Đạo tin lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á: Bối cảnh lịch sử của một vấn đề mang tính thời sự khu vực

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 – 2019

69

PASCAL BOURDEAUX^*

ĐẠO TIN LÀNH VÀ KINH TẾ TÔN GIÁO Ở ĐÔNG NAM Á:

BỐI CẢNH LỊCH SỬ CỦA MỘT VẤN ĐỀ MANG TÍNH

THỜI SỰ KHU VỰC¹

Tóm tắt : Bài viết phác họa mối quan hệ chặt chẽ và lâu đời

giữa đạo Tin Lành và kinh tế qua việc nghiên cứu trường hợp

diễn ra ở Thái Lan, Indonesia và Singapore. Trước hết, tác giả

gợi lại nguồn gốc của cuộc thảo luận này rồi đặt nó trong

chiều dài lịch sử, từ thời tiền công nghiệp đến thời hậu thuộc

địa. Tác giả phân chia theo niên đại để phục nguyên và đánh

giá tốt hơn sự tương tác giữa kinh tế và văn hóa trong sự vận

hành tiến triển của thế kỷ XXI và từ đó đặt ra câu hỏi là làm

thế nào mà các nước Đông Nam Á điều chỉnh các vấn đề đa

dạng tôn giáo và phát triển kinh tế ở cấp độ quốc gia. Chuyên

khảo được lấy cảm hứng từ các thuật ngữ trong “Research and

Training on Religion and Rule of Law Program”¹(Chương

trình nghiên cứu và giảng dạy Tôn giáo và Pháp quyền) đặc

biệt là phạm vi lý luận và thực tiễn được viết dưới hình thức

tổng hợp hơn là phân tích. Bài viết với ba mục đích: Chia sẻ

những suy ngẫm mang tính phương pháp luận về những tương

tác Tôn giáo- Kinh tế trong khối ASEAN; đưa ra một số kết

luận qua công trình tập thể về truyền giáo của đạo Tin Lành ở

Đông Nam Á mà tác giả là đồng chủ biên; và cung cấp thêm

một số suy ngẫm về sự đóng góp của khoa học lịch sử vào cuộc

thảo luận và kinh nghiệm thực tế.

Từ khóa: Tôn giáo-Kinh tế, Tin Lành, truyền giáo, Đông Nam Á.

*

Trường Cao học Thực hành - École Pratique des Hautes Études- Paris Sciences et

Lettres Research Université.

1

Bài viết đã được sửa đổi chút ít từ bài thuyết trình tại Hội thảo Quốc tế Tôn giáo,

kinh tế và cộng đồng ASEAN (21-24/10/2017). Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới

các đơn vị tổ chức gồm Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, Đại

học Brigham Young và Viện Liên kết Toàn cầu (IGE).

70

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Giới thiệu chung

Vào đầu thế kỷ XXI, Đông Nam Á quả nhiên là một trong những

khu vực sinh lợi và phát triển nhất trên thế giới trong lĩnh vực kinh tế. Ở

quy mô quốc gia, các phân tích cho thấy tình trạng tương phản về các

chỉ số phát triển con người (IDH), điều tiết cơ chế thị trường hay thích

ứng kinh tế toàn cầu. Mặc dù có sự chênh lệch lớn, Đông Nam Á qua

cộng đồng ASEAN đã cố gắng vươn mình để trở thành nền kinh tế hòa

nhập nhất gắn liền với khu vực, một thị trường đang khởi sắc trong đó

những khái niệm như đói nghèo, hỗ trợ phát triển, công nghiệp nặng

được thay thế bằng các khái niệm như tiêu dùng, phát triển bền vững,

phồn vinh thịnh vượng. Điều này đã đưa tới sự xuất hiện những hoạt

động kinh tế, xã hội mới trong các thập kỷ gần đây. Dù tán thành hay

phản đối, những biến đổi này vẫn là các hiện tượng xã hội đã và đang

diễn ra, là những thách thức đối với xã hội truyền thống, các nhà nước

thế tục cũng như các bài thuyết giảng luân lý được khuyến khích bởi

các tôn giáo và nhiều tín ngưỡng dân gian khác nhau.

Trong số các tổ chức tôn giáo hiện nay, đạo Tin Lành là một trong

những tổ chức năng động nhất đến mức mà châu Á hiện nay đã trở

thành châu lục đứng đầu trong việc truyền giáo Tin lành trên toàn cầu.

