “tiểu thuyết là thể loại

văn chương duy nhất đang biến chuyển

và còn chưa định hình. Nòng cốt thể loại

của tiểu thuyết chưa hề rắn lại và chúng

ta chưa thể dự đoán hết khả năng uyển

chuyển của nó” [1; 21]. Điều này gây

không ít khó khăn cho nghiên cứu, giảng

dạy và học tập chuyên sâu về thể loại. Với

Đến nay, đã có rất nhiều công trình

khoa học luận giải về đặc trưng nội dung

cũng như hình thức của các thể loại văn

học như thơ, kịch, tiểu thuyết, truyện

ngắn… nhưng chưa có công trình nào

xây dựng hệ thống lý thuyết về đặc trưng

kết cấu của các thể loại này. Đây là việc

hết sức khó khăn vì kết cấu có nội hàm

vô cùng rộng lớn. Nó vừa hữu hình, vừa

vô hình trừu tượng, vừa có thể hình dung,

vừa rất khó hình dung. Nó vừa tồn tại

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

120

mong muốn phần nào tháo gỡ những khó

khăn, bài viết bước đầu chỉ ra một cách

có hệ thống những đặc trưng kết cấu cơ

bản của tiểu thuyết trên cơ sở khái quát

có bổ sung thành quả lí luận của những

người đi trước kết hợp với thực tiễn sáng

tác xưa nay.

M. Bakhtin minh giải cụ thể. Hơn nữa,

những đặc trưng cấu trúc của tiểu thuyết

mà ông đúc kết, ở mức độ nhất định, cũng

có ở truyện ngắn. Truyện vừa hiện đại

cũng rất gần với tiểu thuyết nhưng ranh

giới giữa hai thể loại này nhiều khi không

rõ ràng. Đặc trưng kết cấu của tiểu thuyết

còn được chỉ ra qua những nhận định khái

quát hoặc được gián tiếp làm rõ qua các

hình thức luận giải phong phú, sinh động

từ thực tiễn sáng tác những đặc trưng về tổ

chức cốt truyện, xây dựng nhân vật, sáng

tạo hình tượng, tổ chức điểm nhìn, giọng

điệu, không - thời gian… trong nhiều công

trình khoa học. Tuy nhiên, qua đó, những

đặc trưng kết cấu có tính khu biệt về thể

loại vẫn còn là vấn đề mơ hồ, chưa được

làm sáng tỏ.

2. NỘI DUNG

Cùng với sự ra đời và thay thế lẫn nhau

của nhiều dạng thức tiểu thuyết khác nhau

trong lịch sử là sự xuất hiện của một khối

lượng công trình khổng lồ về lí luận thể

loại. Một trong những chủ nhân của nhiều

công trình lí luận xuất sắc, có ảnh hưởng

lớn trong giới học thuật và sáng tác là M.

Bakhtin (1895 - 1975). Đến nay, hầu như

chưa có công trình khoa học nào vượt xa

hơn những thành tựu mà ông đã đúc kết

về thể loại tiểu thuyết. Ông nhận thấy, với

các thể loại văn học khác, lí luận văn học

“hoạt động một cách tự tin và chính xác”,

còn đối với tiểu thuyết, lí luận ấy “bộc lộ

một sự bất lực hoàn toàn” [1; 28]. Tuy

nhiên, trong khi xây dựng lí luận về thi

pháp tiểu thuyết, ông vẫn “cố gắng tìm ra

những đặc điểm cấu trúc cơ bản nhất của

cái thể loại mềm mại nhất này, những quy

định cả phương hướng biến đổi của chính

bản thân nó đến toàn bộ văn học” [1; 32].

Trong khi đưa ra những đặc trưng cấu trúc

của tiểu thuyết, M. Bakhtin đã có ý phân

biệt tiểu thuyết với tất cả các thể loại văn

học khác (trong đó có truyện ngắn). Tuy

nhiên, trong các công trình của mình, ông

chủ yếu đối sánh, nhấn mạnh sự khác biệt

về cấu trúc của tiểu thuyết so với sử thi và

các thể loại cao thượng khác - nói chung

là các thể loại tự sự ra đời trước nó. Sự

khác nhau giữa đặc trưng cấu trúc của tiểu

thuyết so với truyện ngắn - thể loại tự sự

gần gần gũi nhất với tiểu thuyết chưa được

Để bước đầu chỉ ra những đặc trưng

kết cấu cơ bản nhất của tiểu thuyết, chúng

tôi tiến hành hai việc:

- Căn cứ chủ yếu vào lí luận của M.

Bakhtin trong công trình Lý luận và thi

pháp tiểu thuyết do Phạm Vĩnh Cư chọn

dịch và giới thiệu, kết hợp thêm lí luận của

một số học giả khác và thực tiễn sáng tác

để chỉ ra những đặc trưng kết cấu cơ bản

nhất của tiểu thuyết so với các thể loại tự

sự ra đời trước nó.

- Kết hợp thành tựu lí luận văn học và

thực tiễn sáng tác xưa nay để làm rõ hơn

đặc trưng kết cấu của tiểu thuyết so với

truyện ngắn.

