Một số vấn đề liên quan đến việc xác định trẻ tiềm năng cao

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN VIỆC

XÁC ĐỊNH TRẺ TIỀM NĂNG CAO

Jacques Grégoire*¹

Chuyển ngữ: Lê Hoàng ế Huy

Tóm tắt

Trẻ có trí thông minh bằng hoặc cao hơn 130 điểm IQ chiếm khoảng 2.28%

tổng số học sinh. Những học sinh này, được xếp vào nhóm trẻ có tiềm năng

cao (Haut potentiel – High potential), không chỉ đặc trưng bởi trí thông

minh cao hơn trung bình, mà còn bởi nhu cầu giáo dục chuyên biệt. Trẻ tiềm

năng cao đồng hóa nhanh hơn và sớm hơn các kiến thức học đường khác

nhau. Các em cũng tạo ra một thách thức giáo dục đối với các giáo viên và

thấy mình cách biệt so với bạn bè cùng tuổi về mặt hứng thú và sự trưởng

thành. Nhận diện các trẻ tiềm năng cao và cả nhu cầu chuyên biệt của các

em là một vấn đề quan trọng. Tuy nhiên không phải đơn giản để trả lời được

câu hỏi này ngay từ những lần tiếp xúc ban đầu.

Từ khóa: tiềm năng cao, xác định, trẻ em, trí tuệ, IQ

COMPLEXITÉ ET ENJEUX DE L’IDENTIFICATION

DES ENFANTS À HAUT POTENTIEL

Résumé

Les élèves ayant une intelligence égale ou supérieure à 130 points de QI

représentent environ 2,28% de la population scolaire. Ces élèves, qualiﬁés

d’enfants à haut potentiel, ne se caractérisent pas seulement par une

intelligence nettement ¹supérieure à la moyenne, mais aussi par leurs besoins

éducatifs spéciﬁques. Ils assimilent plus rapidement et plus précocement

les diﬀérentes connaissances scolaires. Ils peuvent ainsi représenter un

déﬁ éducatif pour leurs enseignants et se trouver en décalage par rapport

1

Đại học Louvain, Bỉ

* Correspondence/Liên hệ: jacques.gregoire@uclouvain.be

52

aux élèves de leur âge du point de vue de leurs intérêts et de leur maturité.

L’identiﬁcation de ces enfants et de leurs besoins particuliers est dès lors une

question importante. Y répondre est toutefois moins simple qu’il n’y paraît

au premier abord.

Mots clés: haut potentiel, identiﬁcation, enfant, intelligence, QI

IDENTIFYING HIGH POTENTIAL STUDENTS

TO BETTER MEET THEIR EDUCATIONAL NEEDS

Abstract

Students with an intelligence equal or superior to 130 IQ points represent

approximately 2.28% of the school population. ese students, qualiﬁed as

high potential children, are not only characterized by an intelligence clearly

above average, but also by their speciﬁc educational needs. ey assimilate

the diﬀerent school knowledge faster and earlier. ey can thus represent an

educational challenge for their teachers and ﬁnd themselves out of step with

students of their age in terms of their interests and maturity. Identifying these

children and their special needs is therefore an important issue. However,

answering this question is not as simple as it may seem at ﬁrst glance.

Keywords: high potential, identiﬁcation, children, intelligence, IQ

I. KHÁI NIỆM “TIỀM NĂNG CAO”

Xuyên suốt các thời đại và các nền văn hóa, luôn có những trẻ em hoặc

trẻ vị thành niên (VTN) được cha me hoặc thầy cô xem là có năng khiếu

nổi bật trong nhiều lĩnh vực khác nhau như thể thao, hùng biện, thơ ca,

toán học,… ế nhưng, khái niệm trẻ “tiềm năng cao” trong giới khoa học

ngày nay lại là một khái niệm tương đối mới mẻ. Khái niệm này có liên hệ

ít nhiều đến sự ra đời của trắc nghiệm đo lường trí tuệ đầu tiên do Alfred

Binet tạo ra năm 1905. Khi đó, mục đích của Binet không phải là tìm ra

những trẻ có năng lực trí tuệ nổi trội. Ngược lại, điều Binet hướng đến là

xác định một cách khách quan các trẻ có khiếm khuyết về mặt trí tuệ đề

giúp can thiệp quá trình học tập của các trẻ này. Terman, tác giả đã thích

53

ghi trắc nghiệm của Binet tại Hoa Kỳ năm 1916, chính là người đầu tiên

quan tâm đến các trẻ đạt được những số điểm IQ nằm ở bên phải biểu đồ

phân phối chuẩn. Ông gọi những đứa trẻ này là các trẻ “thiên tài” (“gifed”).