Sự khởi sắc của tôn giáo này vô cùng hiện đại. Mặc dù sự có mặt lâu

đời của một số hệ phái xuất phát từ Luther. Sự xuất hiện dày đặc và

nhanh chóng trước hết được giải thích bằng việc xuất hiện tràn ngập các

nhà thờ như là sự thử nghiệm cách thức hội nhập văn hóa-tôn giáo hiệu

quả qua tinh thần truyền giáo mới, đó là mục tiêu cải đạo toàn cầu²và

cũng là sự nhạy bén điển hình đậm chất Á Đông. Vượt ra khỏi sự bài

trừ khắc nghiệt mang tính xã hội, kinh tế và tôn giáo, các cộng đồng Tin

lành tập hợp hơn 200 triệu tín hữu ở châu Á. Con số này lớn hơn các

cộng đồng thuộc lục địa châu Phi (170 triệu người) và Nam Mỹ (122

triệu người) dù những châu lục này nổi tiếng là những miền đất mới của

tín lý Ngũ Tuần, lục địa Bắc Mỹ (99 triệu người) hoặc châu Âu (23

triệu người) ở những lục địa được coi là cái nôi của đạo Tin Lành³.

Những phong trào Ngũ Tuần mới và Đặc Sủng dường như cũng rất

năng động trong việc truyền bá ý niệm toàn diện về tính hiện đại, về

đạo đức và sự giàu sang thịnh vượng. Việc truyền bá Phúc Âm biết

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

71

cách thu lợi nhuận từ bối cảnh phổ truyền mang tính ôn hòa. Nhưng

các giáo hội cũng biết cách tác động lẫn nhau bằng việc khởi xướng

phương thức tiếp cận lý thuyết Weber mới về chức năng kinh tế trong

tôn giáo và tái hội nhập phông văn hóa nền của các cộng đồng thuộc

Đông Nam Á. Từ nhiều thập kỷ, sự tương tác và thâm nhập lẫn nhau

giữa Kinh tế và Tôn giáo đã được phân tích dưới nhiều góc độ. Để cụ

thể hóa ý nghĩa của cụm từ “Kinh tế tôn giáo” ở khu vực Đông Nam

Á, bài viết này phác họa mối quan hệ chặt chẽ và lâu đời giữa đạo Tin

Lành và kinh tế tự do qua việc nghiên cứu từng trường hợp diễn ra ở

Thái Lan, Indonesia và Singapore. Để làm việc này, trước hết, chúng

tôi gợi lại nguồn gốc của cuộc thảo luận này rồi đặt nó trong chiều sâu

lịch sử, từ thời Tiền công nghiệp đến thời Hậu thuộc địa. Chúng tôi đề

nghị phân chia theo niên đại để phục nguyên và đánh giá tốt hơn các

tương tác giữa kinh tế và văn hóa trong sự vận hành tiến triển của thế

kỷ XXI và từ đó đặt ra câu hỏi là làm thế nào mà các nước Đông Nam

Á điều chỉnh các vấn đề đa dạng tôn giáo và phát triển kinh tế ở cấp

độ quốc gia. Chính tư duy lịch sử này cần tính đến các định hướng

mong muốn hay thực tế của khu vực ASEAN trong sự biến chuyển

của nền kinh tế thị trường, hội nhập vào một tổ chức khu vực nơi mà

sự đa dạng tôn giáo được tôn trọng và các bài thuyết giảng về kinh tế

được lắng nghe.

Ba tổ hợp “Kinh tế” và “Tôn giáo”

Định nghĩa sự tương tác giữa hoạt động kinh tế và niềm tin tôn giáo

cũng như niềm tin kinh tế và hoạt động tôn giáo cố gắng ngược dòng

trở về sự khởi đầu rối rắm, trước cả thời kỳ mà các khu vực kinh tế và

tôn giáo tự trị tồn tại song song với chính trị, pháp luật, văn hóa theo

cơ chế hiện đại, cần thiết phải đi từ những mâu thuẫn sơ khai về

những mối tương tác không ngừng diễn ra.

