Vai trò của giới Nho Thương người Hoa chợ lớn trong việc truyền bá Truyện Kiều ở Nam Bộ
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
VAI TRÒ CỦA GIỚI NHO THƯƠNG NGƯỜI HOA CHỢ LỚN TRONG VIỆC
TRUYỀN BÁ TRUYỆN KIỀU Ở NAM BỘ
Nguyễn Thanh Phong1
1Trường Đại học An Giang, ĐHQG-HCM
Thông tin chung:
Ngày nhận bài: 22/01/2019
Ngày nhận kết quả bình duyệt:
16/06/2019
Ngày chấp nhận đăng:
02/2020
ABSTRACT
Tale of Kieu is a literary masterpiece of Nguyen Du in the early 19th century.
This work is not only widely circulated from the capital Hue to the north, but
also spread widely in the Southern Vietnam several decades later in many
forms, texts or speechs, Nôm versions or Chinese versions and Quốc ngữ
versions. At that time, printing technology was not developed in the Southern
Vietnam, the price of ink and paper in the market is quite expensive, copying
takes time, but the demand of the reader was enormous. As a result, the
bookshops in Cho Lon (Gia Dinh) had to print Tale of Kieu in Foshan
(Guangdong) and brought them back to the Southern Vietnam, contributing
to its popularity in Southern Vietnam.
Title:
The role of Cho Lon's Chinese
scholars and businessmen in
propagating Tale of Kieu in
the Southern Vietnam
Keywords:
Tale of Kieu, Southern
Vietnam, Vietnamese Chinese,
Printing industry, Foshan,
Guangdong
TÓM TẮT
Truyện Kiều là kiệt tác văn học của thi hào Nguyễn Du ra đời đầu thế kỷ 19.
Tác phẩm này không chỉ lưu hành rộng rãi từ kinh đô Huế trở ra bắc, mà vài
chục năm sau đó cũng được truyền bá sâu rộng đến Nam Bộ dưới nhiều hình
thức khác nhau, như văn bản hay truyền khẩu, bản truyện Nôm đầy đủ hay
bản lược thuật, bản dịch chữ Hán hay bản dịch chữ Quốc ngữ. Trong bối
cảnh kỹ thuật in ấn chưa phát triển mạnh mẽ ở Nam Bộ, giá cả giấy mực trên
thị trường khá đắt đỏ, việc sao chép mất nhiều thời gian công sức, mà nhu
cầu thưởng thức của giới nho sĩ trí thức Nam Bộ là rất lớn, nên các hiệu
sách người Hoa Chợ Lớn (Gia Định) đã đưa Truyện Kiều sang khắc in ở
Phật Sơn (Quảng Đông) rồi mang về phát hành ở Nam Bộ, góp phần truyền
bá kiệt tác dân tộc này trong lòng xã hội miền Nam.
Từ khóa:
Truyện Kiều, Nam Bộ, nho
thương người Hoa, in ấn sách
vở, Phật Sơn, Quảng Đông
1. DẪN NHẬP
Túy Kiều phú (Khuyết danh), Kim Vân Kiều ca
(Khuyết danh), Án Túy Kiều (Nguyễn Liên
Đầu thế kỷ 20, Truyện Kiều bắt đầu xuất hiện trên
diễn đàn học thuật với các cuộc tranh luận gần
như chưa có điểm dừng giữa các trí thức nổi danh
miền Bắc, cuộc tranh luận đó còn lan sang miền
Nam trên nhiều tờ báo quốc ngữ ở Sài Gòn. Trước
đó, giới nho sĩ trí thức miền Nam đã không còn xa
lạ gì với Truyện Kiều qua các tác phẩm chữ Nôm
Phong), Túy Kiều án (Trần Phong Sắc) như những
bản rút gọn của Truyện Kiều, hoặc các bản phiên
chú sang chữ quốc ngữ của Trương Vĩnh Ký và
Nguyễn Văn Vĩnh, các tác phẩm sân khấu hóa
như Tuồng Kiều, cải lương Kiều... Những tác
phẩm đó đều được sáng tác dựa trên bản truyện
thơ Nôm Kim Vân Kiều tân truyện của Nguyễn
1
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
Du được hiệu đính, khắc in và phát hành rộng rãi
từ các hiệu sách người Hoa Chợ Lớn. Đó là kết
quả của một quá trình dài hàng mấy chục năm từ
nửa sau thế kỷ 19 khi Truyện Kiều bắt đầu “Nam
tiến”.
đã có nhiều công trình đề cập đến hoặc đi sâu
khảo sát thảo luận. Ở Việt Nam, vấn đề này trước
nay cũng được nhiều học giả như Sơn Nam,
Vương Hồng Sển, Nguyễn Văn Sâm, Nguyễn
Quảng Tuân, Nguyễn Tài Cẩn, Đoàn Lê Giang,
Nguyễn Đông Triều, Phan Mạnh Hùng... quan
tâm nghiên cứu. Bài viết này kế thừa kết quả
nghiên cứu của người đi trước, kết hợp dữ liệu
điều tra điền dã, tiến hành phân tích, tổng thuật để
làm rõ hơn một vấn đề thú vị của ngành Kiều học
và Nam Bộ học.