Ở Pháp, giới chuyên môn dịch từ này thành “surdoué” (“có năng khiếu đặc

biệt”). Từ này rất thường xuyên đi kèm với khái niệm “(phát triển) sớm”,

với lý do là các trẻ này thường có tốc độ phát triển trí tuệ nhanh hơn các

trẻ khác. Ngày nay, ở các nước Pháp ngữ, giới chuyên môn ưu tiên sử dụng

thuật ngữ “tiềm năng cao (/haut potentiel)”. uật ngữ này phù hợp với cả

trẻ em lẫn người lớn và nhấn mạnh rằng những năng lực này thường xuất

hiện ở dạng tiềm tàng lúc mới sinh và chỉ phát huy tối đa sức mạnh khi

nhận được đủ kích thích và trải qua quá trình luyện tập.

Terman nhận ra rằng không phải trẻ TNC nào cũng đạt được thành

tích học tập tốt, thậm chí còn có vài em gặp khó khăn trong việc học ở

trường. Để hiểu rõ hơn về quá trình phát triển của các năng lực trí tuệ ở

trẻ có TNC, năm 1921, Terman tiến hành một nghiên cứu trường diễn rất

tham vọng có tên là “Genetic Studies of Genius” (Terman, 1925). Nghiên

cứu này bao gồm 1.444 trẻ có IQ lớn hơn hoặc bằng 140. Các trẻ này được

theo dõi trong vài thập kỷ, qua đó ghi nhận được rất nhiều thông tin có giá

trị về tiến trình phát triển của các trẻ TNC (Terman, 1959).

Sau các nghiên cứu của Terman, các trẻ TNC nhận được nhiều sự

quan tâm từ các nhà giáo dục, vì họ muốn giúp các trẻ này phát huy tối đa

các tiềm năng to lớn mà trẻ có. Ở nhiều quốc gia, các chương trình giáo

dục dành riêng cho trẻ TNC đã được triển khai. Ban đầu, các chương trình

này chỉ chú trọng vào lĩnh vực trí tuệ ở mức rất cao của trẻ. Sau đó, các

chương trình bắt đầu mở rộng ra các lĩnh vực khác như âm nhạc, nghệ

thuật hoặc thể thao (Gardner, 1983). Dần dà, tiêu chí xác định TNC về trí

tuệ cũng bắt đầu thay đổi. Nếu như ngương xác định của Terman là 140,

ngương xác định 130 dần trở thành tiêu chí chung được sử dụng trong thời

hiện đại (Grégoire, 2021b).

II. XÁC ĐỊNH CÁC LĨNH VỰC TIỀM NĂNG CAO

TNC không phải là một rối loạn mà là một khả năng nhận thức cao

hơn trung bình. Trong việc đánh giá tâm lý cho một cá nhân có thể có

TNC, người đánh giá không đề cập đến khái niệm “chẩn đoán” mà ưu tiên

54

sử dụng thuật ngữ “xác định” TNC (Grégoire, 2012). Mục tiêu của việc

đánh giá không phải là xác minh sự tồn tại của một hiện tượng theo kiểu

nhị phân (“có TNC” hay “không có TNC”), mà hướng đến việc xác định

một cách khách quan các năng lực cao hơn trung bình và những nhu cầu

giáo dục kèm theo. eo góc nhìn này, người đánh giá cần phải thực hiện

đánh giá thân chủ một cách toàn diện. Nói cách khác, chỉ số IQ hoàn toàn

không đủ, mà phải tính đến cả những đặc trưng về cảm xúc, động cơ và các

mối quan hệ của thân chủ.

Trong lúc thực hiện đánh giá cho người có thể có TNC, chỉ số IQ

quan trọng đến mức nào và người đánh giá sẽ diễn giải chỉ số đó ra sao?

Cần phải ý thức rõ ràng trí tuệ (trí thông minh) là một biến số liên tục.

Ngương tiêu chuẩn 130 thực ra chỉ là một ngương được đưa ra một cách

cứng nhắc. Tiêu chí xác định TNC theo ngương 130 chỉ đơn thuần là một

sự đồng thuận chung giữa các nhà thực hành chứ hoàn toàn không phải là

một tiêu chí mang tính chất lượng. Kết quả nằm bên này hay bên kia của

ngương 130 không làm thay đổi bản chất, chất lượng vốn có của trẻ. Cấu

trúc và hoạt động của trí tuệ của trẻ có chỉ số IQ là 132 không quá khác biệt

với trẻ có kết quả là 128. Ngương 130 trước hết chỉ là một ngương mang

tính thống kê, một con số đơn thuần tương ứng với khoảng +2 độ lệch

chuẩn so với trung bình. Do chỉ số IQ đi theo biểu đồ phân phối chuẩn,

người ta ước lượng có khoảng 2,28% dân số có chỉ số IQ lớn hơn hay bằng

130. Đối với tổng dân số Việt Nam², sẽ có khoảng hơn hai triệu người có

chỉ số IQ lớn hơn hay bằng 130.