2.1. Kết cấu đặc trưng của tiểu thuyết so

với các thể loại tự sự ra đời trước nó

Theo M. Bakhtin, mọi đặc trưng kết

cấu của tiểu thuyết đều có chung điểm

xuất phát: Tiểu thuyết là thể loại còn non

trẻ và chưa hoàn thành, vẫn đang biến

chuyển trong khi sử thi và một số thể loại

khác trong văn học thành văn thời cổ đại

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020

121

và trung đại có hình thức đã hoàn bị, thậm

chí đã già nua từ lâu. Chúng có nòng cốt

rắn chắc với những công thức, luật lệ mang

tính quy phạm. Chúng cao tuổi hơn chữ

viết và đến nay vẫn ít nhiều giữ được bản

chất “truyền khẩu”. So với các thể loại này,

tiểu thuyết là “một sinh linh thuộc giống

nòi khác”. Nó trẻ hơn chữ viết và được

nảy sinh, nuôi dưỡng bởi thời đại mới

của lịch sử loài người. Tiểu thuyết thích

ứng với hình thức tiếp thụ im lặng. Muốn

hiểu tiểu thuyết, người ta phải đọc và suy

ngẫm, phải giải mã kết cấu của nó cả trong

tổng thể lẫn từng mắt xích. Cũng không có

tiểu thuyết nói chung với công thức luật

lệ cố định mà chỉ có những dạng thức tiểu

thuyết khác nhau trong quá trình lịch sử. Vì

vậy, “Nghiên cứu các thể loại khác tựa hồ

nghiên cứu những từ ngữ, nghiên cứu tiểu

thuyết giống như nghiên cứu những sinh

ngữ, mà lại sinh ngữ trẻ” [1; 22].

là quá khứ dân tộc anh hùng - quá khứ

của cha ông - những người “thứ nhất” và

“ưu tú nhất”. Quá khứ ấy thuộc đẳng cấp

giá trị cao nhất và hoàn hảo nhất. Đó là

quá khứ đã hoàn kết, xong xuôi và mang

tính khép kín. Trong khi đó, cả tác giả

lẫn độc giả của sử thi lại thuộc một thời

đại khác, một đẳng cấp giá trị khác. Đó

là thế giới của con cháu, của “hậu bối”,

đang dở dang, thế giới “hạ đẳng”, đầy

rẫy những chuyện nhem nhuốc, phù vân.

Người kể sử thi bao giờ cũng đứng từ xa

mà chiêm bái, thành kính hoặc tôn sùng

đối với quá khứ anh hùng. Điểm nhìn duy

nhất trong sử thi là điểm nhìn của cả cộng

đồng thế hệ sau ngưỡng vọng về thế hệ

trước. Năng lực và sức mạnh sáng tạo của

sử thi là kí ức chứ không phải nhận thức,

phân tích, giải thích; là kinh nghiệm của

cộng đồng chứ không phải kinh nghiệm

cá nhân. Người đọc không chỉ có thể tìm

thấy những đặc trưng này ở các thể loại

cao thượng khác của thời cổ đại và trung

đại mà còn có thể tìm thấy ngay cả trong

những tác phẩm hiện đại mang khuynh

hướng sử thi. Đó cũng là nguyên nhân

khiến kết cấu của sử thi trở nên xơ cứng,

khép kín với khuôn hình nòng cốt rắn

chắc, đơn điệu, khiên cưỡng, ước lệ và ít

uyển chuyển.

2.1.1. Tiểu thuyết xây dựng hình tượng ở

tọa độ không gian, thời gian đang tiếp diễn

Trong khi cố gắng đưa ra những đặc

trưng cấu trúc của tiểu thuyết, Bakhtin đã

phân biệt tiểu thuyết với sử thi cổ đại ở

nét tiêu biểu: sử thi thể hiện quá khứ anh

hùng dân tộc mà cơ sở là kí ức của cộng

đồng truyền thống, còn tiểu thuyết miêu

tả cuộc sống “hiện tại” không ngừng biến

đổi, sinh thành trên cơ sở kinh nghiệm

cá nhân. Đặc điểm cấu trúc của sử thi là

tạo ra một một khoảng cách không thể

vượt qua giữa người kể sử thi với nhân

vật trong sử thi gọi là “khoảng cách sử

thi”. Đó trước hết là khoảng cách thời

gian xa vời vợi giữa thế giới của sử thi

và thế giới của người kể, người nghe sử

thi. Đó còn là khoảng cách giá trị, khoảng

cách tôn ti, trật tự. Đối tượng, nội dung

và tọa độ xây dựng hình tượng của sử thi

Tiểu thuyết trái lại, đã xoá bỏ “khoảng

cách sử thi” để xây dựng hình tượng ở

tọa độ không - thời gian đang diễn biến.

Điều này kéo theo sự thay đổi toàn diện

trong cấu trúc của tiểu thuyết so với sử

thi và các thể loại cao thượng khác thời

cổ đại, trung đại, cả những tác phẩm hiện

đại mang khuynh hướng sử thi: Thứ nhất,

hình tượng trong tiểu thuyết mất đi tính

hoàn tất, bất biến trong sử thi và luôn đổi

mới, bổ sung cùng quá trình đổi mới ngữ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

122

cảnh. Thứ hai, khác với sử thi, truyện kể

cổ đại và trung đại chủ yếu sử dụng người

kể toàn tri, một giọng với thái độ thành

kính, tiểu thuyết cho phép người trần

thuật dùng kinh nghiệm cá nhân để đánh

giá hiện tượng từ nhiều chiều, nhiều điểm

nhìn, đa chủ thể, đa giọng điệu với thái độ

thân mật, thậm chí bỗ bã, suồng sã. Bởi lẽ,

tiểu thuyết hấp thu và miêu tả mọi sự việc

của cái thực tại cùng thời đang sinh thành

và phát triển trên cùng một cấp độ giá trị

- thời gian với bản thân mình. Đối tượng

của tiểu thuyết là con người của hiện tại,

con người ngang hàng, bình đẳng như

bạn bè, hàng xóm hoặc cùng sống trong

một thành phố, làng quê. Truyện kí cũng

sử dụng kinh nghiệm nhưng đó là kinh

nghiệm, cách nhìn duy nhất của người viết

truyện ký. Thứ ba, vấn đề mở đầu và kết

thúc, vấn đề tính trọn vẹn của tiểu thuyết

cũng được đặt ra theo cách mới. Quá khứ

trong sử thi hoàn tất và khép kín cả trong

tổng thể cũng như ở từng bộ phận nên sử

thi có thể bắt đầu hay kết thúc câu chuyện

ở bất cứ điểm nào. Ngược lại, tiểu thuyết

tiếp xúc gần gũi với cuộc sống đương đại

đang tiếp diễn nên đặc biệt quan tâm đến

kết cục sẽ ra sao? cái gì xảy ra sau đó? Nó

có thể dẫn dắt người đọc vào thế giới kỳ

thú của những điều chưa biết do cốt truyện

gây ra. Bố cục của tiểu thuyết cũng vì thế

mà đa dạng, bất tuân theo quy tắc.