Truyện Kiều truyền đến Nam Bộ, được giới nho sĩ
trí thức đặc biệt yêu thích. Thế nhưng, được sở
hữu một bản Truyện Kiều trong tay để ngâm nga
tiêu khiển hằng ngày, dù đó là bản Phường in ở
phố Hàng Gai (Hà Nội) hay bản Kinh in ở Huế,
hoặc thậm chí chỉ là bản chuyền tay nhau sao
chép, là niềm mong ước của không ít nho sĩ trí
thức Nam Bộ nửa cuối thế kỷ 19. Nhận thấy nhu
cầu sách vở để tham học ở Nam Bộ đang ngày
một lên cao, trong điều kiện sách vở chữ quốc ngữ
vẫn chưa được phổ biến rộng rãi, giới nho sĩ và
thương nhân người Hoa Chợ Lớn (Gia Định) vốn
có con mắt nhạy bén trong lĩnh vực kinh doanh,
đã nảy ra ý định đem bản Nôm Truyện Kiều sang
Phật Sơn (Quảng Đông) để in ấn với số lượng lớn
và giá thành rẻ, rồi gửi thuyền buôn mang về phát
hành rộng rãi ở Nam Bộ.
2. GIỚI NHO THƯƠNG NGƯỜI HOA CHỢ
LỚN VÀ TRUNG TÂM KHẮC IN PHẬT
SƠN (QUẢNG ĐÔNG)
Di dân Trung Hoa đã có mặt ở Nam Bộ từ rất lâu.
Không kể trường hợp Chu Đạt Quan đi sứ Chân
Lạp vào cuối thế kỷ 13, các nhóm di dân người
Minh Hương vào cuối thế kỷ 17 được ghi chép
xác thực trong Đại Nam thực lục và Gia Định
thành thông chí, trong đó Trần Thượng Xuyên,
Dương Ngạn Địch, Mạc Cửu là những thủ lĩnh di
dân quan trọng. Sau chuyến kinh lược đến xứ
Đồng Nai của Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh năm
1698, người Minh Hương được tổ chức thành các
đơn vị hành chính chặt chẽ, thành lập các bang
hội tương trợ, tích cực phát triển kinh tế, cùng
người Việt và các sắc dân khác cộng cư tương đối
hòa hiếu. Trong các cuộc xung đột giữa thế lực
Tây Sơn và nhà Nguyễn ở Nam Bộ, người Minh
Hương và các lớp di dân người Hoa về sau dần
chuyển cư đến Đề Ngạn (Sài Gòn). Với sở trường
hoạt động kinh doanh, giao dịch thương mại với
cư dân vùng Hoa Nam (Trung Quốc) và nhiều
nước Đông Nam Á khác, người Hoa đã mở rộng
chợ búa làm ăn buôn bán, xây dựng phố xá ngày
một náo nhiệt, trở thành trung tâm đô thị Chợ Lớn
của vùng đất Gia Định.
Rất nhiều vấn đề thú vị cần làm rõ là: Phật Sơn là
trung tâm in ấn như thế nào, giới Hoa thương Chợ
Lớn có mối liên hệ ra sao với Phật Sơn, tại sao họ
không chọn in ấn ở một nơi nào khác của Việt
Nam, ai là người đã cung cấp bản gốc Truyện
Kiều sang Quảng Đông, ai đã hỗ trợ công tác in ấn
tác phẩm chữ Nôm này khi đây là một thứ chữ xa
lạ với người Trung Quốc, sách được chuyển sang
Sài Gòn – Chợ Lớn như thế nào, việc phát hành
và buôn bán đã diễn ra làm sao... Trả lời được
những câu hỏi này, chúng ta sẽ khám phá thêm
những góc khuất thú vị trong lịch sử giao lưu sách
vở học thuật giữa hai nước, lịch sử truyền bá văn
học Hán Nôm đến Nam Bộ, mà cụ thể ở đây là
lịch sử truyền bá Truyện Kiều trên vùng đất Nam
Bộ.
Phật Sơn (còn gọi Phật Trấn, tỉnh Quảng Đông) là
một trong sáu trung tâm in ấn sách vở quan trọng
ở Trung Quốc thời nhà Thanh. Từ đầu thế kỷ 18
đến hết thế kỷ 19, Phật Sơn cùng với Quảng Châu
là hai “kho sách” lớn của tỉnh Quảng Đông, vừa là
trung tâm in ấn sách vở với kỹ thuật tiên tiến và
Vấn đề này đã được nhiều học giả Trung Quốc,
Đài Loan và Việt Nam chú ý từ lâu. Ở Trung
Quốc và Đài Loan, các học giả Trương Tú Dân,
Nhan Bảo, Trần Ích Nguyên, Lý Khánh Tân, Lưu
Ngọc Quân, Hạ Lộ, Vương Gia, Nghiêm Diễm...
