Tiểu thuyết Giấc mộng con của Tản Đà nhìn từ góc độ thể loại

48

CHUYÊN MỤC

VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC - NGHIÊN CỨU VĂN HÓA NGHỆ THUẬT

TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON

CỦA TẢN ĐÀ NHÌN TỪ GÓC ĐỘ THỂ LOẠI

NGUYỄN HƯƠNG NGỌC^*

Tản Đà là một trong những đại diện tiêu biểu của văn học Việt Nam đầu thế kỷ

XX lúc giao điểm nối giữa văn học Việt Nam trung đại và văn học Việt Nam hiện

đại. Trong sự nghiệp sáng tác của mình, ông đã để lại nhiều tác phẩm độc đáo,

thể hiện được cá tính của bản thân. Ông cố gắng thử sức mình trong các thể

loại mới mà tiểu thuyết (theo lối viết phương Tây) là một trong số đó. Giấc mộng

con là tiểu thuyết đã cho thấy sự cố gắng cách tân thể loại của Tản Đà. Bài

nghiên cứu này sẽ tìm hiểu những ưu điểm và hạn chế của Tản Đà trong việc

cách tân thông qua phân tích các phương diện thời gian nghệ thuật, không gian

nghệ thuật và nhân vật.

Từ khóa: Tản Đà, Giấc mộng con, văn học Việt Nam thế kỷ XX

Nhận bài ngày: 10/4/2019; đưa vào biên tập: 13/4/2019; phản biện: 19/4/2019;

duyệt đăng: 24/5/2019

1. DẪN NHẬP

hình thành và văn chƣơng trở thành

một thứ hàng hóa nhờ sự xuất hiện

của báo chí, xuất bản theo bƣớc chân

xâm lƣợc của ngƣời Pháp. Sự hình

thành của các đô thị làm xuất hiện

những tầng lớp mới trong xã hội dẫn

đến sự thay đổi trong tầm đón đợi của

văn học. Văn học đã thay đổi một

cách tổng thể từ nội dung, hình thức

nghệ thuật đến quan điểm, tƣ duy

nghệ thuật. Trong những năm đầu ấy,

văn học Việt Nam đã chứng kiến rất

nhiều những cây bút xuất sắc, có tài

năng đã có công trong việc đổi mới,

Những năm đầu thế kỷ XX, văn học

Việt Nam trải qua một sự vận động rất

quan trọng. Đây là mốc có một ý

nghĩa đặc biệt bởi nó là giao thời của

cả nền văn học. Thời đoạn này chính

là lúc văn học Việt Nam đang dần

chuyển mình, dần thay đổi để có thể

chuyển từ lối viết cũ sang lối viết mới.

Định nghĩa về nhà văn bắt đầu đƣợc

^*Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân

văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.

NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON CỦA…

49

cách tân văn học. Một trong số đó, Tản cái phong thái ung dung. Đời Tiên

Đà không thể không đƣợc nhắc đến.

sinh tuy bơ vơ, hồn Tiên sinh còn có

nơi nƣơng tựa. Tiên sinh đã đi qua

giữa cái hỗn độn của xã hội Việt Nam

đầu thế kỷ XX với tấm lòng bình thản

của một ngƣời thời trƣớc” (Hoài

Thanh, 1999: 256).

Ở Tản Đà, một trong những đại diện

tiêu biểu của thời điểm lịch sử đặc biệt

đó, ngƣời ta vừa tìm đƣợc một gƣơng

mặt của những giá trị truyền thống

nho gia vừa thấy đƣợc những nét

cách tân mang hơi hƣớng phƣơng

Tây hiện đại. Tản Đà chính là ngƣời

Sáng tác văn học của Tản Đà thể hiện

rõ ràng cá tính, phẩm chất và tƣ duy

đứng ở giao điểm văn học Việt Nam nghệ thuật có sự hòa trộn giữa văn

học trung đại và văn học hiện đại. Ông

cố gắng thử sức mình trong các thể

loại mới mà tiểu thuyết (theo lối viết

phƣơng Tây) là một trong số đó.

Trong bài viết này, chúng tôi sẽ

nghiên cứu, tìm hiểu tiểu thuyết Giấc

mộng con dƣới góc độ thể loại để thấy

sự cố gắng cách tân thể loại của ông

và đánh giá cả những hạn chế trong

quá trình đó.

trung đại và văn học Việt Nam hiện

đại. Thời điểm chuyển giao giữa hai

thời đại nên ông mang trong mình cả

những đặc điểm, thậm chí những hệ

lụy của nền cựu học đồng thời dung

nạp cả những giá trị tri thức, hệ tƣ

tƣởng của nền tân học. Sáng tác của

ông mang đậm dấu ấn của một nhà

nho ý thức đƣợc sự hạn chế của thế

hệ mình, của những ý thức hệ đã tồn

tại bám rễ quá lâu trở nên lạc hậu và

muốn thay đổi, muốn hòa mình vào

dòng chảy hiện đại. Tản Đã đã

Giấc mộng con của Tản Đà gồm có

hai phần I và II nhƣng trong bài viết

này, chúng tôi tập trung tìm hiểu tiểu

nghiêm túc thực hiện mộng ƣớc cách thuyết Giấc mộng con I. Tác phẩm

tân văn học đó của mình. Tất nhiên sự này đƣợc in lần đầu năm 1916. Sau

này, Tản Đà đã tự tái bản vào năm

1926. Tiểu thuyết là hành trình chu du

khắp nơi của nhân vật tự xƣng

Nguyễn Khắc Hiếu. Trong cuộc dịch

chuyển đó, nhân vật đã gặp đƣợc một

số nhân vật có sự đồng điệu về quan

điểm sống và viết. Tác phẩm có vai trò

quan trọng trong việc thể hiện quan

điểm sáng tác cũng nhƣ quan niệm về

xã hội, nhân sinh của Tản Đà và quan

trọng hơn là sự cách tân nghệ thuật

của nhà văn trong văn xuôi.

