Một số đặc điểm của mạch lạc trong quan hệ lập luận ở văn bản nghị luận tiếng Việt
MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA MẠCH LẠC TRONG QUAN HỆ
LẬP LUẬN Ở VĂN BẢN NGHỊ LUẬN TIẾNG VIỆT
Tống Thị Hường
Khoa Ngữ văn - Khoa học xã hội
Email: huongtt@dhhp.edu.vn
Ngày nhận bài: 19/8/2019
Ngày PB đánh giá: 19/9/2019
Ngày duyệt đăng: 27/9/2019
TÓM TẮT: Mạch lạc là yếu tố quan trọng quyết định chất văn bản của một văn bản. Bài viết này làm rõ
biểu hiện mang tính đặc trưng của mạch lạc trong văn bản nghị luận là mạch lạc qua quan hệ lập luận ở
một số phương diện là kiểu lập luận, đặc điểm của các thành phần lập luận và hiện tượng đa thanh.
Từ khóa: mạch lạc, lập luận, văn bản nghị luận.
SOME CHARACTERISTICS OF COHERENCE IN REASONING RELATION
IN VIETNAMESE ARGUMENTATIVE WRITING
ABSTRACT: Coherence is an important determinant of the text’s quality. In this article, we clarify the
coherence characteristic manifestation in argumentative writing. Through reasoning relation in some
aspects, coherence is a kind of argument. We also discuss the characteristics of argument components
and the polyphonic phenomena in the article.
Keywords: coherence, argument, argumentative writing.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
này quan tâm đến mạch lạc trong quan hệ
lập luận được thể hiện ở những phương
diện nổi bật là kiểu lập luận, đặc điểm của
các thành phần lập luận và hiện tượng đa
thanh trong 326 VBNL.
Mạch lạc là “sự nối kết có tính chất
hợp lí về mặt nghĩa và về mặt chức năng,
được trình bày trong quá trình triển khai
một văn bản (như một truyện kể, một cuộc
thoại, một bài nói hay bài viết...) nhằm tạo
ra những sự kiện nối kết với nhau hơn là
sự liên kết câu với câu” [1, tr. 297]. Mạch
lạc trong phân tích diễn ngôn được coi
là vấn đề cốt yếu có vai trò quyết định
“chất văn bản của văn bản” và nó được
thể hiện qua nhiều phương diện khác
nhau. Trong văn bản nghị luận (VBNL),
mạch lạc qua quan hệ lập luận được coi
là biểu hiện mang tính đặc trưng. Bài viết
2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
2.1. Mạch lạc biểu hiện qua việc sử dụng
kiểu lập luận phù hợp
2.1.1. Lập luận theo logic hình thức của
luận cứ và kết luận
* Lập luận diễn dịch: Lập luận diễn
dịch có 844/ 2.302 lập luận trong 326
VBNL. Lập luận diễn dịch bao gồm cả
tam đoạn luận.
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
66
Ví dụ 1: Tiếng Việt có những đặc sắc
của một thứ tiếng đẹp, một thứ tiếng hay.
Nói thế có nghĩa là nói rằng: tiếng Việt là
một thứ tiếng hài hòa về mặt âm hưởng,
thanh điệu mà cũng rất tế nhị, uyển
chuyển trong cách đặt câu. Nói thế cũng
có nghĩa là nói rằng: tiếng Việt có đầy đủ
khả năng để diễn đạt tình cảm, tư tưởng
của người Việt Nam và để thỏa mãn cho
yêu cầu của đời sống văn hóa nước nhà
qua các thời kì lịch sử. [6, SGK Ngữ văn
7, tập 2, tr. 35]
Đoạn này được trích trong văn bản Sự
giàu đẹp của tiếng Việt của tác giả Đặng
Thai Mai. Đoạn trích có ba câu, câu (1) là
một nhận định - r, câu (2) và (3) là luận
cứ - p1 và p2. Cụ thể như sau:
R:Tiếng Việt là một ngôn ngữ đẹp và hay
p2: Có đầy đủ khả năng để diễn đạt tư
tưởng, tình cảm của người Việt và để
thỏa mãn cho yêu cầu của đời sống
văn hóa nước nhà.
p1: Hài hòa về mặt âm hưởng,
thanh điệu, tế nhị, uyển chuyển
trong cách đặt câu.
lời trách móc, khi cô đơn, khi tàn tạ, khi mong
manh. Có thể nói thiên nhiên trong “Truyện
Kiều” cũng là một nhân vật, một nhân vật vẫn
thường kín đáo, lặng lẽ nhưng không mấy khi
không có mặt và luôn thấm đượm tình người.
[7, tập I, tr. 323]
Lập luận theo lối diễn dịch (trình tự
kết luận - luận cứ) thường phù hợp với
những lập luận đơn giản có các luận
cứ đồng hướng, với mục đích diễn giải,
phân tích, chứng minh. Thêm nữa, tam
đoạn luận cũng phải được trình bày
theo cách diễn dịch.
Các thành phần trong lập luận ở ví dụ
(2) có trình tự p, q - r. Luận cứ p là Kiều
không biết mấy lần nhìn trăng, luận cứ q:
nhưng cảnh trăng cũng mỗi lần một khác
(q cũng là một lập luận). Từ p và q ở câu
đầu (hình ảnh trăng trong Truyện Kiều),
Hoài Thanh khái quát và rút ra kết luận:
thiên nhiên trong “Truyện Kiều” cũng là
một nhân vật,.. . Lập luận này được hiểu
cụ thể như sau:
* Lập luận quy nạp: Trong ngữ liệu
326 VBNL, có 982/2.302 lập luận quy
nạp. Lập luận quy nạp dựa trên logic tự
nhiên từ luận cứ đến kết luận, do đó kết
luận rút ra mang sức thuyết phục. Vì thế, đây
cũng là kiểu lập luận phổ biến trong VBNL.