2
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
giá thành rẻ, vừa có nhiều nhà sách, nhà xuất bản
đồ sộ với một thị trường buôn bán sách vở vào
loại nhộn nhịp nhất thời bấy giờ. Sách vở xuất bản
nơi đây, không chỉ được mua bán rộng rãi khắp
vùng Hoa Nam, Hồng Công, Ma Cau, mà còn
theo chân giới Hoa thương truyền rộng khắp các
nước Đông Á và Đông Nam Á. Hiện nay, phòng
lưu trữ sách cổ Phật Sơn trực thuộc Thư viện
thành phố Phật Sơn còn lưu giữ rất nhiều tư liệu
quý giá cho thấy diện mạo nghề in ấn và phát
hành sách hưng thịnh ở nơi đây một thời.
thế kỷ 20, khi công nghệ in ấn hiện đại phát triển,
kỹ thuật in mộc bản truyền thống dần lụi tàn, Phật
Sơn hoàn thành vai trò lịch sử của nó trong suốt
hơn hai thế kỷ.
Đương nhiên, một trung tâm in ấn và một thị
trường sách vở nhộn nhịp như vậy khó thể nào lọt
khỏi tầm mắt của giới Hoa thương nhạy bén Việt
Nam, những người mà từ lâu đã có mối quan hệ
làm ăn buôn bán vô cùng khăng khít với giới Hoa
thương đại lục. Trong khi đó, nhu cầu tham cứu
sách vở trong nước khá lớn, ban đầu việc nhập
khẩu sách vở Trung Quốc từ Phật Sơn là nhắm
đến cộng đồng người Hoa ở Nam Bộ, dần dà mở
rộng sang đối tượng trí thức nho sĩ trên khắp miền
Nam. Điều đó cũng có nghĩa, nếu ban đầu sách vở
nhập về bằng chữ Hán thuộc các lĩnh vực y học,
văn chương, lịch sử, triết học, tự điển, học chữ
Hán vỡ lòng... của Trung Quốc; thì dần dà về sau,
nhiều sách vở lưu hành ở Nam Bộ được đưa sang
để khắc in rồi mang về phát hành tại các hiệu sách
lớn ở Gia Định, chủ yếu là các truyện Nôm và các
vở tuồng hát bội.
Từ thời Minh, Phật Sơn đã được chia làm 24 con
phố, đến đời nhà Thanh mở rộng ra 28 phố, trong
đó các phố Đại Địa, Phúc Đức, Phúc Lộc, Tẩu Mã
nổi tiếng là những con phố có nhiều hiệu sách
nhất. Theo thống kê của Lưu Thục Bình, người đã
dành nhiều năm nghiên cứu nghề in ấn ở Phật
Sơn, vào lúc thịnh vượng nhất ở đây có đến 76
hiệu sách, mỗi hiệu sách thường có cơ sở in ấn và
phát hành riêng. Chẳng hạn phố Đại Địa có các
hiệu sách Anh Văn Đường, Hữu Văn Đường, Hàn
Văn Đường, Văn Hoa Các; phố Phúc Lộc có Tàng
Kinh Các, Xương Hoa Đường, Hàn Văn Đường,
Hoa Văn Cục, Thụy Văn Đường, Tu Trúc Trai,
Văn Quang Lâu, Thiên Bảo Lâu, Anh Văn
Đường, Bảo Hoa Các, Chính Đồng Văn Thư Cục,
Văn Hoa Thư Cục, Đồng Văn Đường, Tự Lâm
Thư Cục; hay phố Xá Nhân Hậu có Cận Văn
Đường; phố Tẩu Mã có Cần Hương Các... Trong
đó, Hàn Văn Đường có 2 cơ sở in ấn sách ở phố
Đại Địa và phố Phúc Lộc, hoặc Đồng Văn Đường
là chi nhánh của hiệu sách cùng tên ở Quảng Châu
(Quảng Đông) (Lưu Thục Bình, 2012, tr.70-73).