thành bại của quá trình này sẽ đƣợc

bàn cụ thể hơn ở phần sau của bài

viết nhƣng những cố gắng là có thật

và sự ghi nhận công sức của ông là

xứng đáng. Chính Hoài Thanh, từ rất

sớm đã ý thức đƣợc vai trò đó của

Tản Đà trong văn học nên ngay từ mở

đầu Thi nhân Việt Nam, bài viết về

Tản Đà đã đƣợc trịnh trọng đặt ngay

đầu tiên bởi: “với chúng tôi Tiên sinh

vẫn là một bậc đàn anh; chúng tôi

không dám xem Tiên sinh nhƣ một

ngƣời bạn. Tiên sinh còn giữ đƣợc 2. GIẤC MỘNG CON MANG DẤU ẤN

của thời trƣớc cái cốt cách vững vàng, CỦA MỘT TIỂU THUYẾT TRINH THÁM

50

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (248) 2019

VÀ DU KÝ

thức và cảm xúc mới lạ về phong

cảnh, phong tục, dân tình của xứ sở

ít ngƣời biết đến…”. Thể loại du ký có

vai trò quan trọng đối với văn học thế

kỷ XVIII- XIX trong việc mở rộng tầm

nhìn và tƣởng tƣợng của nhà văn”.

Biên độ trải rộng của không gian di

chuyển cũng nhƣ thời gian dịch

chuyển và sự xuất hiện của cái tôi trải

nghiệm là những đặc điểm vô cùng

quan trọng để cấu thành nên một tác

phẩm du ký.

Văn học trinh thám mặc dù đã tồn tại

trong không gian văn học thế giới từ

rất lâu với nhiều tên tuổi lớn nhƣ

Conan Doyle hay Agatha Christie

nhƣng chƣa đƣợc định danh rõ ràng

nhƣ một thể loại lớn bên cạnh nhƣng

nhóm thể loại nhƣ tiểu thuyết lịch sử,

tiểu thuyết luận đề, tiểu thuyết truyền

kỳ,… Trong lý luận văn học hiện đại,

ngƣời ta vẫn coi Edgar Ellen Poe là

ngƣời mở đầu cho dòng văn học này.

Quan niệm văn học trinh thám luôn

thay đổi theo thời gian nhƣng thống

nhất ở điểm tác phẩm phải luôn đặt ra

“câu đố” và toàn bộ tác phẩm là quá

trình đi giải đáp câu đố về một vụ án

đã đƣợc đặt ra. S.S. Van Dine trong

Twenty rules for writing detective

stories đã chỉ ra hai mƣơi quy tắc

vàng khi viết truyện trinh thám trong

đó phải luôn đảm bảo sự xuất hiện

của các yếu tố nhƣ vụ án, kẻ gây án,

kẻ tinh nghi và thám tử điều tra; quá

trình phá án phải dựa trên các suy

luận logic và vấn đề tình cảm lãng

mạn không nên đƣợc đề xuất trong

các tác phẩm trinh thám.

Bài viết tập trung phân tích làm rõ các

yếu tố không gian, thời gian và nhân

vật của tiểu thuyết Giấc mộng con I từ

đó đƣa ra nhận định về thể loại của

tác phẩm này.

2.1. Thời gian và không gian nghệ

thuật trong tiểu thuyết Giấc mộng

con

Giấc mộng con của Tản Đà thực chất

là một hành trình phiêu lƣu khắp thế

giới của nhân vật tự xƣng Nguyễn

Khắc Hiếu. Nói cách khác, tiểu thuyết

này, ngay trong cấu trúc đã tiềm ẩn

tính chất của một tiểu thuyết phiêu lƣu

phƣơng Tây mang màu sắc trinh thám.

Nhân vật chính, anh chàng Nguyễn

Khắc Hiếu đã đặt chân lên rất nhiều

vùng đất trong suốt hành trình này.

Anh đã đi đến những miền đất có thật

ở Châu Á qua Châu Âu đến Châu Phi,

Châu Mỹ. Anh đến cả địa điểm không

có thật, địa điểm đƣợc tác giả hƣ cấu

nhƣ Cõi đời mới.