kết cấu nào của nó cũng chỉ là những thể

nghiệm còn dang dở.

2.1.2. Sự không trùng khít giữa các mặt

khác nhau của hình tượng con người

trong tiểu thuyết

M. Bakhtin cho rằng, “sự thay đổi định

hướng trong thời gian và thay đổi khu vực

xây dựng hình tượng không bộc lộ ở đâu

sâu sắc và cơ bản bằng ở việc xây dựng

lại hình tượng con người trong văn học”

[1; 67]. Trong sử thi và các thể loại cao

thượng khác, nhân vật được khắc họa theo

nguyên tắc nguyên phiến, nhất tuyến và

kì vĩ. Con người ấy có sự trùng khít tuyệt

đối giữa phẩm chất và địa vị, bên trong

và bên ngoài, lời nói và hành động. Hơn

nữa, mọi khả năng và tiềm năng của nó

đều được thể hiện đến cùng ở địa vị xã hội

bề ngoài, ở số phận, thậm chí ngay ngoại

hình của nó. Con người có địa vị như thế

nào thì hành động như thế ấy, phù hợp với

cương vị của mình. Suy nghĩ của nhân vật

rất thuận chiều, đơn giản, không hề bị rơi

vào trạng thái dằn vặt hay đấu tranh nội

tâm. Nhân vật cũng không có quyền chủ

động về tư tưởng và ngôn ngữ. Nó chỉ biết

đến một thế giới quan và một thứ ngôn

ngữ thống nhất, có sẵn, bắt buộc và không

thể hồ nghi. Cả thế giới quan lẫn ngôn

ngữ đều không thể trở thành những nhân

tố cá thể hóa, phân biệt và cấu thành hình

tượng con người. Quan niệm của nhân

vật về mình hoàn toàn trùng hợp với quan

niệm của những người khác về nó. Những

đặc điểm này tạo ra vẻ đẹp vô song, tính

thuần toàn, nguyên khối, trong suốt như

pha lê và tính hoàn chỉnh nghệ thuật ở

chính hình tượng con người ấy. Nhưng

đồng thời, chúng cũng đẻ ra tính hạn hẹp,

đơn điệu, thiếu sức trong những điều kiện

sinh tồn mới của loài người. Đây cũng là

Đó là nguyên nhân, cũng là sức mạnh

khiến kết cấu tiểu thuyết có độ mở, độ

lỏng lớn, hết sức tự do và thường xuyên

biến đổi. Nó mềm mại, uyển chuyển với

khả năng biến thiên khó đoán định, khác

với khuôn hình nòng cốt rắn chắc của sử

thi và các thể loại cao thượng khác. Tiểu

thuyết không để cho bất cứ dạng thức nào

của nó được ổn định nên bất cứ hình thức

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020

123

Nhân vật tiểu thuyết có khả năng thích

nghi nhanh với tiến trình cuộc sống luôn

luôn biến đổi và thường xuyên xuất hiện

trong những hình hài mới. Cốt truyện tiểu

thuyết cũng vì thế không khai thác đến cạn

kiệt con người như sử thi mà được cấu tạo

hết sức tự do, là những cốt truyện - thử

nghiệm đầy khiêu khích.

những đặc điểm cấu trúc hình tượng phổ

biến trong thần thoại và bi kịch.

Trái lại, hình tượng trong tiểu thuyết

được xây dựng dựa trên sự vênh lệch

giữa số phận với địa vị và tính người, bên

ngoài và bên trong, lời nói và hành động,

khả năng và thực tế thực hiện khả năng,

cảm xúc và suy nghĩ. Nhân vật tiểu thuyết

thống nhất trong bản thân nó những đối

cực: nhân tính và phi nhân, đạo lí và thất

đức, bản ngã và phi ngã, ý thức và vô thức,

cao cả và tầm thường… Một người có địa

vị cao nhưng có thể hành vi lại hèn hạ,

một người có địa vị thấp lại có thể hành

động rất cao thượng. Chẳng hạn, Phó giáo

chủ Nhà thờ Claude Frollo là một trí thức

Thiên Chúa giáo có địa vị đáng kính với

vẻ bề ngoài hào hoa phong nhã nhưng tâm

hồn xấu xa với dục vọng đê hèn, hành

động đáng khinh bỉ. Quasimodo có thân

phận thấp kém với vẻ bề ngoài xấu xí, dị

dạng nhưng đầy lòng tự trọng, tâm hồn

cao thượng, hành động phi thường (Nhà

thờ Đức Bà Pari - V. Huygô). Sự tự nhận

thức của nhân vật về mình và của người

khác về nó cũng thường không đồng nhất.

Đây là “chất văn xuôi” tiêu biểu làm cho

tiểu thuyết khác với truyện thơ, thơ trường

thiên và sử thi. Nghĩa là, tiểu thuyết tái

hiện cuộc sống với những chi tiết giống

như thật, không thi vị hoá, lí tưởng hoá.