Chỉ số IQ là một chỉ dấu dấu đơn giản, khách quan của TNC. Trên

thực tế, chỉ số này phức tạp hơn những gì đại đa số có thể tưởng tượng. Ý

nghĩa của chỉ số này chỉ có thể được làm rõ, diễn giải chính xác bởi các nhà

tâm lý học được đào tạo bài bản. Cũng như những đánh giá tâm lý khác,

chỉ số IQ luôn có một khoảng sai số. Hệ số tin cậy của một trắc nghiệm và

kiểu sai số của phép đo sẽ cho chúng ta biết về khoảng sai số của các phép

đo của trắc nghiệm (Laveault & Grégoire, 2014). Lấy ví dụ với WISC-V,

trắc nghiệm đo trí tuệ phổ biến nhất hiện nay dành cho trẻ em và trẻ VTN.

WISC-V có hệ số tin cậy rất cao. Kiểu sai số của phép đo IQ của WISC-V

²Ước lượng dân số khoảng 98 triệu người (2019).

55

là 3,39. Điều này có nghĩa rằng nếu chỉ số IQ chính xác (không có sai số)

của một trẻ là 130, chỉ số IQ quan sát được (đã bao gồm những sai số ngẫu

nhiên không thể tránh khỏi) mà trẻ đạt được khi thực hiện trắc nghiệm

WISC-V sẽ có 68% khả năng nằm trong khoảng +/– 3,3 đơn vị xung quanh

giá trị 130; và sẽ có 90% khả năng chỉ số IQ quan sát được nằm trong

khoảng +/– 5,4 đơn vị xung quanh giá trị 130. Nói cách khác, khả năng

một trẻ có IQ thực > 130 (đủ để nằm trong nhóm TNC) nhưng chỉ có chỉ

số IQ quan sát được < 130 (không đủ nằm trong nhóm TNC) vẫn tương

đối lớn. Để tránh những sai số này, các nhà chuyên môn thường sử dụng

khoảng tin cậy thay vì sử dụng trị số tuyệt đối 130 để lấy làm tiêu chí. Ví

dụ, ngày nay các nhà chuyên môn thường nói chỉ số IQ của trẻ nằm trong

khoảng tin cậy [125-135] thay vì chỉ đưa ra một con số tuyệt đối duy nhất.

Niveau 3

facteur g

Niveau 2

intelligence

cristallisée

intelligence

ﬂuide

mémoire

générale

Perception

visuelle

Perception

auditive

Capacité de

rappel

Rapidité

cognitive

Vitesse de

traitement

Niveau 1

Hình 1. Mô hình CHC được dùng để chọn lựa các tiểu thang

trong WISC-V

Ghi chú: Niveau: Mức độ; facteur: nhân tố; Intelligence cristallisé: Trí

tuệ kết tinh; Intelligence ﬂuide: Trí tuệ lỏng/linh hoạt; Mémoire générale:

Trí nhớ chung; Perception visuelle: Tri giác thị giác; Perception auditive:

Tri giác thính giác; Capacité de rappel: Khả năng nhớ lại; Rapidité cognitive:

Tốc độ nhận thức; Vitesse de traitement: Tốc độ xử lý.

Một vấn đề khác thường gặp phải khi diễn giải chỉ số IQ là độ phân

tác của các điểm số thành phần của các tiểu test dùng để tính chỉ số IQ

tổng. Đa số các trắc nghiệm trí tuệ hiện đại, nhất là các trắc nghiệm của

Wechsler, được xây dựng dựa trên mô hình cấu trúc trí tuệ của Carroll

56

(1993) và Cattell & Horn (1966), gọi tắt là mô hình CHC (McGrew, 2009).

Mô hình này có ba mức độ (xem hình 1). Mức độ thứ nhất bao gồm các

năng lực đơn giản nhất. Mức độ giữa bao gồm tám năng lực lớn chi phối

một nhóm các năng lực đơn giản thành phần. Mức độ thứ ba được gọi là

năng lực chung, tổng quát “nhân tố g” theo cách gọi của Spearman (1904).

Nhân tố chung này ảnh hưởng đến tất cả các năng lực nhỏ hơn. Bản chất

của nhân tố tổng quát này còn gây nhiều tranh cãi. Một số tác giả cho rằng

nhân tố này là nhân tố điều hành, kiểm soát các năng lực thành phần, một

số khác lại cho rằng đó là một thuộc tính thần kinh được thể hiện ra bằng

tốc độ liên kết thần kinh khi phải tiến hành xử lý các hoạt động nhận thức.