Du ký là một khái niệm đã tồn tại từ

trong văn học trung đại để chỉ “một

thể loại thuộc loại hình ký mà cơ sở

là sự ghi chép của bản thân ngƣời đi

du lịch, ngoạn cảnh về những điều

mắt thấy tai nghe của chính mình tại

những xứ sở xa lạ hay những nơi ít

ngƣời có dịp đi đến. Hình thức của

du ký rất đa dạng, có thể là ghi chép,

ký sự, nhật ký, thƣ tín, hồi tƣởng,

miễn là mang lại những thông tin, tri

Về vấn đề thời gian, ngoại trừ mốc

xuất phát đƣợc ghi rõ là “Đêm hôm 28

tháng Giêng năm Bính Thìn là năm

Duy Tân thứ 10, lấy lịch Tây 1916” (Tản

NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON CỦA…

51

Đà, 2002: 69) và mốc từ Mỹ đi Canada thể. Tuy vậy qua nghiên cứu chƣơng

là “Ngày tháng Janvier năm 1922” (Tản IX. Cố hƣơng và chƣơng X. Cố nhân

Đà, 2002: 98) thì các mốc thời gian thƣ, chúng tôi đoán định rằng thời

trong tiểu thuyết này không đƣợc chỉ điểm Nguyễn Khắc Hiếu nhận đƣợc

rõ cụ thể. Nhiều mốc thời gian quan bức thƣ của Chu Kiều Oanh là

trọng khác, tác giả đã thống kê tổng khoảng hơn một năm sau khi nhân

thời gian lƣu trú của nhân vật ở từng vật về nhà. Nhƣ vậy, nhân vật đã chu

địa điểm (Bảng 1, 2, 3) qua Giấc mộng du cùng quan bác sĩ trong khoảng

con I in trong Tản Đà toàn tập (tập 2) hơn kém 2 năm. Dựa trên các luận

của Nhà xuất bản Văn học do Nguyễn cứ đó, chúng ta có thể nhận thấy

Khắc Xƣơng biên soạn in năm 2002. rằng nhân vật đã dành nhiều thời

Thông qua khảo sát tác phẩm, chúng gian nhất

ở

Saint Etienne,

ở

tôi tổng hợp các mốc thời gian diễn ra Washington và trong cuộc hành trình

những sự kiện quan trọng hoặc thời chu du khắp các châu lục với quan

gian lƣu trú ở từng đất nƣớc, từng địa bác sĩ (hơn kém 2 năm).

điểm của nhân vật (Bảng 1). Đây là

Để làm rõ hơn nữa tần suất di chuyển

các mốc thời gian có đủ luận cứ trong

cũng nhƣ mức độ quan trọng của

tác phẩm để chứng minh.

từng địa điểm trong cuộc hành trình

của Nguyễn Khắc Hiếu, chúng tôi đã

liệt kê không gian di chuyển của nhân

vật (Bảng 2).

Khoảng thời gian chu du cùng quan

bác sĩ cũng là một mốc quan trọng

nhƣng không đƣợc tác giả đề cập cụ

Bảng 1. Bảng tổng hợp thời gian dịch chuyển của nhân vật Nguyễn Khắc Hiếu trong

tiểu thuyết Giấc mộng con

STT

1

Địa điểm/ sự kiện xê dịch

Thời gian

Trang luận cứ

28 tháng Giêng năm Bính Thìn

(tức năm 1916)

Đi núi Sài Sơn, lên chợ Giời

69

Ít ngày sau sự kiện 1 (tức cũng

trong năm 1916)

2

Đi Sài Gòn rồi từ đó sang Pháp

72

3

4

5

6

Sống và làm việc ở Saint Etienne

Trốn ở New York vì bị nghi oan

Về Pháp sau khi bị minh oan

Trong vòng hơn 2 năm

Khoảng 4 tháng

77

88-89

Không rõ thời gian

Sang Washington sống và làm việc Gần 2 năm

97

98

Chu du nhiều châu lục, vùng đất

cùng quan bác sĩ

Đi tháng Janvier năm 1922 (tức

1/1922)

7

8

Về cố hƣơng và nhận đƣợc thƣ của

Chu Kiều Oanh

Thƣ viết ngày 11/9/1925

8 năm

126

124

Tổng thời gian chu du

Nguồn: Tác giả tổng hợp từ “Giấc mộng con I”, in trong Nguyễn Khắc Xƣơng (biên

soạn). 2002. Tản Đà toàn tập (tập 2). Nxb. Văn học.