Kết quả điều tra điền dã mấy năm gần đây của
chúng tôi cho thấy, rất nhiều sách vở Trung Quốc
in ấn ở Phật Sơn thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20 được
lưu truyền rộng rãi trong giới trí thức Nam Bộ,
đến cả các nhà nho xa xôi ở đồng bằng sông Cửu
Long. Đơn cử trường hợp sách cổ được lưu giữ tại
gia đình ông Cao Văn Hân (1924-1999), lúc sinh
tiền sống tại phường Thuận Hưng, quận Thốt Nốt,
thành phố Cần Thơ. Trong số 260 quyển sách Hán
Nôm mà chúng tôi có dịp khảo sát, chiếm 2/3
trong số đó là các loại tự điển Trung Hoa (Tự điển
toàn tập, Khang Hy tự điển, Huyền Kim tự vựng,
Ngọc Đường tự vựng…), sách học chữ Hán (Ấu
học quỳnh lâm, Tam thiên tự, Minh tâm bửu
giám…), sách chiêm tinh phong thủy bói toán
(Tân đính vạn sự bất cầu nhân thư, Tiết khí niên
vận, Bốc phệ đại toàn bị yếu, Ngọc hạp kí thông
thư, Bát trạch minh cảnh, Địa lý ngũ quyết, Tiên
thiên dịch số…), sách y học (Kiến chứng lập
phương, Phụ nữ chư chứng, Thọ thế bảo
nguyên…), sách giới thiệu phong tục lễ nghi
Trung Hoa (Ngọc thu lễ bộ, Ấu học cố sự tầm
Về mặt nội dung, sách được in ấn ở đây thuộc
nhiều lĩnh vực khác nhau như sách thường thức,
sách bói toán, kinh Phật giáo, kinh Đạo giáo, sách
y dược học, sách giáo dục khoa cử, sách học chữ
Hán vỡ lòng, sách tiểu thuyết văn nghệ...; ngoài ra
còn có tác phẩm văn học của văn nhân địa
phương, sách gia phả và sử liệu dòng họ ở địa
phương. Có thể thấy, đây là các loại sách lưu hành
phổ biến ở Hoa Nam đương thời, có lượng phát
hành lớn trên thị trường, phù hợp nhu cầu tiếp thu
của đông đảo độc giả. Mãi đến thập niên 40 của
3
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
nguyên…), sách tác phẩm hoặc chú giải tác phẩm
văn học Trung Hoa (Thi kinh, Thi kinh thể chú
diễn nghĩa hợp tham, Tứ thư thể chú, Đông Chu
liệt quốc, Sử kí Tư Mã Thiên, Kinh Xuân thu…).
Tất cả các sách đó đều được khắc in và phát hành
tại Phật Sơn, theo con cháu kể lại thì do bản thân
ông và thầy dạy y nho của ông là Phạm Tôn Long
(?-?) mua từ các hiệu sách ở Sài Gòn trước đây.
Có thể nói, giới Hoa thương Chợ Lớn đóng vai trò
quan trọng trong việc giao lưu văn hóa, học thuật
giữa Hoa Nam và Nam Bộ suốt thế kỷ 19 đến đầu
thế kỷ 20.
lịch sử, địa lý và văn học cũng đã được đưa sang
khắc in và xuất bản tại các hiệu sách ở Phật Sơn.
Giáo sư Nhan Bảo, chuyên gia nghiên cứu văn
học Hán Nôm Việt Nam của Đại học Bắc Kinh,
trong công trình Ảnh hưởng của tiểu thuyết Trung
Quốc đến văn học Việt Nam đã chỉ ra, suốt
khoảng 80 năm từ nửa cuối thế kỷ 19 đến nửa đầu
thế kỷ 20, rất nhiều tác phẩm văn học chữ Nôm
của Việt Nam được in ấn tại Quảng Đông, trong
đó đa phần in tại Phật Sơn. Ông viết: “Trong 40
năm cuối thế kỷ 19, thậm chí có một số tác phẩm
chữ Nôm được in ở Quảng Đông, đặc biệt là ở
huyện Phật Sơn. Trên bìa của rất nhiều sách, còn
có ghi tên người xuất bản và địa điểm xuất bản ở
Trung Quốc, đồng thời cũng in tên người phát
hành ở Sài Gòn” (Nhan Bảo, 1989, tr. 195). Có
chung sự quan tâm, Lưu Ngọc Quân khi nghiên
cứu về tư liệu Hán Nôm cổ Việt Nam cũng có
phát hiện tương tự. Tác giả đúc kết rằng hầu hết
sách vở Việt Nam có ấn bản tại Trung Quốc đều
được khắc in tại Phật Sơn, trong số đó đa phần là
tác phẩm văn học thông tục chữ Nôm đến từ Nam
Bộ. Đáng chú ý là hầu hết đều do Duy Minh Thị
hiệu đính trước khi đưa sang Quảng Đông khắc
in, sau khi in xong đều được các hiệu sách ở Phật
Sơn (Quảng Đông) và Đề Ngạn (Gia Định) phát
hành (Lưu Ngọc Quân, 2007, tr. 127-128).