Về bản chất, cả tôn giáo và kinh tế cùng kết nối con người qua các

hoạt động sống cơ bản (sản xuất, tái phân phối) và ý nghĩa (thực tiễn,

biểu tượng) mà chúng đem lại. Cả hai đều là sự đồng nhất về việc

chấp nhận các quy chuẩn chung (tín ngưỡng, quy tắc, cách thức) và

các giá trị chung với mục đích tổ chức xã hội và/hoặc cộng đồng tín

hữu. Có thể thấy những phê bình phổ biến, không chỉ đến từ trường

72

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

phái vô thần, rằng người ta hướng về thế giới tôn giáo trong mối quan

hệ với thế giới vật chất và kinh tế, nghĩa là các nguy cơ về sự ăn bám

và không sinh lợi, sự mâu thuẫn giữa các bài thuyết giảng về sự nghèo

đói và sự tích lũy tài sản, nhà cửa, đất đai; niềm hy vọng hão huyền

vào các thế lực siêu nhiên trong những lúc bất ổn về vật chất và tâm

lý, việc truyền giáo chú trọng vào những thời điểm khủng hoảng kinh

tế hay còn là sự lợi dụng lòng tin từ các tổ chức giả dạng tôn giáo.

Ngược lại, các tôn giáo có thể có những can thiệp tích cực trên nhiều

phương diện xã hội, chính trị và triết học: Tôn giáo có thể đóng vai trò

tái phân phối, liên kết, bác ái từ thiện, đồng hành hoặc quản trị các

phúc lợi Nhà nước, đề xuất các giải pháp khác để giải quyết tình trạng

chính trị và kinh tế độc quyền, đề xuất một tầm nhìn theo hướng vượt

ra ngoài sự vị lợi và tính hợp lý khoa học bằng việc đưa các khái niệm

như lợi ích, lợi nhuận, sự lựa chọn lý tính vào các cuộc thảo luận; đặt

câu hỏi về sự cần thiết của việc làm sản sinh lợi nhuận, về sự toàn cầu

hóa hiện nay, thậm chí đôi khi dùng những cách thức phản ứng tranh

chấp triệt để (Chính thể thần quyền không tưởng chống chủ nghĩa Tư

bản và công kích tiêu dùng).

Định nghĩa mối quan hệ “kinh tế và tôn giáo” đặt vấn đề về bản

chất mối quan hệ bình đẳng hoặc lệ thuộc của lĩnh vực này đối với

lĩnh vực kia. Chúng ta có thể giả định rằng quyền tự trị rõ nét trong

khuôn khổ các xã hội thế tục bảo đảm sự trung lập và sự bình đẳng

về mặt lý thuyết. Trong những bối cảnh khác, tình trạng cũng sẽ khác

đi: ở những nơi ủng hộ thuyết vô thần trong nền chính trị quốc gia,

tôn giáo với tư cách là một cấu trúc sẽ bị yếu đi và kinh tế được nâng

cao thành thượng tầng có hiệu lực và làm cho xã hội biến chuyển. Ở

những nơi mà tôn giáo được ủng hộ khuyến khích ở cấp quốc gia,

thần học và các quan điểm về sự khổ hạnh tại thế⁴trong các tổ chức

tôn giáo dùng để xác định các chuẩn mực và giá trị kinh tế. Các

chuẩn mực và giá trị xã hội rất thường xuyên bị tác động, rằng kết

quả mong đợi từ các hành động này phải diễn ra ngay lập tức (ở ngay

trần thế) hay sự báo đáp sẽ đến (nhân quả, nghiệp). Sự liên kết giữa

hai thuật ngữ “Kinh tế và Tôn giáo” thiết lập mối quan hệ đầu tiên vô

cùng sâu rộng và kém hiệu quả bởi vì nó mở ra một số lượng gần

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

73

như không hạn chế những tình huống theo các định nghĩa mà chúng

ta đặt ra liên quan đến tôn giáo theo hệ thống và theo quy mô kinh tế

liên quan.

Cụm từ “kinh tế tôn giáo” trong tổng thể kinh tế cho phép định

nghĩa lĩnh vực này rõ hơn. Nó khoanh vùng các hoạt động kinh tế ủng

hộ việc thực hành tôn giáo hoặc bảo đảm sự vận hành cả mặt tài chính

trong cộng đồng giáo hữu. Nó cũng liên quan đến các hoạt động được

khuyến khích hoặc bị cấm đoán trong một tín ngưỡng. Thường thì tác

dụng của nó rõ rệt, có thể định lượng và làm nổi bật các xu hướng.

Tuy nhiên, cách tiếp cận này quá thiển cận và máy móc để có thể đề

cập đến tất cả sự phức tạp của các hoạt động tôn giáo.