Bảng 1. Năm chỉ dấu đo lường bởi WISC-V dựa theo mô hình CHC

Lập luận

linh hoạt

Trí nhớ

làm việc

Hiểu lời nói

thị giác

Tốc độ xử lý

không gian

Tìm điểm

tương đồng

Xếp khối

Ma trận

Nhớ dãy số

Mã hóa

Trọng lượng

hình ảnh

Từ vựng

Ghép hình

Nhớ hình ảnh Biểu tượng

Bộ WISC-V (2016) đánh giá 5 nhóm năng lực lớn theo mô hình CHC

(bảng 1), mỗi nhóm năng lực gồm hai tiểu thang. Bảy tiểu thang (in đậm

trong bảng 1) dùng để tính chỉ số IQ tổng. Do tương quan giữa chỉ số

IQ tổng, các nhóm năng lực và các tiểu thang, chân dung trí tuệ của một

cá nhân là không đồng nhất giữa các nhóm năng lực và các tiểu thang là

điều thường gặp. Nói cách khác, một chân dung trí tuệ đồng đều về điểm

số giữa IQ tổng, các nhóm năng lực và các tiểu thang hiếm khi xảy ra

(Grégoire, 2019). Bảng 2 cho thấy tần suất của tính không đồng nhất về

điểm số trong dân số tại Pháp trong trắc nghiệm WISC-V. Có thể thấy

rằng 61,1% dân số trong tổng mẫu có ít nhất một tiểu thang mà điểm số

đạt được có khác biệt đáng kể so với điểm trung bình của cả 7 tiểu thang.

Nếu điểm số của 7 tiểu thang có độ không đồng nhất quá lớn, cần phải đặt

lại câu hỏi về tính hiệu lực của trắc nghiệm trong việc đo lường năng lực

trí tuệ. Khi có 3-4 tiểu thang có kết quả quá khác biệt so với trung bình, chỉ

số IQ sẽ được hiểu như thế nào?

57

Bảng 2. Tỷ lệ phần trăm trẻ có một hoặc nhiều điểm số đạt được

trong các tiểu thang có khác biệt có ý nghĩa so với điểm số trung bình

(Grégoire, 2019)

Số lượng tiểu thang

Phần trăm

38,9

Phần trăm tích lũy

0

1

2

3

4

>

100,0

61,1

26,5

7,0

1,9

0,1

34,6

19,5

5,1

1,7

0,1

Đối với việc diễn giải chỉ số IQ, một số tác giả đã tìm kiếm những chỉ

dấu khác để đánh giá TNC. Gauvrit (2014) đã tiến hành phân tích chi tiết

tất cả các chỉ dấu đó (lo âu, tăng động, các nét tự kỷ, sự hài hước, độ nhạy

cảm và tính sáng tạo). Tác giả cho rằng ngoài những thành tích trí tuệ

cao hơn trung bình và gắn liền với quá trình phát triển sớm của cá nhân,

không có dấu hiệu đặc trưng nào khác có thể dự báo TNC. Những dấu

hiệu vừa nêu đôi khi kết hợp với TNC nhưng cũng tồn tại ở những cá nhân

không có TNC và không có dấu hiệu nào là chuyên biệt dành cho TNC cả

(Brasseur & Grégoire, 2018; Grégoire, 2021a). Những đặc điểm này không

thể được dùng như tiêu chí xác định TNC và chỉ có giá trị mô tả, giúp hiểu

rõ hơn chân dung của một cá nhân có TNC nào đó. Vì vậy, chúng cũng

nên được các nhà thực hành lưu ý tới. Tuy nhiên, chúng không thể là minh

chứng của TNC nếu không có phép đo về năng lực trí tuệ cao hơn mức

trung bình của dân số.

III. TIỀM NĂNG CAO VÀ SỨC KHỎE TINH THẦN

Tồn tại một định kiến cho rằng người có TNC cũng sẽ có ít nhiều vấn

đề về tâm lý. Hình dung về “người có tài có tật” rất phổ biến trong văn

chương và điện ảnh. Khởi nguồn của hiện tượng này đến từ Lombroso,

một bác sĩ tâm thần người Ý xuất bản năm 1877 một cuốn sách có nhan đề

“iên tài và điên loạn”, trong đó tác giả phân tích cuộc đời của 36 thiên tài

bao gồm cả Baudelaire và Newton, và khẳng định chắc nịch minh chứng

cho sự bất ổn của các nhân vật. Tác giả qua đó khơi gợi mối liên kết giữa

TNC và sức khỏe tinh thần trong trí tưởng tượng của cộng đồng. Một số

tác giả hiện đại cũng theo chiều hướng này, trình bày các ca minh họa sóng

58

đôi giữa hai hiện tượng. Hình dung này cần phải được mổ xẻ một cách

khoa học, vì thực ra chúng chỉ được ghi nhận và khẳng định qua những

trường hợp mà người có TNC đi tìm kiếm những dịch vụ hỗ trợ tâm lý

hoặc đi khám bệnh tại bệnh viện. Do đó, có hiện tượng nhiễu trong chọn

mẫu xảy ra và chúng ta không hề có thông tin về những người TNC không

có khó khăn về tâm lý hay sức khỏe tinh thần trong dân số chung. Những

quan sát trong môi trường thăm khám tâm lý hoặc tại bệnh viện không

thể được khái quát hóa thành chân dung chung của những người có TNC.