52

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (248) 2019

Bảng 2. Bảng tổng hợp không gian dịch chuyển trong tiểu thuyết Giấc mộng con I

STT

2

Không gian xê dịch

Trang luận cứ

1 Núi Sài Sơn

Từ trang 69 đến giữa trang 72

Từ ga Hàng Cỏ đi Hải phòng rồi đi Sài Gòn và sang

Cuối trang 72

Pháp

3 Từ Marseile đi tàu hoả đến Saint Etienne

4 Làm việc tại tiệm Drayon của ông Dravine

5 Từ Paris đi Havre đến New York

6 Trốn tại một nhà hàng ở Mỹ

Trang 73

Từ trang 73 đến trang 83

Trang 83

Trang 84

7 Đến Sầu Thành ở Mỹ

Từ trang 84 đến trang 87

Trang 88

8 Từ New York đi khai mỏ ở San Francisco

Đi với ông chủ mục súc ngƣời Bồ Đào Nha đến Nam

Mỹ làm thuê

9

Từ trang 89 đến trang 91

10 Quay về Pháp

Trang 92

11 Từ Pháp đi Washington

12 Đi Canada với quan bác sĩ

13 Đi qua Alaska, thám hiểm Bắc Băng Dƣơng

14 Đến Cõi đời mới

Từ trang 93 đến trang 97

Trang 98

Trang 99

Từ trang 99 đến trang 114

Trang 115

15 Từ Cõi đời mới đi Thƣợng Hải

16 Đi Sơn Đông

Trang 116

17 Đi Bắc Kinh rồi đến Tứ Xuyên

18 Đi Ấn Độ

Trang 117

Trang 118

19 Đi Châu Úc

Trang 120

20 Đi Châu Phi

Trang 120

21 Đi chơi thành Alger

22 Quay lại Saint Etienne

23 Về Sài Gòn rồi ra Hàng Cỏ

24 Quay về Sơn Tây

Trang 122

Trang 123

Từ trang 123 đến 125

Nguồn: Tác giả tổng hợp từ “Giấc mộng con I”, in trong Nguyễn Khắc Xƣơng (biên

soạn). 2002. Tản Đà toàn tập (tập 2). Nxb. Văn học.

Kết hợp Bảng 1 với Bảng 2, chúng ta viết ngắn hơn. Có những không gian

có thể thấy ba địa điểm là nƣớc Pháp, chỉ đƣợc tác giả liệt kê chứ không

Mỹ và Cõi đời mới không chỉ đƣợc tác đƣợc miêu tả cụ thể. Nói cách khác

giả nhắc đến rằng nhân vật đã lƣu lại địa điểm nƣớc Pháp (cụ thể là Saint

trong khoảng thời gian lâu nhất mà Etienne), nƣớc Mỹ (New York và

còn đƣợc tác giả sử dụng để tƣờng Washington) và Cõi đời mới có ý

thuật cũng nhiều nhất. Hành trình nghĩa vô cùng quan trọng với nhân vật

nhân vật đến các địa điểm khác đƣợc Nguyễn Khắc Hiếu. Nƣớc Pháp là nơi

NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON CỦA…

53

nhân vật chính gặp đƣợc ngƣời con cánh đồng mùa của các nhà hầu

gái mang tên Chu Kiều Oanh - hồng vƣơng nƣớc chuyên chế… Trong chàn

nhan tri kỷ của cuộc đời mình. Anh và hoa, thấy có nhiều cột sắt nhƣ cột dây

Kiều Oanh có thể đàm đạo những thép dƣới ta mà cao đến gấp hai…

Dƣới mỗi lƣới hoa chia làm mỗi khu,

có đƣờng đi… Đi khỏi một chàn hoa

thời ruộng nƣơng lúa mạ đủ cả, thôn

lạc cũng không xa” (Tản Đà, 2002:

100). Khí hậu nơi đây đƣợc miêu tả là

“toàn nhƣ ở Bắc Kỳ ta trong mấy

tháng về mùa xuân” (Tản Đà, 2002:

100). Nếu nƣớc Pháp là nơi gắn với

hình ảnh hồng nhan tri kỷ của nhân

vật thì Cõi đời mới là biểu tƣợng cho

quan niệm về một xã hội lý tƣởng của

Tản Đà, nơi mà con ngƣời sống hòa

bình, vạn vật đều tốt tƣơi, cơ sở vật

chất hiện đại, đủ đầy, con ngƣời đƣợc

sống tự do, hạnh phúc. Thông qua

hình ảnh Cõi đời mới, Tản Đà đã thể

hiện hết sức rõ ràng sự kỳ vọng của

mình vào một xã hội phát triển hơn,

tiến hóa hơn xã hội mà ông đang sống

mà cụ thể là Việt Nam những năm

đầu thế kỷ XX.

quan điểm sống và quan niệm về văn

chƣơng suốt hàng giờ đồng hồ mà

không biết chán. Ở Chu Kiều Oanh,

Nguyễn Khắc Hiếu tìm thấy sự thấu

hiểu mà chính ngƣời vợ của anh ở

quê nhà không có đƣợc (nhân vật này

sẽ đƣợc chúng tôi phân tích kỹ hơn ở

phần sau 2.2. Nhân vật xuất hiện

trong quá trình dịch chuyển). Còn

nƣớc Mỹ với Nguyễn Khắc Hiếu là nơi

đã cƣu mang anh khi anh bị tình nghi

là kẻ trộm. Đến với nƣớc Mỹ, nhân vật

Nguyễn Khắc Hiếu không những tìm

đƣợc sự an toàn mà còn có nơi để

giải sầu (thông qua địa điểm Sầu

Thành). Đồng thời đây cũng là nơi tin

tƣởng và trọng dụng anh bởi sau khi

anh đƣợc giải oan quay lại Pháp thì

ông chủ đã đề nghị anh sang Mỹ làm

việc do ngƣời chủ bên đó đã thác bởi

bệnh. Nếu Pháp và Mỹ là những

không gian thực về mặt địa lý thì Cõi

đời mới lại là địa điểm đƣợc tạo nên

nhờ năng lực hƣ cấu của nhà văn.