Qua nhiều thập kỷ, cụm từ “kinh tế tôn giáo” đã không ngừng được

lưu truyền. Nó mở rộng phạm vi nghiên cứu trong khi đề xuất một góc

độ tiếp cận mới: để lập lại sự tương tác giữa hai thuật ngữ này, cần

nhớ rằng hai thành tố này vốn là các thành tố tự trị trong chế độ xã hội

thế tục, tôn giáo quả nhiên được xem như một hiện tượng kinh tế thực

thụ. Tôn giáo có thể bị quy phục bởi các thuyết kinh tế nhằm nghiên

cứu sự trao đổi giữa các “tài sản dâng cúng” và các dịch vụ tâm linh,

các hiện tượng thương mại và hàng hóa, các mô hình cộng đồng hóa

(cách tiếp cận doanh nghiệp hóa- giáo hội), tiếp thị tôn giáo, tác động

của sự cạnh tranh tôn giáo.

Người ta nhận thấy rõ tác dụng của thuyết kinh tế phổ biến. Cách

tiếp cận này bắt nguồn một cách tự nhiên từ mô hình tư bản được củng

cố từ những năm 1980 do sự suy tàn của mô hình kinh tế Xô Viết đã

sụp đổ hoặc chuyển thành “nền kinh tế thị trường Xã hội chủ nghĩa”

(như trường hợp Trung Quốc và Việt Nam) bởi việc đặt lại nghi vấn

về cách nhìn tuyến tính và độc nhất về sự trần tục hóa (sự thiết lập các

nhà nước Islam giáo ở Iran vào năm 1979, “sự trở lại của tôn giáo”

trong các xã hội Tây phương và các nước Xã hội chủ nghĩa cũ), do sự

hồi sinh của xã hội Dân chủ và các Nhà nước phúc lợi (trừ trường hợp

Bolivia ở Nam Mỹ) đối mặt với hoạt động tự do kinh tế mới của xã

hội đương đại. Sự thoái trào này có lẽ trực tiếp gắn liền với bối cảnh

toàn cầu hóa mà tác động gây ra có thể nhận thấy qua sự toàn cầu hóa

lối sống, tư tưởng chính trị và niềm tin tôn giáo.

74

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Chuyên ngành Xã hội học tôn giáo đã chỉ rõ sự tự do ý chí cá nhân

và các hiện tượng chối bỏ tín ngưỡng đã cho phép cải từ một đạo đang

thực hành sang một đạo khác do mình tự do lựa chọn, thậm chí có thể

kết hợp các tôn giáo với nhau⁵. Xét từ quan điểm xã hội vĩ mô, Peter

Berger là người đầu tiên đề cập đến vấn đề thị trường tôn giáo⁶ngay

từ những năm 1960. Tiếp theo quan điểm của ông, các nhà xã hội học

và nhân học, những nhà dự báo về nền kinh tế tôn giáo đã phân tích

một số phân khúc đặc biệt như Hefner nghiên cứu về động cơ kinh tế

trong việc gia nhập tôn giáo⁷. Iannaccone đã chỉ ra sự tập trung tôn

giáo vẫn luôn tồn tại trong các xã hội hiện đại, bà đã chỉ ra những tác

động của tôn giáo lên kinh tế theo nhiều cấp độ khác nhau (cá nhân,

gia đình, các tổ chức đoàn thể) và những tác động của chúng về mặt

chính trị. Một số nhà nghiên cứu khác đã đảo ngược mối quan hệ khi

đề xuất rằng tôn giáo không phải là một chất liệu có thể uốn nắn, nó

thích nghi với bối cảnh tư bản và những điều này đã được chứng

minh, chẳng hạn như phân tích về các nghi thức và suy tưởng dưới

góc độ hiệu quả và năng suất, sức hấp dẫn của những không gian

thiêng liêng và tác dụng của chúng về mặt du lịch tâm linh, sự cuồng

nhiệt hứng khởi trong các thánh lễ tập thể. Tôn giáo có khuynh hướng

làm đảo ngược, hành động để tôi luyện thành một “tinh thần tôn giáo

tư sản mới” tới mức hiện nay có thể nói là “tư bản tôn giáo”, lòng trắc

ẩn tư sản (compassionate capitalism) hay “tôn sùng chủ nghĩa vật

chất”. Một lần nữa, điểm gặp gỡ giữa kinh tế và tôn giáo không chỉ

trên bình diện đạo đức mà còn trong khuôn khổ của chủ nghĩa Tư bản.