Nghiên cứu trường diễn của (1959) cũng cho thấy có những người

có TNC hạnh phúc, ổn định, không có vấn đề về sức khỏe tinh thần, hòa

nhập tốt trong xã hội và nghề nghiệp. Có thể họ chính là số đông trong số

những người có TNC trong xã hội, vì mức độ năng lực trí tuệ cao cũng là

một yếu tố quan trọng dự báo cho khả năng thích nghi và quản lý bản thân

(Fergusson, Horwood, & Ridder, 2005; Deary, Whalley, & Starr, 2009).

Terman nhận thấy rằng 92% người có TNC trong tổng mẫu của ông cho

rằng họ hài lòng hoặc rất thỏa mãn về đời sống công việc của mình; 70%

trong số đó tốt nghiệp đại học và chỉ có 2% không hoàn thành trung học

phổ thông; 90% hành nghề tự do hoặc đang nắm chức vụ cao trong cơ

quan. Duy chỉ có 10% tổng mẫu có vấn đề sức khỏe tinh thần nghiêm

trọng. Những số liệu trên cho thấy định kiến về người vừa có tài vừa có tật

là rất phiến diện, võ đoán.

Hơn nữa, người có TNC không sở hữu một trí thông minh khác xa

so với những người khác xung quanh. Như đã trình bày phía trên, mức độ

năng lực trí tuệ là một chuỗi liên tục và giá trị xác định TNC chỉ là một con

số quy ước. Những chứng cứ khoa học hiện đại cho thấy cấu trúc và hoạt

động của trí tuệ ở bên này hay bên kia ngương 130 là khác biệt nhau. Đa

số những đặc điểm trí tuệ của các trẻ TNC được giải thích bởi hiện tượng

phát triển nhận thức sớm và động cơ học tập cao (Gauvrit, 2014). Các

năng lực nhận thức của trẻ TNC thường giống với hoạt động nhận thức

bình thường của các trẻ lớn tuổi hơn và có nhiều kinh nghiệm hơn.

IV. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TRẺ CÓ TIỀM NĂNG CAO

Dù những người có TNC dường như không có nhiều rối loạn tâm lý

hơn những người khác trong dân số, quá trình phát triển của họ không phải

59

không có những trở ngại, thử thách. Một trong những vấn đề then chốt mà

người có TNC phải đối mặt chính là sự “thiếu đồng bộ (dyssynchronie)”

theo định nghĩa của Terrassier (1981) – khoảng cách giữa sự phát triển

nhận thức và những khía cạnh khác. Đó có thể là một khoảng cách bên

trong giữa chiều kích trí tuệ, tâm vận động và tình cảm, và/hoặc bên ngoài

với các bạn đồng trang lứa (hành vi, mối quan tâm khác nhau giữa hai

nhóm trẻ cùng tuổi sinh học). Do phát triển sớm, trẻ TNC phải xử lý

những khoảng cách này, nhưng thường các trẻ này có đủ nguồn lực để

đối diện và giải quyết. Khi đó, sự nâng đơ của môi trường gia đình và học

đường có vai trò rất quan trọng. Nếu cha me và giáo viên khuyến khích

sự triển nở đặc trưng của trẻ TNC, tạo điều kiện cho sự đa dạng trong lớp

học, trẻ TNC sẽ có thể cảm nhận được cảm giác thoải mái. Ngược lại, nếu

gia đình và nhà trường không tạo điều kiện để trẻ TNC thỏa mãn được

những nhu cầu học tập và khám phá đặc trưng của mình và bắt ép trẻ phải

đi theo chuẩn chung của các trẻ cùng tuổi, những khó khăn tâm lý (thu

mình, mất động lực, trầm cảm,…) có thể xuất hiện.

Ngoài ra, các tâm lý gia cần ý thức rằng trẻ TNC vẫn có thể gặp những

rối loạn tâm lý không có liên quan đến sự phát triển sớm về trí tuệ như bao

trẻ khác, ví dụ như các rối loạn về đọc, chính tả, phối hợp vận động, các

rối loạn cảm xúc (ví dụ như trầm cảm) và hành vi (ví dụ như tăng động

kém chú ý). Không có chứng cứ khoa học cho thấy tần suất xuất hiện các

rối loạn trên ở trẻ TNC là cao hay thấp hơn nhóm trẻ bình thường. Tuy

nhiên, nếu trẻ TNC mắc các rối loạn như rối loạn đọc, điều này sẽ khiến

việc xác định các trẻ TNC gặp khó khăn. Trong trắc nghiệm WISC-V, các

rối loạn tập trung chú ý có thể khiến thành tích của trẻ trong các tiểu thang

trong nhóm Trí nhớ làm việc và Tốc độ xử lý bị giảm sút (Grégoire, 2019).