Nguyễn Khắc Hiếu đến đƣợc Cõi đời

mới trong chuyến hành trình chu du

khắp nơi cùng quan bác sĩ. Vùng đất

này đƣợc miêu tả là “một cù lao mới

chƣa ai biết đến”, “đằng xa, tựa nhƣ

có rừng cây. Đến nơi, quả là một rừng

thông, cành lá lơ thơ, nhƣ cảnh sắc

các thứ cây về mùa đông dƣới giải

ấm” (Tản Đà, 2002: 99). Khi băng qua

băng tuyết, đi hết rừng thông, “lộ ra

một chàn hoa, trăm sắc hoa tranh tƣơi,

cái khí tƣợng mênh mông nhƣ một

Bên cạnh đó, tiểu thuyết còn có yếu tố

của văn học trinh thám khi nhân vật

Nguyễn Khắc Hiếu bị vƣớng vào một

vụ trộm tại tiệm vàng của ông chủ

Dravine. Mọi bằng chứng tại hiện

trƣờng đều dẫn sự nghi hoặc đến

Nguyễn Khắc Hiếu. Nhờ sự giúp đỡ

của Chu Kiều Oanh và ngƣời bạn

thân lâu năm, Woallak, Khắc Hiếu đã

trốn sang Mỹ để tránh cảnh tù tội. Sự

kiện chạy trốn cũng đƣợc miêu tả kín

kẽ, nhanh gọn. Vụ án đƣợc xây dựng

có thắt nút, cao trào và cũng có gỡ nút

tại thời điểm Khắc Hiếu gặp lại

Woallak tại Praha và biết mình đã

54

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (248) 2019

đƣợc giải oan bởi có sự nhầm lẫn. lại không đồng đều, thời gian lƣu trú

Mặc dù vụ án không đƣợc xây dựng của nhân vật tại các địa điểm phục vụ

trọn vẹn thành một tiến trình từ nghi cho mục đích khác ngoài chu du. Câu

vấn đến giải đáp nghi vấn nhƣng nhà chuyện án oan đã đƣợc xây dựng với

văn đã hơi vội vã trong quá trình giải sự vắng mặt của hung thủ đã đƣợc

quyết vấn đề. Tác giả đã gỡ nút thắt xây dựng nhƣng chƣa đƣợc khai thác

quá nhanh và đơn giản dẫn đến việc triệt để để tạo nên sự hấp dẫn và sinh

vụ trộm chỉ lƣớt qua nhƣ một cái cớ động của thể loại trinh thám. Đây là

để Khắc Hiếu có thể sang Mỹ, đến những hạn chế rất lớn của Tản Đà

đƣợc Sầu Thành và đi đến đƣợc Nam khiến tác phẩm chƣa thể hoàn toàn là

Mỹ (cụ thể là Brazil).

tiểu thuyết trinh thám hay du ký.

Nhƣ vậy, Giấc mộng con I của Tản Đà 2.2. Hệ thống nhân vật trong tiểu

có ẩn chứa yếu tố du ký bởi hành thuyết Giấc mộng con I

trình của Nguyễn Khắc Hiếu đƣợc trải

Trong cuộc hành trình dài khoảng tám

dài khắp các châu lục trên thế giới,

năm của mình, Nguyễn Khắc Hiếu đã

đƣợc kể lại dƣới sự chứng kiến của

tiếp xúc, gặp gỡ và đã xác lập những

cái tôi trải nghiệm. Tuy nhiên sự phân

mối quan hệ khăng khít với một số

bố thời gian nhân vật mà nhân vật lƣu

Bảng 3. Bảng tổng hợp nhân vật trong tiểu thuyết Giấc mộng con I

Mối quan hệ với nhân vật chính/

STT

Tên nhân vật

vai trò với cốt truyện

1

2

3

4

5

Nguyễn Khắc Hiếu

Lệ Trùng

Nhân vật trung tâm

Bạn thân

Thu Thủy

Phạm Duy Tâm

Vinailles

Ngƣời giúp Nguyễn Khắc Hiếu quen với quan tây Vinailles

Ngƣời đƣa Nguyễn Khắc Hiếu sang Pháp

Chủ tiệm vàng bạc Drayon (nơi Nguyễn Khắc Hiếu làm

thuê ở Pháp)

6

Dravine

7

8

Chu Văn Lập

Chủ tiệm vàng bạc ở Pháp, thân phụ của Chu Kiếu Oanh

Tri kỷ của Nguyễn Khắc Hiệu tại Pháp

Chu Kiều Oanh

Bạn thƣở nhỏ của Kiều Oanh, ngƣời giúp Nguyễn Khắc

Hiếu trốn sang Mỹ khi anh bị nghi oan

9

Woallak

Ông chủ mục súc ngƣời Nhận Nguyễn Khắc Hiếu làm thuê trong lúc bị anh đang

10

Bồ Đào Nha

trốn

11 Quan bác sĩ

Ngƣời đƣa Nguyễn Khắc Hiếu chu du nhiều nơi

12 Thống trƣởng Cõi đời mới

Nguồn: Tác giả tổng hợp từ “Giấc mộng con I”, in trong Nguyễn Khắc Xƣơng (biên

soạn). 2002. Tản Đà toàn tập (tập 2). Nxb. Văn học.

NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON CỦA…

55

nhân vật. Để giúp cho việc hình dung Khắc Hiếu sang Pháp và Woallak,

đƣợc dễ dàng, tác giả đƣa ra bảng nhân vật giúp Khắc Hiếu trốn thoát

duy chỉ có nhân vật ông quan bác sĩ,

nhân vật đƣa Khắc Hiếu đi chu du

khắp nơi đã đƣợc chú tâm miêu tả

hơn. Đó là một ngƣời đàn ông “đã

ngoại 50, cáo hƣu về nhà để làm

sách” (Tản Đà, 2002: 94), có mối quan

hệ quen biết với ông Dravine. Độc giả

cũng hiểu đƣợc sự quan tâm của ông

quan bác sĩ với ngƣời An Nam qua

các dòng đối thoại với nhân vật chính.