Cách tiếp cận này từ nay đã không còn là bí mật đang có xu hướng

dần dần bắt buộc trong lĩnh vực Khoa học Xã hội. Lấy ví dụ một

nghiên cứu gần đây gồm hai tập, “Religion in the neoliberal Age”

(Tôn giáo trong kỷ nguyên tự do mới), “Religion and Consumer

Society” (Tôn giáo và xã hội tiêu dùng) đã minh họa cho những vấn

đề mà chúng tôi đề cập⁸. Cần chú ý là việc thành lập các hiệp hội đã

thể hiện cấu trúc của phạm vi nghiên cứu (European Networks of the

Economics of Religion, Center for the Economic Study of Religions).

Đó là thư mục chuyên đề được tạo ra và thường xuyên, được cập nhật

bởi các nhà nghiên cứu ở Đại học Munich và Đại học Salzburrg⁹cũng

đã chứng tỏ rằng các nghiên cứu được mở rộng phát triển liên tục.

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

75

Kinh tế tôn giáo và đạo Tin Lành ở Đông Nam Á: Đặt trong bối

cảnh lịch sử

Chúng ta đặt các mốc cho vấn đề này trong phạm vi vùng miền.

Vào thời tiền công nghiệp, Đông Nam Á gắn liền với các trục đường

giao lưu thương mại lớn và thể hiện khả năng hòa nhập nhanh chóng

vào các mạng lưới đế chế thuộc địa. Vùng này sau đó đã tiếp tục trải

nghiệm các hướng phát triển đa dạng (thế giới thứ ba, luận thuyết về

toàn cầu hóa và quốc gia hóa kinh tế tự do, kinh tế hoạch định thiết lập

theo lý thuyết về cách thức sản xuất châu Á), đôi khi phải chịu đựng

hoàn cảnh chiến tranh. Khi hòa bình, ổn định và an toàn được thiết lập

trở lại, vùng này đã chứng kiến những “con rồng” bay lên mang theo

những đất nước đang thời kì quá độ hoặc kém phát triển hơn nên phải

cố gắng vươn mình để trở thành những “con hổ châu Á” tương lai. Do

vậy, Đông Nam Á đã trở thành động cơ sản xuất kinh tế toàn cầu, một

địa điểm cải tiến khoa học công nghệ, là phòng thí nghiệm để làm

phép thử về tài nguyên con người địa phương vào các công nghệ quản

lý mới (trong đó có kể đến các “giá trị châu Á”), một thị trường mà sự

cạnh tranh thương mại ngày càng khắc nghiệt nhằm thống trị một số

hạng mục công nghiệp, nông- công nghiệp, tài sản và dịch vụ, tài

chính. Lợi ích chính mà vùng này đem lại hiện nay đến từ các thành

quả kinh tế và tiềm năng phát triển của vùng.

Suốt chiều dài thế kỷ XX, Khoa học Xã hội và Nhân văn đã phát hiện

ra nền tảng chính trị, kinh tế và văn hóa trong các xã hội truyền thống

trước khi quan tâm đến quá trình hiện đại hóa trong phạm vi thuộc địa đô

hộ hay nói cách khác là sứ mệnh truyền bá văn minh. Từ sự tăng trưởng

mạnh mẽ trong vòng hai thập kỷ cuối, một mặt là quá trình giải phóng

dân tộc và mặt khác là sự hội nhập toàn cầu của các xã hội và kinh tế bản

địa, các chuyển hóa trở nên phổ biến và tăng tốc chứng minh sự cần thiết

trong việc mở ra những đối tượng nghiên cứu mới dưới sự hỗ trợ của các

phương pháp phân tích tân tiến. Sự biến đổi của các xã hội nông thôn,

công nghiệp hóa, sự linh hoạt về tài sản, về dịch vụ và con người, sự toàn

cầu hóa, truyền thông đại chúng, kinh tế kỹ thuật số, tiêu chuẩn hóa về

ứng xử trong xã hội tiêu dùng và giải trí, cho thấy sự chênh lệch lớn tất

yếu giữa cách nhìn phổ biến thời xưa và sự năng động nội sinh hiện tại.