Ví dụ 2: Kiều không biết mấy lần nhìn
trăng nhưng cảnh trăng cũng mỗi lần một
khác: khi rạo rực yêu đương, khi gần gụi âu
yếm, khi bát ngát bao la, khi ám ảnh như một
p: Kiều không biết mấy lần nhìn trăng
q1: khi rạo rực yêu đương
q2: khi gần gụi âu yếm
q3: khi bát ngát bao la
q (r): Trăng mỗi
lần một khác
R:Thiên nhiên trong"Truyện
Kiều” cũng là một nhân vật
q4: khi ám ảnh ...
q5: khi cô đơn
q6: khi tàn tạ
q 7 : k h i m o n g m a n h
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020
67
Theo mô hình trên, các thành phần của
lập luận được hình dung cụ thể về nội dung
và vị trí. Từ luận cứ về hình ảnh trăng
trong “Truyện Kiều” và các biểu hiện của
nó qua ánh mắt nàng Kiều, mà thực ra là
qua tâm trạng Kiều (khi rạo rực yêu đương,
khi gần gụi âu yếm, khi bát ngát bao la,...)
mà kết luận Hoài Thanh rút ra mang sức
thuyết phục: thiên nhiên trong “Truyện
Kiều” cũng là một nhân vật, một nhân vật
vẫn thường kín đáo, lặng lẽ nhưng không
mấy khi không có mặt và luôn thấm đượm
tình người.
Trong lập luận này, kết luận được
Phạm Văn Đồng hướng tới là: Nguyễn
Trãi là người đầu đội trời Việt Nam, chân
đạp đất Việt Nam, tâm hồn lộng gió của
thời đại lúc bấy giờ, suốt đời tận tụy cho
một lí tưởng cao quý. Để đi tới kết luận
này, tác giả không đi theo lối thông thường
là lấy dẫn chứng trong thơ văn và cuộc đời
Nguyễn Trãi mà bằng cách đưa ra một ý
kiến trái ngược. Dĩ nhiên, ý kiến này hoàn
toàn có cơ sở, bởi đó là lời nhận xét của
Nguyễn Mộng Tuân - một người bạn của
Nguyễn Trãi. Nguyễn Mộng Tuân đã ca
ngợi Nguyễn Trãi như sau: “Gió thanh
hây hẩy gác vàng, người như một ông
tiên ở trong tòa ngọc, cái tài làm hay, làm
đẹp cho nước, từ xưa chưa có bao giờ...”.
Trong ý kiến này, Nguyễn Mộng Tuân
muốn khẳng định vẻ đẹp của Nguyễn Trãi,
đó là thần thái, cốt cách của một ông tiên
ở trong tòa ngọc, thoát hẳn khỏi trần thế.
Lời nhận xét này của Nguyễn Mộng Tuân
không phải không có lý. Nhưng Phạm
Văn Đồng đã phản biện lại ý kiến này của
Nguyễn Mộng Tuân về Nguyễn Trãi và
khẳng định rằng Nguyễn Trãi không phải
là một ông tiên mà Nguyễn Trãi là người
đầu đội trời Việt Nam, chân đạp đất Việt
Nam, tâm hồn lộng gió của thời đại lúc bấy
giờ, suốt đời tận tụy cho một lí tưởng cao
quý. Thực vậy, tìm hiểu cuộc đời và thơ
văn Nguyễn Trãi, chúng ta cũng thấy nhận
xét của Phạm Văn Đồng về Nguyễn Trãi
là hoàn toàn xác đáng. Nguyễn Trãi luôn
sống với cuộc đời thực của con người, của
nhân dân, suốt đời đau đáu một tấm lòng
nhân nghĩa, vì dân, vì nước “Đêm ngày
cuồn cuộn nước triều Đông». Điều đáng
nói đến ở đây là cách lập luận mang tính
phản biện này làm cho kết luận được nói
tới được nổi bật hơn, rõ hơn, sâu hơn. Có
thể hình dung lập luận này như sau:
Một điểm đáng chú ý trong lập luận
quy nạp ở VBNL là sự xuất hiện của
những lập luận mang tính tranh luận phản
biện. Đó là kiểu lập luận mà người viết
đưa ra luận cứ là một ý kiến, một nhận xét
(ý kiến hay nhận xét này có lí, đã được
chấp nhận), sau đó lại phản bác lại bằng
cách đưa ra các luận cứ ngược hướng,
trên cơ sở đó mà rút ra kết luận. Kiểu lập
luận này còn được gọi là lập luận nêu
phản đề. Lĩnh vực mà VBNL quan tâm là
các lĩnh vực đa dạng của cuộc sống nên
trong VBNL thường xuyên xảy ra sự tranh
luận giữa các quan điểm, ý kiến, trường
phái,.... Dưới đây là ví dụ về lập luận phản
biện trong văn bản nghị luận:
Ví dụ 3: Nguyễn Mộng Tuân, một
người bạn của Nguyễn Trãi, đã ca ngợi
Nguyễn Trãi như sau: “Gió thanh hây hẩy
gác vàng, người như một ông tiên ở trong
tòa ngọc, cái tài làm hay, làm đẹp cho
nước, từ xưa chưa có bao giờ...”. Nguyễn
Trãi không phải là một ông tiên. Nguyễn
Trãi là người đầu đội trời Việt Nam, chân
đạp đất Việt Nam, tâm hồn lộng gió của
thời đại lúc bấy giờ, thông cảm sâu xa với
nỗi lòng dân lúc bấy giờ, suốt đời tận tụy
cho một lí tưởng cao quý. [7, tập I, tr. 125]
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
68
p (là một lập luận có trật tự: p - r):
Nguyễn Mộng Tuân, một người bạn của
Nguyễn Trãi, đã ca ngợi Nguyễn Trãi như
sau (p): “Gió thanh hây hẩy gác vàng,
người như một ông tiên ở trong tòa ngọc,
cái tài làm hay, làm đẹp cho nước, từ xưa
chưa có bao giờ (r)...
nói của mình và ra sức làm cho tiếng nói
ấy phong phú hơn để có khả năng phổ
biến tại An Nam các học thuyết đạo đức
và khoa học của châu Âu, việc giải phóng
dân tộc An Nam chỉ còn là vấn đề thời
gian. Bất cứ người An Nam nào vứt bỏ
tiếng nói của mình, thì cũng đương nhiên
khước từ niềm hi vọng giải phóng giống
nòi. [...] Vì thế, đối với người An Nam
chúng ta, chối từ tiếng mẹ đẻ đồng nghĩa
với chối từ sự tự do của mình. [6, SGK
Ngữ văn 11, tập 2, tr. 90]
q: Nguyễn Trãi không phải là một ông
tiên.