3. HOẠT ĐỘNG XUẤT BẢN VÀ PHÁT
HÀNH TRUYỆN KIỀU CỦA NHO
THƯƠNG NGƯỜI HOA CHỢ LỚN
Trong lịch sử, nhiều sứ đoàn Việt Nam đi sứ nhà
Thanh, thường xuyên ghé qua Quảng Châu, Phật
Sơn và nhiều nơi khác trên hành trình để mua
sách mang về nước. Dưới triều Nguyễn, do nhu
cầu tham cứu sách vở Trung Quốc trong triều
đình là rất lớn, đặc biệt vua Minh Mạng rất thích
đọc sách Trung Hoa, nên các đoàn sứ thần sang
nhà Thanh ngoài thực hiện nhiệm vụ ngoại giao,
còn phải tìm kiếm mua sách vở Trung Quốc mang
về Việt Nam (Trần Ích Nguyên, 2016). Hoặc
nhiều nho sĩ Việt Nam yêu thích đọc sách Trung
Quốc, trong khi sách vở trong nước rất khan hiếm,
đã nhờ các thuyền buôn mua sách từ Quảng Đông
mang về. Trong Thương Sơn thi tập (倉山詩集)
Trong bài viết Giao lưu sách vở giữa Quảng
Đông và Việt Nam dưới nhà Thanh, Lý Khánh
Tân đã liệt kê các hiệu sách ở Phật Sơn chuyên
khắc in tác phẩm văn học của Việt Nam như Kim
Ngọc Đường, Cận Văn Đường, Anh Văn Đường,
Văn Nguyên Đường, Thiên Bảo Lâu, Bảo Hoa
Các, Tự Lâm Thư Cục, Vinh Hòa Viên, Thịnh
Nam Sạn, Thập Giới Viên, Ngũ Vân Lâu, Trần
Thôn Vĩnh Hòa Nguyên. Ông đã dựa trên kết quả
nghiên cứu của Lưu Ngọc Quân lập ra danh mục
sách Việt Nam được khắc in ở Phật Sơn với 32
đầu sách, trong đó nhiều quyển in đi in lại nhiều
lần ở nhiều nhà in khác nhau. Liên quan đến
Truyện Kiều, tác giả có liệt kê hai bản in: (1) Kim
Vân Kiều tân truyện, bản in Kim Ngọc Lâu (Phật
Sơn) năm Nhâm Thân (1872); (2) Kim Vân Kiều
của Nguyễn Miên Thẩm (阮綿審) có bài thơ Cấu
thư (購書) kể về việc Miên Thẩm nhờ thuyền
buôn sang Quảng Đông mua sách vở mang về
Huế cho mình. Có thể nói, đối với giới nho sĩ trí
thức Việt Nam thời Lê Mạt – Nguyễn, các trung
tâm in ấn và phát hành sách như Phật Sơn, Quảng
Châu, Tô Châu của Trung Quốc đã không còn xa
lạ gì. Ngoài việc nhập khẩu sách vở Trung Quốc
về phát hành ở trong nước, nhiều loại sách của
Việt Nam đã được mang sang Phật Sơn khắc in
rồi đưa về phát hành, việc này không phải đến
giới Hoa thương Chợ Lớn mới được bắt đầu, mà
có lẽ trước đó ở Bắc Bộ và Trung Bộ, một số sách
4
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
tân truyện, bản in Văn Nguyên Đường (Việt
Đông) (Lý Khánh Tân, 2015, tr. 93-104).
Hoàng Xuân Hãn, bản in này chỉ kị húy thời Gia
Long chứ không kị húy thời Minh Mạng, theo đó
suy luận thì Duy Minh Thị đã hiệu đính Truyện
Kiều dựa trên một bản chép tay có nguồn gốc sao
chép từ thời Gia Long (1802-1820). Sẽ là võ đoán
nếu cho rằng trong khoảng thời gian này Truyện
Kiều cũng đã được truyền đến Nam Bộ, thế nhưng
không phải không có khả năng đó nếu chúng ta
chưa tìm ra được những chứng cứ xác đáng.
Gần đây nhất là Nghiêm Diễm trong bài viết Khảo
thuật về tiểu thuyết và tuồng chữ Nôm của Việt
Nam được khắc in ở Phật Sơn cuối triều Thanh,
tác giả đã dựa trên ba công trình Việt Nam Hán
Nôm văn hiến mục lục đề yếu (越南漢喃文獻目
錄提要) của Lưu Xuân Ngân (劉春銀) và Vương
Tiểu Thuẫn (王小盾), Việt Nam Hán Nôm cổ tịch
đích văn hiến học nghiên cứu (越南漢喃古籍的
文獻學研究) của Lưu Ngọc Quân (劉玉珺) và Tự
điển chữ Nôm (ᨸ喃字典) của tác giả Nhật Bản
Cùng thời gian đó, nhiều tác phẩm truyện thơ và
tuồng hát bội Nôm khác cũng được khắc in ở Phật
Sơn như Vân Tiên cổ tích tân truyện, Lục Vân
Tiên, Phạm Công Cúc Hoa, Chiêu Quân cống Hồ,
Thoại Khanh Châu Tuấn thư tập, Bạch viên tân
truyện, Đinh Lưu Tú diễn nghĩa, Tiểu San Hậu
diễn ca, Triệu Ngũ Nương tân thư, Tây du diễn
ca, Tam Quốc chí quốc ngữ bản... Có thể thấy,
các chủng loại sách chữ Nôm lưu hành ở Nam Bộ
đương thời khá phong phú, đa phần đều là tác
phẩm diễn ca từ những tiểu thuyết hay tuồng tích
Trung Quốc. Việc gửi in ấn với số lượng lớn cho
thấy nhu cầu thưởng thức sách Nôm của độc giả
Nam Bộ là rất lớn.