Trong hành trình phiêu lƣu của

Nguyễn Khắc Hiếu đã xảy ra một sự

biến đó là vụ trộm tại tiệm vàng của

ông Dravine mà anh là kẻ bị tình nghi

số một. Tên trộm vắng mặt từ đầu vụ

án và cho đến cuối cùng vẫn không

xuất hiện, không đƣợc chỉ rõ. Nhân

vật duy nhất có vai trò quan trọng

trong một tác phẩm trinh thám là thủ

phạm, cuối cùng không đƣợc làm rõ.

Đồng thời, để làm nên một tiểu thuyết

trinh thám, câu chuyện này còn thiếu

hệ thống các nhân vật điều tra nhƣ

cảnh sát, thám tử. Truyện chỉ đảm

bảo có sự kiện vụ án xảy ra, kẻ bị tình

nghi và cuối cùng vụ án đƣợc phá.

Nói cách khác, nó chỉ đảm bảo đƣợc

về mặt tổng thể khái quát chứ chƣa đi

vào chi tiết, cụ thể.

thống kê các nhân vật đã xuất hiện

trong chuyến chu du khắp thế giới này,

cả những nhân vật có mặt trƣớc khi

cuộc hành trình diễn ra bởi những

nhân vật đó có vai trò thúc đẩy sự ra

đi của nhân vật trung tâm. Sự sắp xếp

này theo thứ tự xuất hiện của nhân

vật trong tiểu thuyết (Bảng 3).

Theo đó, trong số các nhân vật thì Lệ

Trùng, Thu Thủy, Phạm Duy Tâm và

ông quan Tây Vinailles đóng vai trò

thúc đẩy quá trình xê dịch của Nguyễn

Khắc Hiếu. Sau cuộc trò chuyện về

giang sơn, đất trời về việc con ngƣời

nên “nuôi cái tài sức, theo cái ý thú”

(Tản Đà, 2002: 71) thì nhân vật Khắc

Hiếu mới tìm đến Phạm Duy Tâm và

nhờ đó quen biết ông Vinailles, ngƣời

sẽ đƣa anh ta sang Pháp. Nhân vật

Phạm Duy Tâm tuy không phải nhân

vật chính, không tham gia nhiều vào

diễn trình truyện nhƣng lại là một yếu

nhân bởi nếu không có nhân vật này

thì cuộc hành trình của Nguyễn Khắc

Hiếu sẽ không thể thực hiện đƣợc.

Nhân vật Phạm Duy Tâm là cầu nối

để Khắc Hiếu đến đƣợc những chân

trời mới tuy nhiên tác giả không miêu

tả cụ thể nhân vật này. Ngoài tên

nhân vật, ngƣời đọc không biết thêm

thông tin gì khác. Đây cũng là một

trong những đặc điểm xuyên suốt tiểu

thuyết này của Tản Đà. Nhà văn chƣa

có sự chú trọng với những nhân vật

xuất hiện, đóng vai trò quan trọng

trong những bƣớc ngoặt của cuộc đời

nhân vật chính. Điều này cũng xảy ra

với nhân vật Vinailles, ngƣời đƣa

Nhân vật đƣợc Tản Đà chú trọng hơn

cả là cô gái 17 tuổi Chu Kiều Oanh,

con gái ông Chu Văn Lập, “ngƣời Sài

Gòn, sang làm ăn buôn bán ở Đại

Pháp đã hơn 20 năm” (Tản Đà, 2002:

74). Cô đƣợc miêu tả là “dòng giống

Lạc Hồng mà sinh trƣởng đất Đại

Pháp; chữ Tây đã biết nhiều, còn

đƣơng học chữ nho cũng thông hiểu

56

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (248) 2019

điển tích” (Tản Đà, 2002: 74), đƣợc Các nhân vật khác trong tiểu thuyết

cha mẹ yêu chiều hết mực. Thông qua

các đối thoại, thƣ từ qua lại giữa Kiều

Oanh và Khắc Hiếu cho thấy có sự

đồng cảm, thấu hiểu không chỉ trong

quan điểm sống, thế giới quan mà còn

cả trong công việc văn chƣơng. Có

phải chăng nhân vật Chu Kiều Oanh

không chỉ là hồng nhan tri kỷ của

Nguyễn Khắc Hiếu mà kỳ thực cũng

chính là bóng hình ngƣời con gái lý

tƣởng trong tâm khảm của nhà văn đa

tình Tản Đà? Trên còn đƣờng tình

duyên, Tản Đà từng gặp một cú sốc

lớn khi chứng kiến cảnh ngƣời con gái

mình yêu đi lấy chồng. Sau sự biến ấy,

Tản Đà từng mất một thời gian để tìm

lại sự cân bằng. Ngƣời vợ sau này của

ông là do gia đình mai mối để giúp ông

ổn định cuộc sống chứ không phải là

bóng hồng ông thƣơng nhớ. Có lẽ bởi

vậy mà trong lòng Tản Đà luôn chịu

một ẩn ức. Hình ảnh Chu Kiều Oanh,

một ngƣời con gái hoàn hảo từ nhân

thân đến trí tuệ và tinh thần cũng

chính là một niềm khao khát thầm kín

mà Tản Đà đã ký thác vào đó. “Tản

Đà vẫn sống tâm trạng của “khách

phong lƣu”, “bậc tài danh” của thời đại

trƣớc” (Phan Cự Đệ, 2013: 183). Với

ông “ngƣời đàn bà lý tƣởng… không

phải chỉ là mỹ nhân mà còn là giai

nhân” và ông “phân biệt yêu và lấy vợ”

hết sức rõ ràng (Phan Cự Đệ, 2013:

183). Có lẽ chính vì lẽ đó mà bóng

hình ấy đã đổ dài trên các trang văn

của Giấc mộng con. Sau này trong

Giấc mộng con II (1932), nhân vật ấy

lại một lần nữa xuất hiện cũng với vai

trò là tri kỷ của Nguyễn Khắc Hiếu.

hầu hết chỉ đƣợc kể tên hoặc miêu tả

về nghề nghiệp mà không có sự hình

dung cụ thể nào. Tính cách, phẩm

chất của các nhân vật trong Giấc

mộng con đƣợc xác định thông qua

các hành động, cách ứng xử của họ

với nhân vật trung tâm và qua các đối

thoại, trao đổi tƣ tƣởng, quan điểm

với nhân vật chính. Điều đặc biệt là

trong tiểu thuyết này không có nhân

vật phản diện. Nhân vật tên ăn trộm

thực sự của tiệm vàng Drayon lại

không đƣợc chỉ đích danh, không

đƣợc miêu tả. Các nhân vật lần lƣợt

xuất hiện trong tiểu thuyết để phục vụ

cho việc thúc đẩy hành trình phiêu lƣu

của Nguyễn Khắc Hiếu cũng nhƣ để

anh ta bộc lộ chí nguyện, tâm tình và

lý tƣởng của chính mình. Chính trong

lúc này, tiểu thuyết Giấc mộng con I

với sự manh nha của một tiểu thuyết

phiêu lƣu, thậm chí là trinh thám đã

biến mất nhƣờng chỗ cho một tiểu

thuyết luận đề, triết luận.

3. GIẤC MỘNG CON NHƯ LÀ MỘT

TIỂU THUYẾT LUẬN ĐỀ

Về mặt kết cấu tổng thể, nhƣ chúng ta

đã phân tích ngay từ đầu, Giấc mộng

con có tố chất của một tiểu thuyết

phiêu lƣu với biên độ không gian dịch

chuyển hết sức rộng lớn, thời gian

chu du của nhân vật khá dài (khoảng

8 năm). Đồng thời tiểu thuyết cũng

manh nha màu sắc trinh thám khi xuất

hiện một vụ án không dễ đoán kết quả.

Tuy nhiên các tổ chức nhân vật của

Tản Đà đã dần đƣa tiểu thuyết rời xa

khung kết cấu của chính nó và dẫn nó

NGUYỄN HƢƠNG NGỌC – TIỂU THUYẾT GIẤC MỘNG CON CỦA…

57

sang một tổ chức kết cấu khác đó là cuộc đời đã đi vào trong các sáng tác

trở thành tiểu thuyết luận đề.

của ông. Nó giải thích cho sự xuất

hiện của những mối tình dang dở, việc

trốn vào cõi tiên, cõi mộng cũng nhƣ

thái độ ngông nghênh trong tác phẩm

của Tản Đà. Đồng thời, lúc này đất

nƣớc rơi vào ách đô hộ. Tản Đà là

một trí thức yêu nƣớc đồng thời cũng

là một nhà nho đa tài, thị tình. Ông

khao khát đƣợc đi đến những chân

trời mới không chỉ để khám phá mà

còn để thi triển tài năng. Tâm lý thoát

ly khỏi một xã hội đang bị kìm kẹp, đô

hộ để đi tìm tự do, tìm nguồn cảm

hứng và tìm nơi để tài năng đƣợc thể

hiện này đã theo suốt cuộc đời và sự

nghiệp sáng tác của ông.

Mặc dù tiểu thuyết đƣợc tổ chức nhƣ

thể là một tác phẩm phiêu lƣu nhƣng

sự xuất hiện, hành động của các nhân

vật xoay quanh nhân vật trung tâm đã

không thể hiện điều đó. Sự hình dung

của tác giả về các nhân vật, về hành

động, lời nói của các nhân vật đều

phục vụ cho một quan điểm về con

ngƣời, về tài năng, về xã hội. Việc bộc

lộ những quan điểm, lý tƣởng thông

qua cuộc hành trình, đối với tác giả,

nhiều khi còn quan trọng hơn cả bản

thân hành trình phiêu lƣu của nhân

vật. Nhân vật trung tâm Nguyễn Khắc

Hiếu lúc này giống nhƣ bức chân

dung tự họa chính con ngƣời Tản Đà.