Các rối loạn phối hợp vận động cũng làm giảm đáng kể thành tích của trẻ

trong các tiểu thang Xếp khối và Mã hóa. Ảnh hưởng tiêu cực của các rối

loạn lên thành tích của trẻ trong một số tiểu thang khiến cho chỉ số IQ

tổng cũng giảm đi, do đó chân dung của trẻ TNC có thể không xuất hiện.

Để bù đắp cho vấn đề này, các tác giả của WISC-V khuyến nghị việc tính

Chỉ số Năng lực chung (GAI) để thay thế cho chỉ số IQ tổng. GAI được tính

dựa trên thành tích đạt được ở 5 tiểu thang ít chịu tác động của các rối loạn

60

nêu trên. Tuy vậy, GAI cũng không phải là một giải pháp toàn năng, vì bản

thân 5 tiểu thang này cũng không hoàn toàn độc lập với một số rối loạn.

Do đó, tâm lý gia cần thực sự cẩn trọng và diễn giải chính xác ý nghĩa của

GAI cũng như IQ tổng, xem xét tất cả các kết quả cũng như những quan

sát ghi nhận được xuyên suốt quá trình thực hiện trắc nghiệm.

Bản chất của TNC gây khó khăn cho việc xác định. ực tế là chúng

ta không đo đạc trực tiếp TNC, mà chỉ đo đạc được những hệ quả của

nó – các năng lực trí tuệ. Các năng lực này cũng là những đặc nét tiềm ẩn,

không thể quan sát được một cách trực tiếp mà chỉ được tiếp cận thông

qua thành tích, kết quả của một số tiểu thang trong các trắc nghiệm trí tuệ

hiện có. Hình 2 (Grégoire, 2012) minh họa những mối quan hệ gián tiếp

giữa các tiềm năng trí tuệ và thành tích đo đạc được thông qua các tiểu

thang trong các bộ trắc nghiệm trí tuệ. eo định nghĩa, các tiềm năng trí

tuệ là những năng lực chưa hoàn toàn được hiện thực hóa mà chỉ ở dạng

tiềm tàng phát huy cho tương lai. Chúng tồn tại từ lúc trẻ sinh ra đời trong

các cấu trúc não bộ và các thuộc tính thần kinh. Nhờ vào các yếu tố bên

trong (sự tò mò, tìm kiếm niềm vui, thoát khỏi sự khó chịu,...) và bên ngoài

(tương tác với cha me, kích thích từ thế giới xung quanh,…), những tiềm

năng bẩm sinh này mới được biểu hiện dưới dạng năng lực trí tuệ hoàn

thiện hơn, giúp trẻ giải quyết các vấn đề ngày càng trừu tượng, phức tạp.

Chúng ta không thể tiếp cận trực tiếp các năng lực này, mà chỉ có thể có ý

niệm về chúng khi chúng được huy động để xử lý một vấn đề nào đó. Ví

dụ, chúng ta không thể trực tiếp thấy cách trẻ thực hiện phép tính nhẩm

trong đầu khi đang làm phép cộng mà chỉ thấy được biểu hiện bên ngoài

của phép tính (dùng ngón tay, đếm thành tiếng, ghi đáp án ra giấy,…). Các

tiểu thang trong các bộ trắc nghiệm trí tuệ là những yếu tố kích thích, huy

động những năng lực bên trong của trẻ và giúp đo đạc tính hiệu quả của

chúng. Các tiểu thang có vai trò như yếu tố kích thích và màng lọc. Việc

lựa chọn các tiểu thang giúp ta có thêm thông tin về một số hiện tượng,

nhưng đồng thời cũng khiến chúng ta không nhìn thấy một số hiện tượng

khác. Do đó, sự lựa chọn các trắc nghiệm sử dụng để đo lường trí tuệ có

một tầm quan trọng lớn lao. Với góc nhìn này, các trắc nghiệm trí tuệ có

giá trị kích thích rất khác nhau tùy theo từng loại trắc nghiệm.

61

Ghi chú: Conditions psychologiques: Các điều kiện tâm lý; Conditions de

l’environnement: Các điều kiện môi trường; Potentiel inné: Tiềm năng bẩm sinh;

Compétences: Các năng lực; Filtre: Bộ lọc; Tâches: Bài test; Conditions d’examen:

Các điều kiện đánh giá; Performances mesurées: ành tích đo lường được.