76

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Thực ra thì các nghiên cứu về xã hội, kinh tế, văn hóa cũng như tôn

giáo đều là sự phát hiện các địa điểm tôn giáo và việc soạn thảo các

học thuyết lớn, việc nghiên cứu các văn bản Kinh thánh, tín ngưỡng

truyền thống và dân gian, lịch sử giáo phái, người ta đều cho rằng các

tôn giáo tồn tại qua những biểu hiện xã hội và chính trị, qua sự phân

biệt tính năng động trong nội bộ tôn giáo (cải cách tôn giáo, chính

thống, dân tộc hóa) và ngoại vi (đa nguyên luận, toàn cầu hóa, phi

lãnh thổ hóa tôn giáo). Các khoa học Nhân văn cũng đã vượt qua

ngành Dân tộc học tôn giáo Đông Nam Á, ngành Xã hội học về hiện

đại hóa tôn giáo và gần đây nhất là những phân tích chính trị-pháp lý

về đa tôn giáo và những biểu hiện của chúng nơi công cộng. Tùy theo

trường hợp, các nước phải quản lý sự hiện diện của đa số hay thiểu số

tín đồ Phật giáo, Công giáo, Islam giáo, Hindu giáo, những hiện tượng

tôn giáo bản địa hoặc ngoại lai mới xuất hiện, những tín ngưỡng thời

tiền sử và không bỏ qua những yêu sách đôi khi rất mạnh mẽ đến

những người ngoại đạo, vô thần. Sự huy động nhiều khái niệm và

công cụ kinh tế khẳng định khuynh hướng mới trong nghiên cứu các

hiện tượng tôn giáo. Mối tương quan, hay đúng hơn là sự chồng chéo,

giữa việc mở rộng kinh tế và tính năng động của tôn giáo tạo ra đồng

thời hai lợi ích khoa học và chính trị.

Trong lĩnh vực nghiên cứu Đông Nam Á, khuynh hướng nghiên

cứu có vẻ đồng nhất. Cường độ có vẻ kém đi, phong trào mới hơn

(đầu những năm 2000)¹⁰nhưng sự gia tăng các công trình nghiên cứu

có triển vọng trở thành chủ chốt trong tương lai gần. Bằng chứng là

việc ấn hành gần đây một cuốn sách mang tính nền tảng, theo định

nghĩa về kinh tế tôn giáo, tìm tòi qua việc đặc cách hóa ý nghĩa của nó

trong phạm vi Đông Nam Á. Quả vậy, ở mức độ vùng miền, cần phải

tính đến tính đa dạng tôn giáo cố hữu và sự thích ứng khác nhau với

mô hình tư bản để đạt đến cấp độ phân tích tiếp theo còn gọi là “mặc

cảm đạo đức” (moral complexities)¹¹mà trong đó đề cập đến các bình

diện về giá trị và động cơ, sự tương tác giữa sự phồn thịnh kinh tế và

sự linh hoạt về tôn giáo.

Ở đây, cần nhắc lại rằng những tương tác này có chiều hướng tiến

triển và chúng phản ánh cả một quá trình lịch sử về sự học hỏi, thích

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

77

ứng các lý thuyết hiện đại liên quan đến sự vận hành kinh tế ở Đông

Nam Á. Những người sáng lập đã phát triển từ xã hội học các tư tưởng

lịch sử-phê bình để đặt câu hỏi hoặc vượt ra ngoài khuôn khổ lý

thuyết. Văn học đã đề cập rất nhiều về chủ đề này. Chỉ đơn cử trường

hợp của Max Weber, dựa trên nền tảng tôn giáo, ông đã cố gắng giải

thích các hoạt động kinh tế theo sơ đồ các giá trị: theo ông, học thuyết

Calvin có thể là một trong những yếu tố chủ chốt (không phải là

nguyên nhân) của sự hình thành chủ nghĩa Tư bản¹². Một số nhà tư

tưởng khác cũng thử kết nối giữa Xã hội học kinh tế và Xã hội học tôn

giáo. Trường hợp đặc biệt Émile Durkheim và những người thân cận

(đặc biệt là Marcel Mauss) đã coi tôn giáo như một sức mạnh đối lập

với thuyết vị lợi, chủ nghĩa tự do và ngay cả chủ nghĩa duy vật lịch sử.