R: Nguyễn Trãi là người đầu đội trời
Việt Nam, chân đạp đất Việt Nam, tâm hồn
lộng gió của thời đại lúc bấy giờ, suốt đời
tận tụy cho một lí tưởng cao quý.
Ví dụ này trích trong văn bản Tiếng mẹ
đẻ - nguồn giải phóng các dân tộc bị áp
bức của Võ An Ninh. Đoạn trích này là
một lập luận, trong đó, câu (1) và (4) là kết
luận (R), câu (2) là luận cứ (p), câu (3) là
kết luận (r) được rút ra từ luận cứ (p). Lập
luận trong đoạn trích được sắp xếp theo
trình tự: Kết luận (R) - luận cứ (p -> r) -
kết luận (R’), tức là theo mô hình phối hợp
diễn dịch - quy nạp.
Từ sự phân tích các lập luận được
tổ chức theo hướng quy nạp với trật tự
luận cứ - kết luận, có thể thấy rằng trong
VBNL, đối với các lập luận phức, lập luận
có luận cứ nghịch hướng, đặc biệt là các
lập luận mang tính phản biện thì lập luận
quy nạp là hình thức tổ chức phù hợp nhất,
hiệu quả nhất để kết luận rút ra mang tính
thuyết phục. Giả sử thay đổi cách lập luận
trong các ví dụ 2 và ví dụ 3 sang lập luận
ngược lại là lập luận diễn dịch thì chắc
chắn kết luận sẽ không có sự hấp dẫn,
2.1.2. Lập luận hàm ẩn
Trong VBNL, lập luận hàm ẩn được
các tác giả nghị luận thường xuyên sử
dụng với 951/ 2.302 lập luận. Có hai loại
hàm ẩn là hàm ẩn luận cứ và hàm ẩn kết
luận. Lập luận hàm ẩn luận cứ được sử
dụng trong cả nghị luận xã hội và nghị
luận văn học.
và kém thuyết phục hơn.
* Lập luận
phối hợp diễn dịch - quy nạp: Đây là kiểu
lập luận phối hợp cách trình bày kết luận
- luận cứ của diễn dịch và cách trình bày
luận cứ - kết luận của quy nạp. Kiểu lập
luận này giống như một tiểu văn bản với
ba phần mở - thân - kết và có 476/ 2.302 lập
luận. Tác giả nghị luận tổ chức các thành
phần của lập luận theo hướng này nhằm
mục đích một lần nữa khẳng định, kết luận
lại nhận xét, đánh giá đã đưa ra ban đầu.
Lập luận hàm ẩn kết luận thường xuất
hiện trong VBNL. Lập luận hàm ẩn kết
luận xuất hiện khi tác giả nghị luận do ý
nhị, không muốn áp đặt điều mình đánh
giá (nhất là trường hợp đánh giá tiêu
cực), không muốn gây sức ép trong việc
kêu gọi thực hiện một hành động nào đó.
Kiểu lập luận này khiến cho người tiếp
nhận phải tự suy nghĩ (suy ý) để rút ra kết
luận phù hợp.
Ví dụ 4: Tiếng nói là người bảo vệ
quý báu nhất nền độc lập của các dân
tộc, là yếu tố quan trọng nhất giúp giải
phóng các dân tộc bị thống trị. Nếu
người An Nam hãnh diện giữ gìn tiếng
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020
69
Ví dụ 5:
Muôn thuở nền thái bình vững chắc, còn
giặc Minh tàn bạo sẽ thất bại thảm hại,
đó cũng là hệ quả tất yếu: chính nghĩa sẽ
thắng phi nghĩa. Lập luận tam đoạn luận
này chính là tư tưởng chủ đạo xuyên suốt
toàn bài cáo, là kết luận mà Nguyễn Trãi
muốn công bố rộng khắp cho bốn phương
đều biết.
Xã tắc từ đây vững bền,
Giang sơn từ đây đổi mới.
Kiền khôn bĩ rồi lại thái,
Nhật nguyệt hối rồi lại minh.
Muôn thuở nền thái bình vững chắc,
Ngàn thu vết nhục nhã sạch làu.
[6, tập 2, tr. 22]
2.2. Mạch lạc biểu hiện qua đặc điểm của
các thành phần lập luận
Đoạn trích này là một tam đoạn luận.
Tam đoạn luận này được phân tích như sau:
Nghiên cứu đặc điểm của các thành
phần lập luận, bài viết chú ý đến hình thức
ngôn ngữ thể hiện luận cứ và kết luận theo
cấu tạo ngữ pháp và theo mục đích nói
Đại tiền đề Trời đất tối rồi lại sáng
(p1)
Tiểu tiền đề Đất nước mất tự do,
(p2) - ẩn
chìm trong xương
máu sẽ đến ngày được
hưởng thái bình - nhờ
lấy gốc là nhân nghĩa
2.2.1. Đặc điểm của luận cứ
Về hình thức thể hiện luận cứ, xét theo
mục đích nói, luận cứ có thể là câu tường
thuật, câu nghi vấn, câu cầu khiến và câu
cảm thán, xét theo cấu tạo ngữ pháp, luận
cứ có thể là thành phần câu, có thể là câu
đơn, câu ghép, câu phức, câu đặc biệt, câu
tỉnh lược, câu dưới bậc,... Đặc điểm này
của luận cứ chỉ có trong văn bản nghệ
thuật, VBNL mà không có trong văn bản
hành chính, văn bản khoa học.