Hình 2. Mối quan hệ giữa tiềm năng và thành tích đo lường được

Phổ rộng (sự đa dạng của các vấn đề có thể giải quyết được) và hiệu

lực (độ phức tạp của các vấn đề) của TNC có thể thay đổi tùy theo từng tác

giả. Các điều kiện môi trường và các yếu tố cá nhân cũng góp phần thay

đổi biểu hiện của TNC, do đó chân dung TNC của từng người cũng là độc

nhất, không giống với ai khác. Ví dụ, một số người rất đam mê toán học và

gia nhập các hội nhóm, thảo luận với các nhà toán học nổi tiếng. Có những

người khác lại chuyên tâm vào không gian ba chiều và hứng thú với những

công trình kiến trúc mới lạ. Vì sự đa dạng của trải nghiệm cá nhân và ảnh

hưởng của rất nhiều những yếu tố bên trong lẫn bên ngoài, chân dung các

năng lực của một trẻ TNC có thể rất khác với các trẻ TNC khác và cũng

rất không đồng nhất. Nhóm những người TNC do đó cũng là một nhóm

nhiều màu sắc.

62

Ghi chú: Temps: thời điểm.

Hình 3. Sơ đồ phát triển rất đa dạng của các loại tiềm năng theo thời gian

Ngoài ra, biểu hiện của TNC cũng không nhất thiết phải ổn định và

các tiềm năng không phải lúc nào cũng ở trạng thái tối ưu trong suốt quá

trình phát triển (Hình 3). Sự ổn định của chỉ số IQ trong cuộc đời của

một cá nhân tương ứng với xu hướng trung bình so với phần đông dân số,

nhưng ở mức độ cá nhân thì vẫn có những biến thiên lên xuống theo thời

gian, nhất là trong giai đoạn trẻ em và trẻ VTN, khi độ linh hoạt mềm dẻo

của não bộ vẫn còn rất lớn (Grégoire, 2019). Sau một số sự kiện gây sang

chấn, thiếu hụt giáo dục hay rối loạn cảm xúc, quá trình phát triển của các

tiềm năng trí tuệ có thể bị kéo chậm lại, do đó chỉ số IQ có thể giảm xuống.

Nên nhắc lại rằng IQ thể hiện vị trí của một người so với những người

khác cùng độ tuổi sinh học. Trong một khoảng thời gian, nếu quá trình

phát triển của một cá nhân là chậm hơn so với đa số các cá nhân khác cùng

tuổi, vị trí của người này trong phân phối IQ sẽ kém hơn. Ngược lại, những

điều kiện thuận lợi sẽ giúp đẩy nhanh quá trình phát triển nhận thức và do

đó, vị trí của cá nhân so với phân phối của chỉ số IQ sẽ được cải thiện. Vì

thế, các tâm lý gia cần phải rất thận trọng khi đưa ra tiên lượng dựa trên

chỉ số IQ đo được tại một thời điểm nhất định. Những tiên lượng này chỉ

có ý nghĩa về mặt khả năng tiến triển của cá nhân chứ không thể là một

sự thật hiển nhiên, chắc chắn. Một số trẻ TNC cho rằng cho dù trẻ không

cần học bài, trẻ vẫn có thể đạt được thành tích cao trong học tập chỉ vì trẻ

là trẻ TNC. Đó là một suy nghĩ có phần phiến diện và sai lầm, vì nếu liên

63

tục không học bài, trẻ hoàn toàn có thể phải đối diện với nguy cơ thất bại

trong học tập, giảm hứng thú, thậm chí kéo chậm lại quá trình phát triển

nhận thức.

V. KẾT LUẬN

Chúng ta có thể kết luận gì về những tiêu chí xác định TNC?

Tiêu chí cơ bản để cho rằng một trẻ TNC là việc người đó có khả năng

học cái mới nhanh chóng và dễ dàng hơn những người cùng tuổi. Trong

suốt thời thơ ấu và VTN, lợi thế này đồng nghĩa với quá trình phát triển

sớm của những năng lực trí tuệ và thể hiện thông qua thành tích rất cao

trong những trắc nghiệm trí tuệ so với những trẻ cùng độ tuổi.