Takeuchi Yonosuke (竹內與之助) để liệt kê 39
mục sách, là những tác phẩm văn học thông tục
của Việt Nam, đã được đưa sang khắc in trong các
hiệu sách ở Phật Sơn cuối nhà Thanh. Trong đó
có 35 bản in là truyện thơ và tuồng chữ Nôm, 4
bản in Lý Công tân truyện là tiểu thuyết chữ Hán.
Liên quan đến Truyện Kiều, tác giả liệt kê 2 bản
in tại Phật Sơn: (1) Kim Vân Kiều tân truyện, bản
in tại Văn Nguyên Đường (Việt Đông), hiện Thư
viện ngôn ngữ phương Đông (Pháp) có lưu giữ
một bản; (2) Kim Vân Kiều tân truyện, bản in Kim
Ngọc Lâu năm Nhâm Thân (1872) (Nghiêm
Diễm, 2016, tr. 94-101). Kết quả khảo sát này
tương đồng với kết quả khảo sát của Lý Khánh
Tân.
Câu hỏi đặt ra là tại sao giới Hoa thương miền
Nam không chọn các nhà in Liễu Văn Đường,
Quan Văn Đường, Thịnh Văn Đường, Cẩm Văn
Đường ở miền Bắc hay các hiệu in Huế, thậm chí
những nơi đã từng tổ chức in ấn sách vở, kinh kệ
ngay tại Gia Định như Hà Tiên, chùa Giác Lâm
(Sài Gòn) làm nơi in sách, mà phải sang tận
Quảng Đông? Trong bài viết của mình, Nghiêm
Diễm đã đưa ra 4 lý do chính: (1) Phật Sơn là
trung tâm in ấn phát hành sách lớn: Chất lượng
khắc in cao, bản in gọn đẹp tinh xảo, trong khi giá
thành lại rẻ; hơn nữa, Phật Sơn có hệ thống
thương hội phồn thịnh với nhiều hiệu sách, hiệu
giấy, hiệu mực; từ khâu khắc in đến xuất bản, phát
hành đều phối hợp chặt chẽ, nhịp nhàng; tạo nên
sự tiện lợi trong giao thương mua bán trong nước
và quốc tế; (2) Sự giao lưu kinh tế và văn hóa
giữa Nam Bộ và Quảng Đông vốn đã diễn ra
thường xuyên và mật thiết; các Hoa thương Chợ
Lớn luôn giữ mối quan hệ giao thương mật thiết
với nhà buôn ở Quảng Đông. Các tác phẩm chữ
Trên thực tế, Truyện Kiều không chỉ được tái bản
1 lần mà được tái bản đến 3 lần, nghĩa là trước
nay có 4 bản Kiều được in ở Phật Sơn. Theo nhà
nghiên cứu Nguyễn Quảng Tuân, bản Kiều Duy
Minh Thị in ở Kim Ngọc Lâu (1872) còn được tái
bản 3 lần tại các nhà in Bảo Hoa Các (1879), Văn
Nguyên Đường (1879) và Thiên Bảo Lâu (1891)
ở Phật Sơn. Hơn nữa, các bản in sau đều khắc in
giống như bản in đầu tiên (Nguyễn Quảng Tuân,
2010). Dù các bản in này còn nhiều sai sót về chữ
nghĩa, có thể do Duy Minh Thị hiệu đính chưa kĩ,
hoặc quá trình in ấn ở Quảng Đông không có
người thông thạo chữ Nôm theo dõi, thế nhưng
trong suốt 20 năm từ bản đầu tiên đến bản cuối
cùng, bản in này vẫn được độc giả dễ tính miền
Nam chấp nhận. Đáng chú ý là, theo học giả
5
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
rộng hơn trong lòng công chúng. Kết quả điều tra
Nôm đang lưu hành ở Nam Bộ phần nhiều lấy đề
tài, văn liệu, bối cảnh, cốt truyện, tình tiết, nhân
vật... của các tác phẩm cũng đang lưu hành ở
Trung Quốc như Kim Vân Kiều truyện, Tam Quốc
diễn nghĩa, Tây du ký, Phong thần diễn nghĩa,
Bạch Viên Tôn Các... nên đã có sẵn các bản khắc
mộc hoạt tự chữ Hán ở đó, chỉ cần khắc thêm bộ
phận chữ Nôm; (3) Phật Sơn có vị trí địa lý thuận
lợi cho việc truyền bá sách vở ra hải ngoại, bởi nó
không chỉ là nơi sứ thần Việt Nam thường lui tới
mua sách mang về nước theo đường bộ, mà còn
thông qua Quảng Châu, Hoàng Phố tiến hành giao
thương đường biển với Việt Nam; (4) Nghề in ấn
ở Phật Sơn đáp ứng được nhu cầu khắc in tiểu
thuyết thông tục ở Nam Bộ. Đương thời, nhu cầu
thưởng thức tiểu thuyết thông tục ở Hoa Nam
cũng rất lớn, nhiều nhà sách chuyên môn hoặc
kiêm thêm khắc in tiểu thuyết thông tục, việc có
thêm đơn đặt hàng từ Việt Nam không phải là
thách thức gì quá lớn với họ.