Kết luận (r)
Đại Việt muôn thuở
vững bền
Trong lập luận này, đại tiền đề nêu ra
quy luật của đất trời, của tự nhiên: kiền
khôn bĩ rồi lại thái; nhật nguyệt hối rồi
lại minh. Tiểu tiền đề: đất nước mất tự do,
chìm trong xương máu sẽ đến ngày được
hưởng thái bình là luận cứ ẩn. Tuy nhiên,
điều cần nói đến trong lập luận này là
nếu như đại tiền đề là quy luật logic của
tự nhiên thì tiểu tiền đề cũng là quy luật
nhưng đó lại là quy luật của chính nghĩa,
của lẽ thường: đất nước mất tự do, chìm
trong nô lệ nhưng nhờ dân tộc Đại Việt
luôn luôn lấy nhân nghĩa làm gốc (Việc
nhân nghĩa cốt ở yên dân/ Quân điếu
phạt trước lo trừ bạo. Và Đem đại nghĩa
để thắng hung tàn/ lấy chí nhân để thay
cường bạo) nên dĩ nhiên Đại Việt được
độc lập, thái bình. Kết luận được rút ra
cũng dựa trên quy luật của cuộc sống, đó
là quy luật đại nghĩa sẽ thắng hung tàn,
do vậy mà: Đại Việt mãi mãi vững bền -
Ví dụ 6: Nguyễn Du bất mãn với chế
độ quan liêu phong kiến, nhưng vẫn quyến
luyến với ý thức hệ nhà nho: trung, hiếu,
tiết, nghĩa. Mâu thuẫn giữa chữ tài chữ
mệnh? Nguyễn Du giải quyết bằng chữ
tâm! Vấn đề luyến ái? Cô Kiều quả đã có
can đảm nghe lời gọi của trái tim và và bất
chấp cả khuôn phép lễ giáo và tôn pháp
của đạo Khổng. Nhưng tinh thần tranh đấu
của Kiều chưa phải là ý thức tranh đấu của
chủ nghĩa nữ quyền. Vấn đề hôn nhân?
“Truyện Kiều” có những đoạn hùng hồn
để tố khổ cho những người đàn bà lâm vào
“cái kiếp lấy chồng chung”. Nhưng tố khổ
chưa phải giải quyết vấn đề nữ quyền. Vấn
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
70
đề hạnh phúc? Cảnh đoàn viên của cô
Kiều trong đoạn “Hậu Kim Trọng” chỉ là
tia sáng dìu dịu, hắt hiu trước bàn thờ cửa
Phật, đâu phải là thức ăn của cõi người...
[7, tập I, tr. 350]
văn nghệ cách mạng của chúng ta hãy còn
quá non trẻ. Tình hìnhh sáng tác kịch nói
lại càng chậm chạp nghèo nàn hơn (...).
[7, tập V, tr. 67]
Kết luận trong ví dụ 7 là một câu ghép
chính phụ, vế phụ là nội dung của phần
đi trước, vế chính nêu nhận định, mở ra
nội dung của các câu đi sau: Nếu như “Vũ
Như Tô” là vở kịch tiêu biểu của Nguyễn
Huy Tưởng trước Cách mạng thì sau
1945, “Bắc Sơn” là vở kịch có giá trị nhất
của anh. Các câu tiếp theo là luận cứ.
Ví dụ này được trích trong văn bản
Đặc sắc của văn học cổ điển Việt Nam
qua nội dung “Truyện Kiều” của tác giả
Đặng Thai Mai. Câu đầu tiên là một nhận
định (kết luận): Nguyễn Du (...) vẫn quyến
luyến với ý thức hệ nhà nho: trung, hiếu,
tiết, nghĩa. Các câu tiếp theo dễ dàng nhận
ra được đó là các luận cứ nhờ vào hình
thức biểu hiện có cấu trúc ngữ pháp giống
nhau, đó là các câu hỏi: 1) Mâu thuẫn giữa
chữ tài chữ mệnh; 2) Vấn đề luyến ái?; 3)
Vấn đề hôn nhân?; 4) Vấn đề hạnh phúc?
Việc sử dụng hình thức thể hiện luận cứ
bằng câu hỏi như trên (sau đó tác giả lại tự
trả lời) đem lại cách diễn đạt đa dạng, sinh
động cho lập luận, tạo nên sự chú ý, sức
hấp dẫn cho lập luận.
Về mục đích nói, để đạt đích thuyết
phục, VBNL được phép sử dụng đa dạng
các kiểu câu để thể hiện rõ ràng hành động
nói và thái độ cảm xúc của tác giả. Vì thế,
kết luận được thể hiện qua mục đích nói
cũng rất phong phú. Đáng chú ý là có
trường hợp kết luận được thể hiện dưới
hình thức câu cảm thán.
Ví dụ 8: Sao mà Tế Hanh yêu trăng
đến thế! Trong thơ anh hầu như chỗ nào
cũng vời vợi ánh trăng. Trăng trong thơ
anh là trăng đẹp dịu dàng, trăng của sự
thơ mộng, trăng của tuổi trẻ, trăng của
tình yêu. Trăng luôn luôn là bầu bạn của
anh. Khi anh ngắm trăng trong bức tranh
toàn cảnh rộng lớn ở nông trường cà phê
“rộng mênh mông, trăng lên trăng lặn
vẫn không ra ngoài”. Khi anh say sưa với
cảnh trăng “Tây Hồ mơ mộng bến Hàng
Châu”. Khi qua công trường gỗ anh liên
tưởng ngay nhà cửa đẹp đẽ sẽ mọc lên với
cảnh “trăng sáng gọi bên thềm”. Khi anh
nghe tin “Liên Xô anh cả của chúng ta mở
đường” vào thăm vũ trụ, anh nghĩ ngay
đến tương lai:
2.2.2. Đặc điểm của kết luận trong lập luận
của văn bản nghị luận
Kết luận trong VBNL có hai cấp độ,
cấp độ văn bản và cấp độ đoạn văn, bài
viết chỉ tập trung nói đến hình thức thể
hiện kết luận ở cấp độ đoạn văn. Ở cấp độ
này, kết luận cũng có hình thức ngôn ngữ
biểu hiện phong phú.