Nhân vật của sử thi, bi kịch chỉ có một

bộ mặt duy nhất gắn với số phận, địa vị

của mình và chủ đề do số phận ấy quyết

định. Nhân vật tiểu thuyết có thể hành

động trong mọi thân phận, có mặt trong

mọi tình huống mà không bao giờ có thể

hóa thân đến cùng vào cái thân xác xã

hội - lịch sử hiện hữu. Ở nó, bao giờ cũng

tiềm tàng những khả năng chưa thành hiện

thực và những đòi hỏi chưa được đáp ứng.

Nhân vật trong sử thi, bi kịch, truyện

trung đại thường là nhân vật hành động, nêu

gương đạo đức. Nhân vật trong tiểu thuyết

cũng hành động nhưng không theo chuẩn

mực chung của xã hội mà theo kinh nghiệm

riêng của cá nhân mình nên thường xuyên

va vấp, suy tư, “nếm trải”. Trong kịch cũng

có những “nhân vật nếm trải” như Prômêtê

trong Prômêtê bị xiềng, Hămlet trong

Hămlet, Rôđrigơ trong Lơxit… nhưng vì

hạn chế của thời gian sân khấu, lại thiếu

lời người trần thuật nên kịch không tái hiện

trọn vẹn quá trình nếm trải nhiều mặt của

nhân vật. Chính vì vậy, miêu tả thế giới

bên trong, phân tích tâm lí là phương diện

rất đặc trưng cho tiểu thuyết, mặc dù nói

chung, loại văn học nào cũng không thể bỏ

qua được khía cạnh tâm lí. Nhân vật tiểu

thuyết liên tục nằm trong sự giao thoa giữa

các luồng dư luận và trong trạng thái đấu

tranh nội tâm căng thẳng. Nó có thể bị đánh

lừa và mắc sai lầm bất cứ lúc nào. Giang

Minh Sài (Thời xa vắng - Lê Lựu) là nhân

vật điển hình cho “một đời lầm lẫn, một

đời thất bại”. Sự “nếm trải” hay bi kịch của

cuộc đời anh có mầm mống từ chính tính

cách rụt rè, yếu đuối, nhu nhược của anh.

Sài không đủ can đảm giẫm lên dư luận để

được là mình, để đến với tình yêu đích thực.

Kết quả là Sài tự chuốc lấy một bài học đau

đớn: nửa đời đầu phải yêu cái người khác

yêu, nửa đời sau ê chề vì chạy theo cái

mình không có. Bởi đặc điểm này mà tiểu

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

124

thuyết thường có cốt truyện phức tạp và kết

cấu phức tạp. Nó chứa đựng bao nhiêu cái

“thừa” so với truyện ngắn, truyện vừa trung

đại. Trong các truyện ngắn, truyện vừa, tiểu

thuyết đoản thiên, cốt truyện đóng vai trò

chủ yếu cùng với nhân vật. Mọi yếu tố của

tác phẩm đều được tổ chức sít sao với sự vận

động của cốt truyện và tính cách, hầu như

không có gì “thừa”, tất cả nằm trọn trong

các liên hệ nhân quả. Ngược lại, trong tiểu

thuyết, cái “thừa” ấy lại là cái chính yếu thể

hiện thái độ của nhân vật và nhà văn về thế

giới, về đời người (như sự phân tích cặn kẽ

diễn biến tình cảm, trình bày cặn kẽ tiểu sử

của nhân vật, những chi tiết về liên hệ giữa

người với người, môi trường và toàn bộ tồn

tại của cuộc sống…). Sự phá vỡ tính toàn

vẹn sử thi (và cả bi kịch) cũng khiến con

người trong tiểu thuyết có nhân tính phát

triển phức tạp, được quyền chủ động về tư

tưởng, ngôn ngữ và có tính cá thể hóa cao.

Những lí do đó khiến kết cấu của tiểu

thuyết vô cùng linh hoạt, uyển chuyển,

vượt khỏi mọi khuôn khổ cứng nhắc. Khả

năng khám phá của tiểu thuyết là không

cùng, nó có thể đạt đến những sáng tạo bất

ngờ, gây ngạc nhiên không chỉ với người

đọc mà với chính nó và tác giả của nó

giống như hiện tượng “nhân vật nổi loạn”

trong chủ nghĩa hiện thực phê phán thế

kỷ XIX. Nghĩa là nhà văn không thể chắc

chắn sự phát triển về sau của tính cách

nhân vật, cũng không chắc chắn về kết cục

của nó và không thể xây dựng cho nó một

kết cấu bằng bê tông, cốt thép ngay từ đầu.

chế của tư duy phong cách học truyền

thống. Ở đó, mỗi lời phát ngôn trực tiếp

chỉ thể hiện một ý thức, một giọng điệu

của người phát ngôn. Lời nói chỉ biết có

mình, đối tượng của mình, sắc thái của

mình và ngôn ngữ thống nhất, duy nhất

của mình. Trên đường đến với đối tượng,

lời nói trực tiếp chỉ vấp phải lực cản của

bản thân đối tượng mà không vấp phải

sự kháng cự của vô vàn những lời nói

khác. Ngược lại, tiểu thuyết thâu tóm đối

tượng trong trạng thái đa ngữ, trạng thái

đã “được nói đến”, “được luận bàn” bởi

những ý kiến trái ngược nhau. Vì thế, lời

văn của tiểu thuyết được tổ chức theo

nguyên tắc đối thoại. Nghĩa là, giọng điệu

của người phát ngôn trong tiểu thuyết

được tạo lập ở khu vực hoạt động phức tạp

của những tiếng nói khác nhau theo những

phong cách khác nhau về cùng một đối

tượng. Giọng của người này có thể trung

lập, đồng tình, phản đối, cật vấn hay lắng

nghe giọng của người khác, thậm chí giễu

nhại lại chính mình. Ngôn ngữ tiểu thuyết

là cả một hệ thống ngôn ngữ có quan hệ

đối thoại với nhau, hòa âm hoặc nghịch

âm với nhau. Lời văn trong tiểu thuyết là

lời được đối thoại hóa từ bên trong. Ngôn

ngữ trong tiểu thuyết không chỉ được sử

dụng như phương tiện miêu tả mà còn là

đối tượng miêu tả. Nó tham gia vào môi

trường đối thoại phức tạp nơi đối tượng

những khía cạnh, những nội dung đã được

ngôn từ xã hội ý thức và luận bàn, từ đó,

mài dũa những đường nét, hàm nghĩa và

phong cách của mình.