điền dã của chúng tôi tại Cần Thơ, An Giang cho
thấy, nhiều hộ dân hiện nay vẫn còn lưu giữ bản
Kiều Duy Minh Thị 1879 và 1891, ngoài ra còn có
Phú Kiều Nôm (tên gọi khác của Túy Kiều phú),
tuồng Kiều và nhiều bài thơ vịnh Kiều, thậm chí
còn có cả bản chép tay Kim Vân Kiều lục (khuyết
danh) bằng chữ Hán. Đem các bản sao lục này so
sánh với bản đã công bố của Nguyễn Văn Sâm
hay Trần Ích Nguyên, dễ dàng phát hiện chúng có
chung nguồn gốc văn bản, đương nhiên về mặt
câu chữ có nhiều chỗ khác nhau.
Quá trình giao dịch sách vở này, ngoài giới
thương nhân người Hoa ra, giới văn sĩ gốc Hoa
tinh thông tiếng Việt và văn chương Việt ở Chợ
Lớn cũng đóng vai trò then chốt. Họ là những
người đảm bảo chất lượng bản in chữ Nôm thông
qua công việc hiệu đính văn bản trước khi in,
trong khi người Trung Quốc vốn không am tường
loại chữ đầy sáng tạo đặc trưng của người Việt
này. Nổi bật nhất là hai tác giả Duy Minh Thị, chủ
nhân hoặc cộng tác viên của hiệu sách Minh
Chương Hiệu, và Dương Minh Đức, chủ nhân của
hiệu sách Dương Đức Hiệu.
Trong lúc các hiệu sách của Phật Sơn khắc in và
phát hành rộng rãi Kim Vân Kiều tân truyện của
Nguyễn Du, thì nhiều tác giả Việt Nam cũng đã
chuyển dịch tác phẩm này ngược lại chữ Hán, như
Nguyễn Kiên (阮堅) đã biên dịch, chú thích thành
Duy Minh Thị (?-?), hay Minh Chương Thị, là bút
hiệu của một văn sĩ, viên chức hành chính gốc
Hoa sống tại Gia Định nửa cuối thế kỷ 19. Ông
tên thật là Trần Quang Quang, nguyên quán huyện
Duy Minh (phủ Hoằng Trị, tỉnh Vĩnh Long, nay
thuộc tỉnh Bến Tre), có thể là hậu duệ của danh
thần triều Nguyễn gốc Minh Hương từng nhiều
lần đi sứ Trung Quốc Trịnh Hoài Đức (1765-
1825). Theo khảo cứu của Lưu Ngọc Quân, Duy
Minh Thị trong lời tựa quyển Nam Kỳ lục tỉnh địa
dư chí có gọi Trịnh Hoài Đức là “Tiên công”,
chứng tỏ Duy Minh Thị là hậu duệ của Trịnh Hoài
Đức. Tổ tiên nhiều đời của Trịnh Hoài Đức từ
Trường Lạc (Phúc Kiến, Trung Quốc), vì không
thần phục người Mãn Châu, nên gia tộc xuống
thuyền vượt biển sang Việt Nam. Năm 1803, họ
Trịnh ra làm quan dưới triều Nguyễn, nhờ tinh
thông tiếng Quan Thoại và tiếng Quảng Đông,
Phúc Kiến nên được giao làm sứ thần nhiều lần đi
sứ nhà Thanh.
Vương Kim truyện quốc âm (王金傳國音) và
Vương Kim truyện diễn tự (王金傳演字), Từ
Nguyên Mạc (徐元漠) dịch ra Việt Nam âm Kim
Vân Kiều ca khúc dịch thành Hán tự cổ thi thất
ngôn luật (越南音金雲翹歌曲譯成漢字古詩七
言律), Lê Dụ (黎裕) dịch thành Kim Vân Kiều
Hán tự diễn âm ca (金雲翹漢字演音歌) và Kim
Vân Kiều lục (金雲翹錄) (Nghiêm Diễm, 2016,
tr.101). Điều này cho thấy sự lưu truyền của Kim
Vân Kiều truyện ở Việt Nam nói chung, ở Nam
Bộ nói riêng, rất sâu rộng, tạo được cảm hứng
sáng tạo và lan truyền tác phẩm trong giới trí thức
học sĩ.
Riêng ở miền Nam, bản Kim Vân Kiều tân truyện
do Duy Minh Thị hiệu đính đã góp phần tạo nên
trào lưu phóng tác, lược thuật, cải biên Truyện
Kiều thành nhiều “phó phẩm” (Nguyễn Văn Sâm)
khác nhau, khiến cho tác phẩm này lan truyền sâu
6
AGU International Journal of Sciences – 2020, Vol. 24 (1), 1 – 7
國小說對越南文學的影響). Trong Claudine
Ngoài Truyện Kiều, trên trang bìa nhiều tác phẩm
khắc in khác ở Phật Sơn cũng thấy xuất hiện tên
Duy Minh Thị hiệu đính, hoặc tên các hiệu sách ở
Chợ Lớn như Minh Chương Hiệu, Dương Đức
Hiệu, Kim Thanh Hiệu. Rất có thể, các ông cũng
là những người trực tiếp sang Quảng Đông
thương thảo và theo dõi việc khắc in tại Phật Sơn.