Về cấu tạo ngữ pháp, kết luận có thể
là câu đơn, câu phức, câu ghép, câu tỉnh
lược.
Ví dụ 7: Nếu như “Vũ Như Tô” là vở
kịch tiêu biểu của Nguyễn Huy Tưởng
trước Cách mạng thì sau 1945, “Bắc Sơn”
là vở kịch có giá trị nhất của anh.
“Con tàu vượt vạn tầng mây
Mặt trăng xinh đẹp mai này là ga”.
[7, tập IV, tr. 106-107]
“Bắc Sơn” ra đời năm 1946 đánh dấu
một bước ngoặt quan trọng trong phong
trào kịch nói cách mạng. Lúc bấy giờ, nền
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020
71
Ở ví dụ 8, kết luận là một câu cảm
thán: Sao mà Tế Hanh yêu trăng đến thế!
Với hình thức thể hiện này, kết luận không
chỉ khái quát vấn đề mà còn báo hiệu tình
cảm dạt dào, tha thiết của nhà thơ Tế Hanh
với trăng ở những câu sau, đồng thời chứa
đựng cả sự đồng cảm sâu sắc của tác giả
nghị luận với nhà thơ. Các câu tiếp theo là
luận cứ, minh chứng cho câu đầu tiên.
Có thể nói, ngôn ngữ thể hiện luận cứ
và kết luận hết sức đa dạng xét theo cả
mục đích nói lẫn cấu trúc cú pháp. Tùy
theo nội dung lập luận mà tác giả lựa chọn
hình thức của luận cứ và kết luận sao cho
phù hợp. Hình thức thể hiện các thành
phần của lập luận như các ví dụ dẫn trên
đây đã thỏa mãn, đáp ứng được yêu cầu về
đặc điểm ngôn ngữ và đặc trưng về tính
lập luận chặt chẽ, tính truyền cảm mạnh
mẽ của thể loại nghị luận, và như vậy các
lập luận đó đã mạch lạc, đem lại sức hấp
dẫn của VBNL.
Khi cần đanh thép, thể hiện một thái
độ dứt khoát, một tình cảm mãnh liệt thì
kiểu câu trần thuật khẳng định hoặc phủ
định lại rất thích hợp. Đoạn trích trong
Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ
Chủ tịch dưới đây là một ví dụ:
2.3. Hiện tượng đa thanh trong lập luận
ở văn bản nghị luận
Ví dụ 9: Chúng ta muốn hòa bình,
chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng
ta càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng
lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta
một lần nữa!
Một đặc điểm nổi bật rất dễ nhận biết
trong lập luận ở VBNL là hiện tượng đa
thanh. Đa thanh trong lập luận ở VBNL
thể hiện rõ quan điểm của tác giả nhằm
mục đích tạo ấn tượng, tăng sức thuyết
phục cho lập luận, thể hiện ở việc tác giả
(thuyết ngôn) thường dẫn một câu nói,
một quan điểm,... của chủ ngôn vào trong
lập luận, lời của chủ ngôn có thể là đồng
hướng hoặc nghịch hướng trong lập luận
nào đó.
Không! Chúng ta thà hi sinh tất cả,
chứ nhất định không chịu mất nước, nhất
định không chịu làm nô lệ. [8, tr.100]
Lập luận trên là lập luận quy nạp. Kết
luận R được thể hiện qua hai câu: Không!
Chúng ta thà hi sinh tất cả, chứ nhất định
không chịu mất nước, nhất định không
chịu làm nô lệ. “Không!” là câu đặc biệt
phủ định có tác dụng tỏ rõ thái độ, quan
điểm rõ ràng, dứt khoát của ta đối với thực
dân Pháp, đồng thời hàm ý thể hiện quyết
tâm bảo vệ độc lập chủ quyền. Dưới hình
thức câu ghép khẳng định có cặp “thà...
chứ”, kết luận càng được thể hiện một
cách rõ ràng, đanh thép hơn. Hình thức
cú pháp thể hiện kết luận ở ví dụ này rõ
ràng có vai trò quan trọng trong việc thể
hiện rõ nội dung và tình cảm, thái độ của
tác giả, tạo được sự đồng lòng nhất trí
trong hơn hai mươi triệu đồng bào ta lúc
bấy giờ.
2.3.1. Hiện tượng đa thanh trong lập
luận đồng hướng
Trong văn bản nghị luận, lời của chủ
ngôn thường là những câu tục ngữ, châm
ngôn, những chân lý đã được thừa nhận,
những quan điểm chính trị, những câu nói
của những nhân vật nổi tiếng, những nhận
định về một vấn đề, một tác gia, một tác
phẩm hay một nhân vật văn học nào đó.
Những nhận định này của chủ ngôn chính
là luận cứ đồng hướng với các luận cứ
khác trong lập luận, được thuyết ngôn đưa
vào để tăng tính xác thực cho luận cứ và
tính thuyết phục cho kết luận.
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
72
Trong các văn bản nghị luận xã hội,
lập luận đa thanh thường gặp khi tác
giả dẫn luận cứ là một câu châm ngôn,
tục ngữ, một chân lý được thừa nhận,
một câu chuyện về tấm gương đạo lý,
hoặc là lời của một nhân vật nổi tiếng
nào đó. Các văn bản như Hịch tướng sĩ,
Bình Ngô đại cáo, Chiếu dời đô, Chiếu
cầu hiền, Tuyên ngôn độc lập, Chuẩn bị
hành trang vào thế kỷ mới... đều có lập
luận đa thanh.