2.1.3. Nguyên tắc đối thoại trong tổ chức

ngôn ngữ tiểu thuyết và khả năng tổng

hợp sức mạnh nghệ thuật của các thể loại

văn học khác

Thực tế, đối thoại là thuộc tính bản

chất phổ biến của tư duy và ngôn ngữ.

Nhưng chỉ ở tiểu thuyết, đặc tính đối thoại

mới được tổ chức lại một cách nghệ thuật

nhất tạo nên tính nhiều bè, nhiều giọng và

Để xây dựng lý thuyết về ngôn ngữ

tiểu thuyết, Bakhtin đã chỉ ra những hạn

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020

125

đa thanh, phức điệu (tiểu thuyết của F.M.

Dostoevski là một minh chứng điển hình).

So sánh đặc điểm này với thơ ca, Bakhtin

nhận định: ở các thể loại thi ca hiểu theo

nghĩa hẹp, chất đối thoại tự nhiên của lời

nói không được sử dụng với mục đích nghệ

thuật, lời nói có tính độc lập tự thân. Trong

các thể loại thơ thuần túy, những tiếng nói

khác nhau nếu được đưa vào cũng chủ yếu

qua lời của các nhân vật, chỉ với tư cách

một vật được miêu tả chứ không phải với

tư cách một ngôn ngữ khác mang theo

những quan điểm riêng của nó. Ngược lại,

trong tiểu thuyết, tính đối thoại trở thành

một nhân tố hết sức cơ bản của phong

cách văn xuôi và được gia công nghệ thuật

một cách đặc thù. Nhà tiểu thuyết không

chỉ tách mình khỏi ngôn ngữ của tác phẩm

mình mà còn luôn có xu hướng lưỡng hóa

bản thân để trao đổi, đối thoại. Các ngôn

ngữ khác nhau bao gồm những ngôn ngữ

xã hội khác nhau hoặc những tiếng nói cá

nhân khác nhau được du nhập và tổ chức

lại một cách nghệ thuật bằng những hình

thức phong phú khác nhau trong những

dạng thức tiểu thuyết khác nhau.

Tiểu thuyết cũng là thể loại có khả

năng tổng hợp nhiều nhất khả năng nghệ

thuật của các thể loại văn học và du nhập

vào kết cấu của mình cả các thể loại ngoài

văn học. Sự định hướng mới về thời gian,

khu vực tiếp xúc với đời sống đương đại

và ngôn ngữ có tính đa thanh, phức điệu

không chỉ tạo cho nội dung của tiểu thuyết

một chiều sâu không đáy mà còn tạo ra

một quan hệ đặc biệt giữa tiểu thuyết với

các thể loại nghệ thuật hoặc phi nghệ

thuật. Hơn nữa, những thể loại được du

nhập vào tiểu thuyết vẫn thường giữ được

tính co giãn về kết cấu và đem vào tiểu

thuyết ngôn ngữ của mình làm phân hóa

sự thống nhất ngôn ngữ tiểu thuyết và

tạo chiều sâu mới cho tính phức âm trong

ngôn ngữ tiểu thuyết. Ngay ở giai đoạn

phát sinh, hình thành, tiểu thuyết đã dựa

vào nhiều hình thái phi nghệ thuật trong

sinh hoạt cá nhân và xã hội, đặc biệt là các

thể văn chính luận, hùng biện. Ở các thời

đại phát triển sau này, tiểu thuyết sử dụng

rộng rãi và lắp ghép vào trong nó các hình

thức thư từ, nhật kí, lời tự thú… Nhóm

thể loại này đóng vai trò kết cấu tối quan

trọng trong tiểu thuyết và đôi khi trực tiếp

quyết định cả cấu trúc chỉnh thể của tiểu

thuyết, tạo ra những dạng thức tiểu thuyết

đặc biệt. Chúng không chỉ có thể được

đưa vào tiểu thuyết như một bộ phận cấu

trúc quan trọng, mà còn có thể quy định

cả hình thức tiểu thuyết như một chỉnh thể

(tiểu thuyết tự bạch, tiểu thuyết nhật ký,

tiểu thuyết bằng thư, thậm chí đưa thơ vào

tiểu thuyết như một dấu hiệu cấu thành

thể loại). Chẳng hạn tiểu thuyết sử thi -

tâm lí của L. Tolstoi (Chiến tranh và Hòa

bình), tiểu thuyết - kịch của M. Proust (Đi

tìm thời gian đã mất), tiểu thuyết thế sự -

trữ tình của M. Gorki (Thời thơ ấu, Kiếm

sống…), tiểu thuyết huyền thoại của G.

Márquez… Mới đây ở Việt Nam là các tác

phẩm Chuyện của thiên tài (Nguyễn Thế

Hoàng Linh), Pari 11/8 (Thuận)…

Trên đây là những đặc trưng kết cấu

cơ bản khiến cho hình thức của tiểu thuyết

khác biệt hoàn toàn về nguyên tắc không

chỉ so với các thể loại thơ ca, sử thi, bi

kịch … - nói chung là các thể loại tự sự

ra đời trước nó trong quá trình dần dần

chuyển hóa thành tiểu thuyết, mà cả các

thể loại đang tồn tại cùng thời với nó.