Còn các tên gọi Đề Ngạn, Đại Thị (Chợ Lớn)
thường xuất hiện trên bìa các quyển sách nay
thuộc Quận 5, Quận 6 và Quận 11 thành phố Hồ
Chí Minh. Nơi có nhiều hiệu sách người Hoa
đương thời là phố Đường Nhân và phố Quảng
Đông của Chợ Lớn, nay lần lượt là đường Nguyễn
Trãi và Triệu Quang Phục. Đặc biệt, Hòa Nguyên
Thịnh là một hiệu sách ở Phật Sơn (Quảng Đông),
một chi nhánh cùng tên đã được mở ra ở Chợ Lớn
để phát hành sách của nhà sách đó ở Việt Nam.
Salmon (chủ biên). (1989). Tiểu thuyết truyền
thống Trung Quốc tại Châu Á (中國傳統小說
在亞洲). Bắc Kinh: Công ty xuất bản Văn hóa
Quốc tế.
Lưu Thục Bình (劉淑萍). (2012). Tìm hiểu hoạt
động kinh doanh của các phường in và xuất
bản sách ở Phật Sơn (佛山坊刻出版商的商業
活動探析). Phật Sơn Khoa học Kỹ thuật Học
viện học báo, 30, tr. 70-73.
Nghiêm Diễm (嚴艷). (2016). Khảo thuật về tiểu
thuyết và tuồng chữ Nôm của Việt Nam được
khắc in ở Phật Sơn cuối triều Thanh (清末佛
山坊刻越南喃字小說戲曲考述). Nghiên cứu
Đông Nam Á (Southeast Asian Studies), 1, tr.
94-101.
4. KẾT LUẬN
Lưu Ngọc Quân (劉玉珺). (2007). Nghiên cứu
văn bản sách vở Hán Nôm cổ Việt Nam (越南
漢喃古籍的文獻學研究). Bắc Kinh: Trung
Hoa thư cục.
Nhìn lại toàn bộ quá trình truyền bá của Truyện
Kiều, chúng ta thấy tác phẩm này có một sinh
mệnh rất kỳ lạ, từ lúc là một tiểu thuyết chương
hồi bạch thoại bình thường ở Trung Quốc được
Nguyễn Du tham khảo rồi cải biên, sáng tác thành
một truyện thơ Nôm tuyệt tác dài 3254 câu, bắt
đầu lưu hành rộng rãi trong nước, rồi lại được các
nhà sách ở Chợ Lớn đưa đến Phật Sơn để khắc in,
số sách in xong lại vượt trùng dương trở về phát
hành tại các hiệu sách trong nước. Trong quá trình
truyền bá tác phẩm này, những người làm công
tác hiệu đính như Duy Minh Thị, một dạng trí
thức gốc Hoa tinh thông Hán Nôm, hoặc các hiệu
buôn người Hoa Chợ Lớn giữ một vai trò kết nối
quan trọng. Quá trình giao dịch sách vở tiêu tốn
nhiều tâm huyết đó kéo dài suốt gần 100 năm, góp
phần to lớn vào việc truyền rộng nhiều tác phẩm
văn học ở Nam Bộ, trong đó có Truyện Kiều.
Trần Ích Nguyên (陳益源). (2001). Nghiên cứu
câu chuyện Vương Thúy Kiều (王翠翹故事研
究). Đài Bắc: Lí Nhân thư cục.
Trần Ích Nguyên (陳益源). (2016). Thuật bàn về
sách vở chữ Hán Việt Nam (越南漢籍文獻述
論). Bắc Kinh: Trung Hoa thư cục.
Lý Khánh Tân (李慶新). (2015). Giao lưu sách vở
giữa Quảng Đông và Việt Nam dưới nhà
Thanh
(清代廣東與越南的書籍交流).
Nghiên cứu Học Thuật, 12, tr. 93-104.
Nguyễn Quảng Tuân (phiên âm và khảo đính).
(2010). Truyện Kiều bản Nôm Duy Minh Thị.
Hà Nội: Khoa học Xã hội.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nhan Bảo (顏保). (1989). Ảnh hưởng của tiểu
thuyết Trung Quốc đến văn học Việt Nam (中
7
7 trang
09/01/2024
320
Bạn đang xem tài liệu "Vai trò của giới Nho Thương người Hoa chợ lớn trong việc truyền bá Truyện Kiều ở Nam Bộ", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- vai_tro_cua_gioi_nho_thuong_nguoi_hoa_cho_lon_trong_viec_tru.pdf