Kết luận (hàm ẩn): Việt Nam phải
được công nhận và được hưởng quyền tự
do, bình đẳng như các dân tộc (quốc gia)
khác trên thế giới.
Tính đa thanh của lập luận này được thể
hiện ở việc lựa chọn luận cứ (mà mỗi luận
cứ lại là một lập luận). Hai luận cứ (đồng
thời là hai lập luận) trên đều có cùng cách
lập luận: từ luận cứ là một chân lý đã biết,
đã được thừa nhận để rút ra kết luận. Cả
hai luận cứ đều có (p) là lời của chủ ngôn
(bản Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của
nước Mĩ và bản Tuyên ngôn nhân quyền
và dân quyền của Cách mạng Pháp năm
1791), được tác giả (thuyết ngôn) Hồ Chí
Minh lựa chọn, sắp xếp hợp lý, logic, do
đó, các kết luận trong hai lập luận trên có
giá trị thuyết phục rất cao vì nó được rút ra
trên cơ sở những dẫn chứng xác thực, hơn
nữa lại là những chân lý, lẽ phải đã được
thừa nhận. Rõ ràng, việc sử dụng luận cứ
được viện dẫn trong ví dụ trên đã tạo được
sự chặt chẽ, logic trong lập luận, tăng sức
thuyết phục cho kết luận.
Ví dụ 10: “Tất cả mọi người sinh ra
đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ
những quyền không ai có thể xâm phạm
được; trong những quyền ấy, có quyền
được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu
hạnh phúc”. Lời nói bất hủ ấy ở trong bản
“Tuyên ngôn độc lập” năm 1776 của nước
Mĩ. Suy rộng ra, câu ấy có nghĩa là: tất cả
các dân tộc trên thế giới sinh ra đều bình
đẳng; dân tộc nào cũng có quyền sống,
quyền sung sướng và quyền tự do.
Bản Tuyên ngôn nhân quyền và dân
quyền của Cách mạng Pháp năm 1791
cũng nói: “Người ta sinh ra tự do và bình
đẳng về quyền lợi, và phải luôn luôn được
tự do và bình đẳng về quyền lợi”.
Các văn bản nghị luận thời trung đại
như Hịch tướng sĩ, Bình Ngô đại cáo,
Chiếu dời đô, Chiếu cầu hiền,... thường mở
đầu bằng các từ ngữ: từng/ thường nghe,
xưa. Đây chính là cách dẫn lời chủ ngôn
vào trong lập luận. Lời của chủ ngôn trong
những văn bản này thường là những câu
chuyện lịch sử, những tấm gương đạo đức,
những câu nói của người xưa,...
Đó là những lẽ phải không ai chối cãi
được. [8, tr. 85]
Lập luận trên là một tam đoạn luận, có
đại tiền đề, tiểu tiền đề và kết luận hàm
ẩn. Các thành phần của lập luận được hiểu
như sau:
Ví dụ 11: Ta thường nghe: Kỉ Tín đem
mình chết thay, cứu thoát cho Cao Đế; Do
Vu chìa lưng chịu giáo che chở cho Chiêu
Vương; Dự Nhượng nuốt than để báo thù
cho chủ; Thân Khoái chặt tay để cứu nạn
cho nước; Kính Đức, một chàng tuổi trẻ,
thân phò Thái Tông thoát khỏi vòng vây Thế
Sung,....[6, SGK Ngữ văn 8, tập 2, tr.55]
Đại tiền đề: Tất cả các dân tộc trên thế
giới đều bình đẳng, có quyền sống, quyền
tự do (Hai bản Tuyên ngôn của Pháp và
Mĩ đã công nhận).
Tiểu tiền đề (hàm ẩn): Việt Nam là một
dân tộc (một quốc gia) như tất cả các dân
tộc (quốc gia) khác trên thế giới.
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020
73
Các đoạn trích về lập luận ở các ví dụ
trên đều dẫn lời của chủ ngôn. Lời của chủ
ngôn trở thành những luận cứ đáng tin
cậy, là cơ sở vững chắc cho kết luận bởi đó
là những điều đã được thừa nhận là đúng
và được ghi lại, được lưu truyền trong sử
sách, trong dân gian. Và vì thế, kết luận
rút ra dựa trên những luận cứ kiểu này sẽ
giàu sức thuyết phục vì hợp với lẽ thường.
không những say “Truyện Kiều”, say văn
chương “Truyện Kiều” mà chính là say
nàng Kiều y như say một giai nhân có
thật. Con người ấy từ lâu đã sống trong
lòng hàng triệu người và được quý trọng,
được âu yếm, được yêu mến đến say mê.
Kiều đã từ tiểu thuyết đi vào cuộc đời và
nhiều khi người ta đã quên không còn nhớ
Kiều là người trong tiểu thuyết.[7, tập I,
tr.320]
Trong các văn bản nghị luận văn học,
chủ ngôn có thể là một nhà nghiên cứu,
phê bình, một nhân vật nổi tiếng, hoặc một
người nào đó mà không cần chỉ đích danh,
và nhiều khi đó chính là lời của đối tượng
được đề cập tới. Lập luận đa thanh được
nhận biết qua sự xuất hiện của danh từ
riêng hoặc các từ/ tổ hợp từ đứng đầu như:
có người/ người ta/ nhiều người/có bạn/
nhiều bạn đọc và phê bình,... cho rằng/
nhận xét/ nói,... hoặc dưới con mắt/ dưới
cái nhìn của...