Điểm nổi bật nhất của kết cấu tiểu thuyết

so với các thể loại này là tính năng động,

mềm mại và uyển chuyển. Về mặt nào đó,

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

126

ngoại trừ sử thi, bi kịch là hai thể loại đã

“cốt hóa” từ lâu với bộ khung kết cấu bất

di bất dịch, còn các thể loại khác ở thời

hiện đại vẫn đang hình thành và chưa

xong xuôi, tuy nhiên, ở tiểu thuyết, các

khả năng tổng hợp và năng động lớn hơn.

Những đặc điểm kết cấu này là hệ quả của

tư duy tiểu thuyết xem thế giới như những

gì đang trôi chảy không ngừng, phức tạp

và đầy rẫy những điều phi lí, đối lập với tư

duy một chiều của sử thi cố gắng sắp xếp

những cái bề bộn, phức tạp của cuộc sống

thành những cái tất yếu, gọn gàng, ổn

định, dễ hiểu và hợp quy luật. Tất nhiên,

những đặc điểm này được biểu hiện một

cách khác nhau trong từng biến tướng thể

loại khác nhau.

Việt Nam, đến đầu thế kỉ XX người ta mới

sử dụng thuật ngữ “tiểu thuyết” như Trung

Quốc nhưng đồng thời vẫn sử dụng thuật

ngữ truyện. Truyện dài, truyện vừa, truyện

ngắn hoàn toàn đồng nghĩa với các thuật

ngữ trường thiên tiểu thuyết, trung thiên

tiểu thuyết, đoản thiên tiểu thuyết. Tuy

vậy, thuật ngữ “truyện” có cội nguồn sử

học và phát triển từ thời trung đại. Thuật

ngữ “tiểu thuyết” tuy mượn từ Trung Quốc

nhưng mang nội hàm hiện đại của thể loại

văn học châu Âu. Trong tiếng Việt hiện

đại, người ta dùng thuật ngữ “tiểu thuyết”

để chỉ tác phẩm truyện có qui mô lớn,

còn quy mô nhỏ và vừa vẫn gọi là truyện.

Truyện ngắn được hiểu “là hình thức tự sự

cỡ nhỏ, chủ yếu phát triển trong khoảng

150 năm gần đây” [4; 315]. Lịch sử của

truyện ngắn cũng trải qua nhiều giai đoạn.

Truyện ngắn trung đại rất gần với truyện

vừa, khác hẳn truyện ngắn hiện đại.

2.2. Kết cấu đặc trưng của tiểu thuyết so

với truyện ngắn

Xét về nguồn cội, cả tiểu thuyết và

truyện ngắn đều thuộc cùng một loại hình

văn học là truyện. Trải qua nhiều giai đoạn

lịch sử khác nhau với những tên gọi khác

nhau và phạm vi nội hàm khác nhau, khái

niệm tiểu thuyết hiện đại được sử dụng

như ngày nay mới ra đời. Ở Trung Quốc,

đến cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX mới có

khái niệm tiểu thuyết hiện đại, gọi là tiểu

thuyết trường thiên, tiểu thuyết trung thiên,

tiểu thuyết đoản thiên. Sau đó chúng được

truyền vào Việt Nam và được dịch: đoản

thiên tiểu thuyết là truyện ngắn, trường

thiên tiểu thuyết là truyện dài, trung thiên

tiểu thuyết là truyện vừa. Ở phương Tây,

người Anh dùng từ “story” chỉ truyện

ngắn, “novel” chỉ các tiểu thuyết mới lạ,

tân kì, tiểu thuyết trường thiên. Người

Pháp gọi tiểu thuyết là “roman”, nhấn

mạnh tính chất li kì. Người Mĩ gọi tiểu

thuyết là “ﬁction”, nhấn mạnh tới tính chất

tưởng tượng, hư cấu của câu chuyện. Ở

Ở đây, chúng tôi đối sánh đặc trưng

kết cấu của tiểu thuyết so với truyện ngắn

hiểu theo khái niệm hiện đại về chúng.

Như trên đã phân tích, mọi đặc trưng

kết cấu của tiểu thuyết đều bắt nguồn từ

khu vực tiếp xúc tối đa của nó với đời sống

đương đại đang tiếp diễn. Nhưng truyện

ngắn gần với tiểu thuyết hơn cả cũng bởi

nội dung phản ánh cuộc sống đương đại.

Truyện ngắn cũng là một thể loại năng

động và có tính thời sự. Gắn với cái “hôm

nay” thường xuyên biến đổi, truyện ngắn

cũng ít bị ràng buộc bởi những quy tắc,

luật lệ đã định hình. Khuôn khổ của truyện

ngắn vẫn thường xuyên vỡ ra để xác lập

sự tồn tại mới. Nội dung của truyện ngắn

có thể rất khác nhau: đời tư, thế sự, hay

sử thi nhưng cái độc đáo của nó là ngắn.

Tuy vậy, truyện ngắn không phải là tiểu

thuyết ngắn hay một “truyện dài” thu nhỏ.

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020

127

được mở ra qua chiều rộng của không gian

cũng như chiều dài của thời gian. Một tác

phẩm tiểu thuyết có thể bao quát hiện thực

trong nhiều khoảng không gian và thời gian

khác nhau (như Tây du ký của Ngô Thừa

Ân) nên kết cấu của nó thường phức tạp.

