Ứng dụng lý thuyết liên văn bản trong việc dạy học ngữ văn
DHTH & DHPH ở trường trung học đáp ứng yêu cầu đổi mới CT và SGK sau năm 2015
Ứng dụng lý thuyết liên văn bản
trong việc dạy học ngữ văn
ThS. Nguyễn Nhật Huy *
Tóm tắt
Liên văn bản là một trong những lý thuyết trọng tâm của thế kỉ XX. Nó đã mở ra
một quan niệm mới về văn bản và cách tiếp cận văn bản. Văn bản giờ đây không còn là
một thể độc lập, bó hẹp nữa mà mở rộng ra vô tận với trường liên tưởng của người đọc.
Phần 1: sơ lược về khái niệm Liên văn bản
Phần 2: hạn chế và giải pháp trong việc ứng dụng Liên văn bản
Bài viết muốn thông qua việc tìm hiểu các quan niệm về Liên văn bản để chỉ ra
những hạn chế và giải pháp trong việc dạy học ngữ văn trong nhà trường:
Phần 3: ứng dụng lý thuyết vào dạy học tác phẩm “Đời thừa” của nhà văn Nam Cao.
Văn học và nghệ thuật luôn vận động phát triển không ngừng theo dòng chảy của
lịch sử. Ở mỗi thời đại, người đọc, người học lại có những con đường riêng để khám phá
giá trị của tác phẩm văn học. Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu lý thuyết văn
học phương Tây ở Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Các vấn đề lý luận mà
trước thời kì Đổi mới bị lãng quên nay được các nhà nghiên cứu xem xét lại một cách
khách quan và khoa học. Tuy nhiên, những thành tựu đó lại chưa thật sự được vận dụng
phổ biến vào dạy học ngữ văn trong nhà trường. Với bài viết này, tôi muốn thử mạnh dạn
áp dụng lý thuyết văn học phương Tây mà cụ thể là Liên văn bản vào việc giảng dạy trong
các cấp học. Bài viết này thử nghiên cứu việc áp dụng một trong những lý thuyết mới của
văn học phương Tây vào việc dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông ở Việt Nam.
Đó là lý thuyết về Liên văn bản.
1. Vài nét về lý thuyết Liên văn bản
Liên văn bản là một khái niệm được sử dụng rộng rãi nhất trong giới phê bình văn
học thế giới nửa cuối thể kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI. Có thể nói việc phát hiện
ra liên văn bản đã tạo nên một cuộc “cách mạng” trong tư duy văn học, thay đổi một cách
mạnh mẽ các quan niệm về văn chương.
Với tầm ảnh hưởng như vậy, liên văn bản được xem là hướng tiếp cận khả quan
không chỉ trong văn học mà còn có thể vận dụng vào phê bình các lĩnh vực nghệ thuật
khác nhau như: điện ảnh, âm nhạc...
* Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên
225
DHTH & DHPH ở trường trung học đáp ứng yêu cầu đổi mới CT và SGK sau năm 2015
Cho đến nay, văn bản được dùng với nhiều phạm vi, góc độ khác nhau. Với nghĩa
thông thường, văn bản là tên gọi chỉ những tài liệu, bài viết được in ấn, lưu hành hàng
ngày trong giao tiếp (một bài báo, một công văn, một tập tài liệu, một quyết định,…). Với
nghĩa là một thuật ngữ ngôn ngữ học, văn bản là một trong những đơn vị phức tạp, có
nhiều cách hiểu và định nghĩa khác nhau. Cùng với quan niệm như vậy về văn bản, phê
bình văn học trước đây coi tác giả trở thành người “độc sáng”, là “đấng quyền năng” chi
phối toàn bộ tác phẩm của mình. Trên “hòn đảo” văn bản đó, nhà văn là một “vị chúa”
sáng tạo nên tất cả, còn người đọc với tác phẩm chỉ giữ vai trò tiếp nhận thụ động. Việc
tiếp cận văn bản đơn chiều như vậy làm cho ý nghĩa của tác phẩm bị hạn chế, có phần
cứng nhắc, làm mất đi nhiều giá trị hàm ẩn của nó.
Với sự ra đời của khái niệm liên văn bản về cơ bản chúng ta có thể hiểu: Chiều
ngang (chủ thể - người nhận) và chiều dọc (văn bản – văn cảnh) cùng hiện diện: mỗi từ
(văn bản) là một giao tuyến của từ (các văn bản) nơi mà ít nhất một từ khác (văn bản
khác) có thể đọc được. Kristeva quy cho văn bản trong giới hạn của hai trục: một trục
ngang kết nối giữa tác giả và người đọc văn bản, và một trục dọc được kết nối giữa văn
bản với các văn bản khác.
Như vậy, Kristeva trong công trình “ ord, Dialogue and Novel” (Từ, đối thoại và
tiểu thuyết) tuyên bố rằng mỗi văn bản được bắt đầu dưới quyền lực của những cuộc đối
thoại. Quan niệm về liên văn bản nhắc chúng ta mỗi văn bản luôn tồn tại trong mối quan
hệ với những văn bản khác, với người đọc và tác giả. Nó tạo thành một chuỗi bất tận và
văn bản trở nên vô biên trong sự ám chỉ đó.[34,7]
Từ sự phân tích ở phần trên, chúng ta có thể định nghĩa ngắn gọn: Liên văn bản là
liên kết các văn bản trong một văn bản qua sự sáng tạo và tiếp nhận của người đọc với
tính đối thoại một cách ý thức hay vô thức.
2. Hiện trạng và giải pháp ứng dụng lý thuyết Liên văn bản trong dạy học Ngữ
văn
Trở lại với vấn đề ứng dụng Liên văn bản trong giảng dạy văn học, chúng ta có thể
nhận ra rằng:
Thứ nhất, việc dạy văn của Việt Nam từ xưa đã có sử dụng lý thuyết này nhưng đó
là sự sử dụng không ý thức và chỉ dừng ở một cấp độ nào đó. Trong các cấp độ của Liên
văn bản có yếu tố trích dẫn và người dạy khi làm một thao tác so sánh hay mượn ý của
một bài bình giảng là đã ít nhiều thực hiện thao tác Liên văn bản. Nhưng như vậy là còn
quá ít ỏi so với tầm vóc của lý thuyết này. Hạn chế ở đây chính là người dạy vẫn quan
niệm về văn bản theo lối cũ coi tác phẩm là một th