Đây là một lập luận có tính đa thanh rất
rõ. Lời của các chủ ngôn được thuyết ngôn
(HoàiThanh) dẫn hết sức phong phú: có lời
của chủ ngôn trong nước (bà cụ nông dân,
Mộng Liên Đường, Chu Mạnh Trinh), có
lời của chủ ngôn ngoài nước (Go-rơ-ki);
có chủ ngôn là người bình dân (bà cụ nông
dân), có chủ ngôn là người nổi tiếng (Go-
rơ-ki, Mộng Liên Đường và Chu Mạnh
Trinh). Lời của các chủ ngôn chính là các
dẫn chứng xác thực, sinh động và giàu sức
thuyết phục để thuyết ngôn hướng đến kết
luận: Kiều đã từ tiểu thuyết đi vào cuộc
đời và nhiều khi người ta đã quên không
còn nhớ Kiều là người trong tiểu thuyết
bởi vì Kiều là nhân vật được xây dựng bởi
một nghệ sĩ đại tài - Nguyễn Du. Rõ ràng,
lập luận đa thanh khiến cho ngôn ngữ lập
luận chặt chẽ mà vẫn sinh động, giàu cảm
xúc; kết luận mang sức thuyết phục cao
bởi nó được dẫn dắt bằng lý lẽ rõ ràng,
sắc bén, logic, được chứng minh bằng dẫn
chứng vô cùng sinh động nhưng xác đáng,
tin cậy.
Ví dụ 12: Go-rơ-ki nói: “Khi đọc
Tôn-xtôi ta có cảm giác là các nhân vật
có thật, có xương, có thịt... ta tưởng như
nhìn thấy họ trước mắt ta, ta lấy tay sờ họ
được”. Chúng ta đọc “Truyện Kiều” đều
có chung một cảm giác ấy. Một bà cụ nông
dân một hôm nói với tôi: “Nước Nam mình
đẹp nhất có con Kiều. Mà khổ nhất cũng
con Kiều. Thương nó quá”. Những nhà
nho hoặc khinh ghét Kiều như Nguyễn
Công Trứ, Huỳnh Thúc Kháng, hoặc yêu
mến Kiều như Mộng Liên Đường, Chu
Mạnh Trinh cũng đều xem Kiều là người
có thật. Mộng Liên Đường viết: “Dẫu đời
xa, người khuất không được mục kích tận
nơi, nhưng lời văn tả ra hình như máu
chảy đầu ngọn bút, nước mắt thấm ở trên
tờ giấy, khiến ai đọc đến cũng phải thấm
thía ngậm ngùi, đau đớn như đứt ruột”.
Còn Chu Mạnh Trinh thì có thể nói là
Bên cạnh đó, điểm đáng chú ý trong
lập luận đa thanh giọng chồng giọng ở
văn bản nghị luận văn học là trường hợp
chủ ngôn chính là nhà văn, nhà thơ, nhân
vật văn học được nói tới. Đây là lập luận
đa thanh thường gặp nhất trong văn bản
nghị luận văn học, bởi lẽ khi bàn về một
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
74
tác gia, một tác phẩm hay vấn đề, nhân
vật văn học nào đó thì tác giả nghị luận
phải cảm, phải thấu hiểu từ tư tưởng, quan
điểm sáng tác đến thành công và hạn chế
của tác giả văn học, do đó, việc dẫn lời của
chủ ngôn và coi đó là bằng chứng xác thực
là một thao tác bắt buộc phải có trong văn
bản nghị luận văn học.
hai luận cứ, trong đó một luận cứ của chủ
ngôn, một luận cứ của thuyết ngôn. Nếu
một lập luận có hai quan điểm trái ngược,
xung đột nhau thì kết luận rút ra sẽ dựa
vào luận cứ có hiệu lực lập luận mạnh, và
đó là luận cứ của thuyết ngôn.
Ví dụ 14: Nguyên Ngọc coi “Sông
Đà” như một cuốn tiểu thuyết và cho
Nguyễn Tuân “đã nâng thể tùy bút, thể
văn sở trường của anh lên một bước mới
tạo thành như là một thứ ‘tùy bút tiểu
thuyết”(Báo “Văn học” số 113, tr. 10). Có
thể và có thật như vậy không?
Ví dụ 13: Nhưng cái sức mạnh lớn
nhất của thơ Tố Hữu chính là quả tim anh.
Tố Hữu rất ít làm thơ tình. Nhưng thơ anh
là thơ của một tình nhân. Anh đã nói các
vấn đề bằng trái tim của một người say
đắm. Anh nói về Bác:
Trước cách mạng, bên cạnh những
tùy bút, Nguyễn Tuân cũng đã có thể viết
truyện dài, truyện ngắn (như “Thiếu quê
hương”, “Nhà bác Nguyễn”). Nhưng
Nguyễn Tuân đã không thành công. Tiểu
thuyết của anh vẫn mang nặng tính chất
tùy bút: nhân vật không rõ nét, nhà văn
luôn xen vào để phát biểu cảm nghĩ cá
nhân. Sau cách mạng, không biết có phải
do rút được kinh nghiệm cũ mà Nguyễn
Tuân không viết tiểu thuyết không? Có thể
sau này anh sẽ thành công trong thể tài
đó. Nhưng cho đến nay, Nguyễn Tuân vẫn
nổi bật là một nhà viết tùy bút. Và “Sông
Đà” cũng là một tập tùy bút không hơn
không kém. [7, tập V, tr. 149]
“Chiều nay gió lộng nắng hanh,...
Nắng thơm rơm mới đồng quê gặt
mùa”(...)
Anh viết về miền Nam:
“Ôi miền Nam vì sao mỗi lúc,...
Một câu hò cũng đậm trong tim.
[7, tập III, tr.235]
Lập luận trong ví dụ 13 được tổ chức
theo lối diễn dịch, kết luận nằm ở câu đầu,
luận cứ ở các câu sau. Tính đa thanh của
lập luận thể hiện ở chỗ các luận cứ đều
lấy dẫn chứng trong các tác phẩm của Tố
Hữu, nói cách khác thì phần được trích
dẫn sau dấu hai chấm chính là lời của chủ
ngôn. Thuyết ngôn trong lập luận kiểu này
làm nhiệm vụ dẫn dắt lời của chủ ngôn sao
cho hợp lý, logic để làm luận cứ tin cậy
phục vụ cho kết luận.