Ngược lại, truyện ngắn chỉ thể hiện cuộc

đời và số phận con người qua những lát cắt

ngắn ngủi. Không gian trong truyện ngắn

thường chỉ thu hẹp trong một quán rượu,

mộtlàngquê, mộtkhuvườn, mộtgiađình…

nào đó (như không gian phố huyện nghèo

trong Hai đứa trẻ của Thạch Lam). Thời

gian trong truyện ngắn thường là khoảng

thời gian tiêu biểu nhất được nhà văn lựa

chọn, kéo căng và thể hiện (như năm ngày

cuối cùng trong cuộc đời Chí Phèo trong

tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao). Trong

không gian và thời gian rộng lớn, một tác

phẩm tiểu thuyết có thể cùng lúc giải quyết

trọn vẹn nhiều vấn đề, nhưng với giới hạn

về dung lượng, truyện ngắn không thể đặt ra

và giải quyết cùng lúc nhiều vấn đề. Người

viết truyện ngắn thường chỉ chọn một vấn

đề và tổ chức kết cấu làm sao để vấn đề ấy

được hiện lên một cách nổi bật nhất, sâu

sắc nhất (như bi kịch của người trí thức có

ước mơ cao xa nhưng bị cuộc sống áo cơm

ghì sát đất trong Đời thừa của Nam Cao).

Vì vậy, kết cấu của truyện ngắn thường có

độ nén và độ tinh xảo cao, nhỏ gọn mà có

sức chứa lớn. Xét riêng từng trường hợp thì

không phải lúc nào cũng có sự khác biệt

này. Nhất là trong sáng tác hiện đại, hậu

hiện đại, nhiều tiểu thuyết đã đi xa khỏi

điểm nhận dạng này như một minh chứng

cho khả năng biến thiên không ngừng của

thể loại. Chẳng hạn trong tác phẩm Lâu đài

của F. Kafka, không gian chỉ bó hẹp từ mấy

quán rượu trong làng đến tòa lâu đài, thời

gian cũng chỉ có mấy ngày. Trong tác phẩm

Thoạt kỳ thủy của Nguyễn Bình Phương,

Truyện ngắn có hình thức và cách cấu tạo

đặc biệt riêng khác hẳn với tiểu thuyết.

Chúng là hai thể loại khác nhau, có kết cấu

khác nhau. Tuy nhiên, để giải quyết triệt để

vấn đề này phải có một công trình dài hơi

chuyên biệt. Chúng tôi chỉ nhấn mạnh đến

vài điểm khái quát nhất nhằm làm rõ hơn

đặc trưng kết cấu của tiểu thuyết. Hơn nữa,

đó chỉ là những điểm cơ bản, thường thấy

trong tiểu thuyết và truyện ngắn nói chung

trên cái nhìn đại cục, chưa tính đến những

trường hợp ngoại lệ. Cũng có thể nói, đó là

những điểm thường thấy trong mô thức tự

sự truyền thống và các sáng tác thời kỳ tiền

hiện đại. Ngày nay, sự phát triển của hai

thể loại này đã và đang tiến đến sự xâm lấn

lãnh thổ của nhau, sự phân biệt chúng trở

nên khó khăn hơn, nhất là về phương diện

kết cấu. Sau đây là những điểm cơ bản:

1) Cùng hướng đến phản ánh cuộc sống

đương đại nhưng với khuôn khổ rộng lớn,

tiểu thuyết có thể tổ chức kết cấu đơn tuyến

hay đa tuyến (như Chiến tranh và Hòa bình

của L. Tolstoi), đơn giản hay phức tạp,

nhiều nhân vật, nhiều sự kiện (như Giông

tố của Vũ Trọng Phụng)… Trong vòng

mấy chục trang hay vài nghìn từ trở xuống,

truyện ngắn chủ yếu xây dựng kết cấu xoay

quanh một sự kiện, một tình huống được

coi là cơ bản nhất (như sự kiện anh phu xe

- ngựa người bắt được món khách “hời” là

ả gái điếm - người ngựa vào đêm 30 Tết

trong Ngựa người, người ngựa của Nguyễn

Công Hoan). Nhiệm vụ cốt yếu của người

viết truyện ngắn là phải tính toán, tổ chức

các yếu tố làm sao để sức gợi từ kết cấu

tác phẩm toát lên một cách độc đáo nhất, đi

vào lòng người nhất.

2) Cùng có khả năng chuyển tải các vấn

đề của thời đại một cách nhanh nhạy, tinh

tế, nhưng ở tiểu thuyết, hiện thực thường

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

128

không gian chỉ quanh quẩn trong một xóm

Soi với bãi Nghiền Sàng gần bờ sông Linh

Nham, thời gian chỉ dồn trong 12 tiếng…

Ngược lại, một số truyện ngắn như Số phận

một con người của M. Cholokhov, Phiên

chợ Giát của Nguyễn Minh Châu, Bước

qua lời nguyền của Tạ Duy Anh… không

tái hiện cuộc sống qua những khoảnh khắc

mà suốt cả chiều dài của đời người, kiếp

người, “không nấp “trong khe hẹp nhìn ra”

mà là những cái nhìn trực diện và toàn cục”

[3; 27]. Dù vậy, xét trên tổng thể thì độ

“rộng” của tiểu thuyết vẫn lớn hơn.

3) Điểm nữa là kết cấu của tiểu thuyết

và truyện ngắn đều có tính linh hoạt. Đây

cùng là hai thể loại rất năng động, tự do

trong xây dựng hình tượng, trong bố cục,

trong lựa chọn cách mở đầu và kết thúc

tác phẩm, cả hai cùng có tính đa thanh

trong giọng điệu và ngôn ngữ. Tuy nhiên,

những đặc điểm này ở tiểu thuyết được thể

hiện một cách ưu trội hơn, nổi bật hơn.