Sự tồn tại của nhân tố tổng quát (nhân tố g) ảnh hưởng đến tất cả các

hoạt động trí tuệ giúp một số cá nhân có TNC đạt được những thành quả

rất cao trong nhiều lĩnh vực nhận thức khác nhau. Tuy nhiên, quá trình

phát triển của người có tiềm năng trí tuệ cao là không đồng đều giữa các

lĩnh vực nhận thức. Kết quả vượt trội có thể chỉ được thể hiện trong một

số lĩnh vực nhất định, do đó kết quả của bộ trắc nghiệm trí tuệ có thể cho

thấy sự không đồng nhất. Vì vậy, nếu cho rằng chỉ số IQ là chỉ dấu đáng

tin cậy của TNC, những người có TNC nhưng không đồng đều giữa các

lĩnh vực sẽ gặp bất lợi. Điều đó có nghĩa rằng ta không nên. Việc một ai

đó dù chỉ số IQ tổng không đạt ngương 130 nhưng lại có một số lĩnh vực

vượt qua cột mốc này không phải là hiếm. Do đó, điều quan trọng là xác

định được những khu vực, lĩnh vực TNC khi diễn giải kết quả (Brasseur &

Cuche, 2017).

Chúng ta cũng không quên rằng chỉ số IQ chỉ là một ước lượng về

năng lực trí tuệ của một cá nhân và chỉ số này chịu ảnh hưởng từ rất nhiều

nhân tố (nhận thức và phi nhận thức). Để xem xét những yếu tố ảnh hưởng

này, việc thực hiện các phép đo IQ (trắc nghiệm trí tuệ) cần được tiến hành

trong những điều kiện được kiểm soát và việc diễn giải kết quả phải do

một nhà chuyên môn được đào tạo thực hiện. Việc xác định TNC không

dừng lại ở việc xác định nhị phân (có/không có), mà luôn phải suy xét một

phổ thông tin rộng hơn: cách thức hoạt động của chủ thể trong bối cảnh

sống của họ trong thực tế.

64

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Binet, A., & Simon, . (1905). Méthodes nouvelles pour le diagnostic du niveau

intellectuel des anormaux. L’Année Psychologique, 11, 191-244.

Brasseur, S. & Cuche, C. (2017). Le haut potentiel en question. Bruxelles: Mardaga.

Brasseur, S. &Grégoire, J. (2018). Lesjeunesàhautpotentielsont-ilshyperémotifs?

A.N.A.E., 154, 289-297.

Carroll, J.B. (1993). Human cognitive abilities. Cambridge: Cambridge University

Press.

Deary, I.J., Whalley, L.J. & Starr, J.M. (2009). A lifetime of intelligence. Follow-up

studies of the Scottish mental surveys of 1932 and 1947. Washington, DC:

American psychological Association.

Fergusson, D.M., Horwood, L.J. & Ridder, E.M. (2005). Show me the child at

seven II: childhood intelligence and later outcomes in adolescence and

young adulthood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46, 850-858.

Gardner, H. (1983). Frames of mind: e theory of multiple intelligences. New

York: Basic Books.

Gauvrit, N. (2014). Les surdoués ordinaires. Paris: PUF.

Grégoire, J. (2012). Les déﬁs actuels de l’identiﬁcation des enfants à haut potentiel.

A.N.A.E., 24, 419-424.

Grégoire, J. (2019). L’examen clinique de l’intelligence de l’enfant. Fondement et

pratique du WISC-V. Mardaga.

Grégoire, J. (2021a). Autisme et haut potentiel intellectuel. In N. Gauvrit & N.

Clobert (Eds.), Psychologie du haut potentiel, 295-308. Bruxelles: De Boeck.

Grégoire, J. (2021b). L’identiﬁcation du haut potentiel. In N. Gauvrit & N. Clobert

(Eds.), Psychologie du haut potentiel, 203-220. Bruxelles: De Boeck.

Horn, J.L. & Cattell, R.B. (1966). Reﬁnement and test of the theory of ﬂuid and

crystallized general intelligences. Journal of Educational Psychology, 57,

253-270.

Laveault, D. & Grégoire, J. (2014). Introduction aux théories des tests en psychologie

et en éducation (3e édition). Bruxelles: De Boeck.

Lombroso, C. (1877). Genio e follia. Milano: Hoepli. (Trad. française, Alcan,

1890).

McGrew, K.S. (2009). CHC theory and the human cognitive abilities project:

Standing on the shoulders of the giants of psychometric intelligence

research. Intelligence, 37, 1-10.

65

Spearman, C. (1904). General intelligence: objectively determined and measured.

American Journal of Psychology, 15, 201-293.

Terman, L.M. (1916). e measurement of intelligence. Boston: Houghton Miﬄin.

Terman, L.M. (1925). Mental and physical traits of a thousand gifed children. Vol.

1, Genetic studies of genius. Stanford, CA: Stanford University Press.

Terman, L.M. (1959). e gifed group at mid-life. Vol. V, Genetic studies of genius.

Stanford, CA: Stanford University Press.

Terrassier, J.-C. (1981). Les Enfants surdoués ou la précocité embarrassante. Issy-

les-Moulineaux: ESF.

Wechsler, D. (2016). Manuel de l’échelle d’intelligence de Wechsler pour enfants

(5^eédition). Paris: Pearson-ECPA.

66