Trong lập luận này, thuyết ngôn (Nam
Mộc) muốn rút ra kết luận (r): “Sông
Đà” là một tập tùy bút. Đầu tiên, thuyết
ngôn dẫn lời của chủ ngôn Nguyên Ngọc.
Nhưng ngay sau đó, Nam Mộc lại đặt câu
hỏi: Có thể và có thật như vậy không? Câu
hỏi này có tác dụng định hướng lập luận,
nó thể hiện sự hoài nghi về nhận xét của
Nguyên Ngọc: “Sông Đà” như một cuốn
tiểu thuyết - một thứ “tùy bút tiểu thuyết”.
Nhận xét của chủ ngôn được thuyết ngôn
dẫn ra với mục đích không phải là tìm
2.3.2. Hiện tượng đa thanh trong lập
luận nghịch hướng
Trong lập luận, thường xuất hiện sự
tranh luận phản biện. Tính phản biện
trong lập luận làm cho vấn đề bàn luận
được nhìn đa chiều, ở nhiều góc độ, do đó
kết luận rút ra mang tính thuyết phục hơn.
Trong lập luận phản biện, phải có ít nhất
TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 39, tháng 3 năm 2020
75
“đồng minh”, mà là dẫn dắt để đối chiếu
với quan điểm của tác giả. Nam Mộc đã
đưa ra dẫn chứng là các sáng tác trước
cách mạng để thấy rằng Nguyễn Tuân
không phải nhà viết tiểu thuyết, và khẳng
định: cho đến nay, Nguyễn Tuân vẫn nổi
bật là một nhà viết tùy bút và sau đó rút ra
kết luận “Sông Đà” cũng là một tập tùy
bút không hơn không kém. Như vậy, nhận
xét ban đầu của Nguyên Ngọc (chủ ngôn)
được Nam Mộc (thuyết ngôn) đưa ra để
làm căn cứ phản bác lại, từ đó phân tích,
chứng minh để rút ra kết luận. Rõ ràng, sử
dụng lập luận đa thanh nghịch hướng giúp
cho lập luận có ấn tượng và kết luận giàu
sức thuyết phục.
kết luận đa dạng, sinh động mà phù hợp
cùng với ngôn từ giàu hình ảnh và sắc
thái biểu cảm. Bên cạnh đó, hiện tượng
đa thanh xuất hiện thường xuyên trong lập
luận sẽ giúp cho lập luận vừa có sự mạch
lạc rõ ràng, thuyết phục lại vừa tạo được
sự hấp dẫn. Có thể nói, chính mạch lạc
trong quan hệ lập luận ở VBNL có vai trò
quan trọng trong việc thể hiện tính truyền
cảm mạnh mẽ và tính thuyết phục của loại
văn bản này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Diệp Quang Ban (2002), Giao tiếp. Văn
bản. Mạch lạc. Liên kết. Đoạn văn, Nxb KHXH,
Hà Nội.
2. Đỗ Hữu Châu (2002), Đại cương ngôn ngữ
học, tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội
Có thể nói đa thanh trong lập luận
thường xuyên xuất hiện ở văn bản nghị
luận, đó có thể là đa thanh lập luận đồng
hướng hay đa thanh lập luận nghịch
hướng. Đa thanh trong lập luận là một
phương tiện rất “lợi hại”, có tác dụng cao
trong các lập luận, tranh biện. Đa thanh
trong lập luận có thể nói đã trở thành thói
quen trong lập luận ở VBNL.
3. Nguyễn Đức Dân (1998), Ngữ dụng học,
tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
4. Hữu Đạt, (2011), Phong cách học tiếng Việt
hiện đại, Nxb Giáo dục Việt Nam.
5. Nguyễn Thiện Giáp (2000), Dụng học Việt
ngữ, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.
6. Sách giáo khoa Ngữ văn (lớp 7, 8, 9, 10, 11,
3. KẾT LUẬN
12, tập 1+2) (2008), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
7. Đỗ Quang Lưu (tuyển chọn và giới thiệu),
Tập nghiên cứu và bình luận văn học chọn lọc, tập
I + II + III + IV + V + VI (2000), Nxb Hà Nội.
Mạch lạc trong quan hệ lập luận ở
VBNL được thể hiện rõ rệt qua các phương
diện như kiểu lập luận, đặc điểm của các
thành phần lập luận và tính đa thanh trong
lập luận. Muốn cho nội dung lập luận được
thể hiện rõ ràng mạch lạc, thuyết phục thì
tác giả lập luận phải lựa chọn được kiểu
lập luận sao cho phù hợp nhất. Đó là lập
luận diễn dịch là hình thức tổ chức lập
luận phù hợp với các lập luận chỉ có luận
cứ đồng hướng và các tam đoạn luận; lập
luận quy nạp phù hợp với các lập luận có
luận cứ nghịch hướng và lập luận mang
tính phản biện;... Đồng thời, lập luận phải
lựa chọn được hình thức thể hiện luận cứ,
8. Lữ Huy Nguyên (tuyển chọn và giới thiệu),
Tuyển tập văn chính luận Hồ Chí Minh (1997),
Nxb Giáo dục, Hà Nội.
9. Mai Quốc Liên - Nguyễn Văn Lưu (chủ
biên), Văn học Việt Nam thế kỉ XX, quyển V (2003),
Nxb Văn học, Hà Nội.
10. Xã luận báo Nhân dân, từ số thứ sáu, ngày
18/11/2013 đến số thứ bảy, ngày 13/6/2017.
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
76
11 trang
09/01/2024
300
Bạn đang xem tài liệu "Một số đặc điểm của mạch lạc trong quan hệ lập luận ở văn bản nghị luận tiếng Việt", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- mot_so_dac_diem_cua_mach_lac_trong_quan_he_lap_luan_o_van_ba.pdf