Vậy là mặc dù cuộc chu du khắp năm

châu của nhân vật là tƣởng tƣợng, là

một ảo mộng nhƣng lại là ảo mộng

dựa trên thế giới tinh thần khao khát

tự do, khao khát đƣợc thoát ly của

Tản Đà. Đây là một tâm lý hoàn toàn

dễ hiểu trong hoàn cảnh thời đại và

hoàn cảnh của bản thân Tản Đà lúc

đó. Cuộc đời của Nguyễn Khắc Hiếu -

Tản Đà có hai biến cố lớn làm ảnh

hƣởng đến tinh thần của ông mà sau

này trực tiếp ảnh hƣởng đến tƣ tƣởng

trong thơ văn ông. Đó là việc ông yêu

cô gái họ Đỗ ở phố Hàng Bồ, con của

nhà tƣ sản Đỗ Thận song nhà gái đòi

ông phải có công danh sự nghiệp thì

mới cho cƣới. Tản Đà thi cả hai kỳ thi

hƣơng năm 1909 và 1912 đều trƣợt.

Hỏng thi, Tản Đà quay về Hà Nội thì

ngƣời con gái ông yêu đã lên xe hoa

về nhà chồng. Hai thất bại lớn này của

Giấc mộng con trở thành một tiểu

thuyết luận đề cũng là minh chứng

cho những gì còn sót lại của tƣ tƣởng

nho gia trong thế giới quan Tản Đà.

Văn học nho gia đề cao “chí”, “đạo”

(thi dĩ ngôn chí, văn dĩ tải đạo). Nhà

nho sáng tác thơ văn không phải để

sáng tạo nghệ thuật mà mục đích đầu

tiên là để nêu lên quan điểm, để thể

hiện ý chí, cốt cách, nhân phẩm của

mình. Nhà nho làm thơ, làm văn

không phải là thú chơi đơn thuần mà

phải có chức năng cảm hóa, giáo dục

hoặc cảnh tỉnh nhất định. Sáng tác

của họ không phải những tiểu tự sự

nhƣ văn học hiện đại mà thiên về

những luận điểm mang tính đại tự sự.

Giấc mộng con đã bị “kẹt” ở thế đứng

giữa hai hệ tƣ duy, văn học trung đại

và văn học hiện đại nên mới có sự

đứng giữa ngã ba đƣờng thể loại nhƣ

vậy.

58

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (248) 2019

4. THAY LỜI KẾT

197), các giấc mộng của ông cứ thế

tan vỡ. Tản Đà muốn thay đổi văn

chƣơng, muốn lập nên một sự nghiệp

mới hiển hách nhƣng con ngƣời văn

học gốc nhà nho đã kìm giữ ngòi bút

của chính ông để cuối cùng tác phẩm

của ông quay trở lại với đặc điểm của

văn học nho gia quen thuộc. Cả cuộc

đời cầm bút của mình “Tản đà vẫn là

một nhà nho, một nhà nho ít thanh

thản” (Phan Cự Đệ, 2013: 202-203).

Giấc mộng con I chính là một trong số

những tác phẩm nằm trong vòng tròn

đó.

Tản Đà là ngƣời chủ trƣơng “bán văn”

(trong Hầu trời) nghĩa là ông đã nhận

ra sự cần thiết của việc thay đổi trong

sáng tác văn học. Văn chƣơng cần

phải hiện đại, cấp tiến và phù hợp hơn

với độc giả của một xã hội đã xuất

hiện hình thái sản xuất đô thị kiểu

phƣơng Tây. Tuy nhiên quá trình thực

hiện mộng ƣớc thay đổi đó lại bất

thành. Tản Đà sáng tác văn học theo

một “tiềm thức” sáng tạo rất nho gia

đó là tự họa con ngƣời tinh thần, lý trí

của chính mình. Tác phẩm của ông

phần lớn để nói lên chí nguyện, mong

ƣớc của chính tác giả. Trong tiểu

thuyết này, giấc mộng lập đại nghiệp,

sở thích đƣợc “xê dịch”, ƣớc nguyện

về một hồng nhan tri kỷ và giấc mơ về

một xã hội lý tƣởng đã đƣợc thể hiện

rất rõ. Tản Đà loay hoay ở vạch ranh

giới giữa văn học trung đại và văn học

hiện đại để cuối cùng ông mắc vào bi

kịch “lại giống” (Phan Cự Đệ và nhiều

tác giả, 2013: 197). Ông “vừa bƣớc

vào thực tế, các ảo tƣởng cứ vỡ dần”

(Phan Cự Đệ và nhiều tác giả, 2013:

Mặc dù sự cách tân không thành công

song không thể phủ nhận công sức

của Tản Đà. Những cố gắng của ông

đƣợc thừa nhận và đã khơi mạch cảm

hứng cho các nhà văn hậu thế. Tản

Đà thực sự xứng đáng là ngƣời của

hai thời đại văn học, là ngƣời mở

cánh cửa giao thời nhƣ Hoài Thanh

(1999: 255) trong Thi nhân Việt Nam

đã khẳng định: “… Tiên sinh đã dạo

những bản đàn mở đầu cho một cuộc

hòa nhạc tân kỳ đƣơng sắp sửa…”. 

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

1. Phan Cự Đệ, Trần Đình Hƣợu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê Chí Dũng,

Hà Văn Đức. 2013. Văn học Việt Nam 1900 - 1945. Hà Nội: Nxb. Giáo dục Việt Nam.

2. Hoài Thanh. 1999. Hoài Thanh toàn tập, tập 2. Hà Nội: Nxb. Văn học.

3. Nguyễn Khắc Xƣơng (biên soạn). 2002. Tản Đà toàn tập, tập 2. Hà Nội: Nxb. Văn

học.