Mặt khác, trong mô thức tự sự truyền

thống, tính đa phức, đa tầng trong tiểu

thuyết thường được thể hiện qua những

mối quan hệ phong phú, phức tạp giữa

nhiều nhân vật, nhiều biến cố. Còn truyện

ngắn thường chỉ thể hiện cuộc sống qua

một nhân vật chính và tổ chức kết cấu tác

phẩm từ các mối quan hệ qui tụ vào nhân

vật này. Tiểu thuyết thường tập trung khai

thác những kiểu loại nhân vật có thể cho

phép nhà văn tái hiện khá toàn diện số

phận một cá nhân với những thăng trầm,

hạnh phúc, khổ đau. Còn truyện ngắn

thường hướng chú ý đến những vấn đề

nhạy cảm của cuộc sống qua những kiểu

nhân vật chỉ xuất hiện với tư cách là nhân

vật phụ trong tiểu thuyết như anh kéo xe,

ả gái điếm, kẻ lang thang… Những nhân

vật ấy thường là hiện thân cho một trạng

thái quan hệ xã hội, ý thức xã hội hoặc

trạng thái tồn tại của con người. Chúng

cũng ít khi được khắc họa nhiều mặt, đầy

đặn như trong tiểu thuyết. Vì vậy, nếu

nhân vật của tiểu thuyết thường là một thế

giới thì nhân vật truyện ngắn là một mảnh

nhỏ của thế giới. Cũng vì vậy, cốt truyện

của truyện ngắn thường đơn giản hơn tiểu

thuyết. Tuy vậy, đây không chỉ là giới hạn

mà còn là ưu thế của truyện ngắn. Nếu

xét trên phương diện thể loại (bao gồm

nhiều tác phẩm) thì truyện ngắn không

hề thua kém tiểu thuyết trong khả năng

phản ánh hiện thực, trong xây dựng hình

tượng con người đa bình diện, trong kết

cấu năng động và uyển chuyển… nhưng

so sánh từng tác phẩm thì những khả năng

ấy ở tiểu thuyết lớn hơn, tiểu thuyết biến

thiên mạnh hơn. Theo tác giả Trần Đình

Sử, “kết cấu trong tiểu thuyết chủ yếu là

tổ chức điểm nhìn và trật tự sự kiện để đưa

người đọc đi vào thế giới nghệ thuật của

nhà văn, là xác lập quan hệ giữa người kể

chuyện với nhân vật và với người đọc…

Khác với truyện kể cổ đại và trung đại chủ

yếu sử dụng người kể toàn tri, một giọng,

tiểu thuyết hiện đại đã sử dụng điểm nhìn

đa dạng và linh hoạt…” [4; 309]. Còn

kết cấu của truyện ngắn “thường là một

sự tương phản, liên tưởng. Bút pháp trần

thuật thường là chấm phá. Yếu tố có ý

nghĩa quan trọng bậc nhất của truyện ngắn

là chi tiết có dung lượng lớn và hành văn

mang ẩn ý, tạo cho tác phẩm những chiều

sâu chưa nói hết” [4; 317].

Ngoài ra, do khuôn khổ của mình,

truyện ngắn cũng ít có khả năng đưa vào

trong kết cấu tác phẩm những yếu tố ngoài

cốt truyện như lời nói đầu và cuối của tác

giả, các đoạn trữ tình ngoại đề, những

đoạn phụ đề, những bức tranh phong

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020

129

cảnh… Còn ở tiểu thuyết, những yếu tố

đó là vô cùng phong phú.

từ nhiều công trình khoa học và thực tiễn

sáng tác. Thiết nghĩ, việc làm này cũng

chỉ là một hạt cát nhỏ góp thêm vào chặng

đường dài dặc chưa từng có dấu hiệu hứa

hẹn về điểm dừng. Nó vẫn đòi hỏi nhiều

công phu, tâm lực, trí lực và bút lực từ các

nhà khoa học.

Những đặc trưng kết cấu trên làm cho

hình thức của tiểu thuyết đạt đến trình độ

phát triển cao nhất trong các thể loại văn

học tự sự.

3. KẾT LUẬN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Là thể loại văn chương duy nhất đang

biến chuyển và còn chưa định hình, tiểu

thuyết không bao giờ dừng lại ở những

khuôn khổ có sẵn. Đến nay, tiểu thuyết vẫn

“đương là một hiện tượng động, khó nắm

bắt và hiện đại mới mẻ” [2]. Nó luôn phát

triển, kiếm tìm và gắn liền với sự phá vỡ

chính mình để vươn tới khả năng tự biểu

hiện, phản ánh dường như vô tận. Tìm ra

bộ khung kết cấu bất di bất dịch cho tiểu

thuyết là điều không thể. Hiểu được lí

luận uyên bác của M. Bakhtin cũng không

mấy dễ dàng. Những đặc trưng kết cấu mà

bài viết chỉ ra được đúc rút có bổ sung từ

những thành quả lí luận về thể loại, chủ

yếu và trước hết là lí luận của M. Bakhtin,

kết hợp thêm những kiến giải sinh động

1. M. Bakhtin (1992), Lý luận và thi

pháp tiểu thuyết, Phạm Vĩnh Cư dịch và

giới thiệu, Bộ Văn hóa thông tin và Thể

thao trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội.

2. Đặng Anh Đào (1995), Đổi mới

nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiện

đại, NXB Giáo dục, Hà Nội.

3. Nhiều tác giả (1999), Nghệ thuật

truyện ngắn và ký, Tạ Duy Anh chủ biên,

NXB Thanh niên, Hà Nội.

4. Trần Đình Sử (chủ biên) (2008),

Lí luận văn học, Tập 2, NXB Đại học Sư

phạm, Hà Nội.

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

130