Đối với họ, trước cả kinh tế, tôn giáo giữ vai trò tự trị, độc lập với

những bình diện khác của đời sống xã hội và nó chính là cội nguồn

của mọi thứ được hình thành trong xã hội¹³. Tiền tệ là đối tượng trung

tâm. Georg Simmel trong tác phẩm “Triết học về tiền tệ” (Philosophie

de l’argent) cũng đã giải thích rằng trong các xã hội hiện đại thế tục,

tiền bạc là một tín ngưỡng và là đức tin. Tình trạng chờ đợi là khởi

nguồn của khái niệm về giá trị và một dạng thức tư duy tập thể.

Những cách tiếp cận triệt để hơn cũng cho rằng sự phụ thuộc của kinh

tế vào tôn giáo đòi hỏi phải vượt ra ngoài khuôn khổ tôn giáo để hành

động biến đổi và giải phóng kinh tế có thể triển khai. Marx giải thích

làm thế nào mà tôn giáo ngăn chặn được mọi chỉ trích về hệ thống

hiện hành và làm thế nào mà con người chịu đựng được đồng thời hai

hiện tượng tha hóa kinh tế và tôn giáo. Cũng cần đề cập thêm tới

Walter Benjamin, phê bình của ông dựa vào phép loại suy giữa chức

năng của tôn giáo và chức năng của chủ nghĩa Tư bản.

Một số ví dụ nêu trên chứng minh sự đa dạng của các mối quan hệ

giữa tư duy kinh tế và các hiện tượng tôn giáo. Phần lớn các chứng

minh này dựa vào việc phân tích các nền kinh tế phương Tây quá độ

từ Cách mạng Công nghiệp sang chủ nghĩa Thực dân bành trướng. Về

phương diện tôn giáo thì đều theo các học thuyết độc thần quan trọng

thuận theo xu hướng hiện đại. Ngay cả khi Weber đã thử một kiểu

tổng hợp phổ quát bằng cách gộp 4 tôn giáo lớn ở châu Á (Hindu giáo,

78

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo) với nhau, ông vẫn bị phụ thuộc vào

các kiến thức Tây phương¹⁴và vì thế mà sự chứng minh của ông đã

giải thích những điểm đối lập đã từng được định nghĩa trong giáo lý

Tin Lành.

Bản chất của các nền kinh tế và các tôn giáo truyền thống nằm

ngoài những đề cập này. Các phong trào hiện đại hóa ở châu Á đưa ra

những giải pháp thay thế khác vẫn còn ở trạng thái trứng nước. Dĩ

nhiên, trong số các học thuyết lớn về kinh tế chính trị¹⁵có tính cạnh

tranh với các quan niệm tại thế truyền thống của Đông Nam Á, đó

chính là phê bình Mác xít, thậm chí là Mác-Lê Nin trong bối cảnh

thuộc địa của chủ nghĩa Tư bản và các tôn giáo tha hóa đã nhận được

sự tiếp đón nồng nhiệt nhất. Chủ nghĩa Xã hội Khoa học và Cách

mạng được truyền bá bởi phong trào Cộng sản quốc tế đã trở thành chỉ

dẫn nền tảng cho lý tưởng độc lập hơn là các học thuyết Dân tộc chủ

nghĩa (trường phái bảo thủ hoặc các nhà cách mạng vô thần) đã xác

định mối quan hệ Kinh tế/Tôn giáo trong quan hệ hoặc cộng sinh hoặc

phụ thuộc nhưng trong khuôn khổ chặt chẽ của Quốc gia dân tộc và

còn hơn cả những luận thuyết tự do hoặc dân chủ-xã hội mang tính

đặc trưng liên quan đến chế độ tự trị và các mối tương tác lẫn nhau.

Nếu chúng ta trở lại phạm vi khoa học, cần nhớ rằng trong suốt thời

kỳ chia rẽ này (chiến tranh lạnh và thế giới thứ ba), những xung đột

chính trị và quân sự tăng gấp đôi, về chiến tranh về hệ tư tưởng diễn ra

trên tất cả các bình diện kinh tế, công nghệ, xã hội và văn hóa. Người

ta ước lượng rằng quá trình thế tục hóa diễn ra vào thời điểm này là tất

yếu. Các yếu tố tôn giáo chẳng hơn gì những dấu vết cổ xưa đã bị xếp

vào hàng phụ. Vì thế, những cách tiếp cận không thuộc Mác xít đã

không thực sự đi đến cùng trong việc nghiên cứu các mối quan hệ

giữa tôn giáo và kinh tế. Trong phạm vi nghiên cứu Đông Nam Á,

Clifford Geertz có lẽ là người đầu tiên tham khảo một cách công khai

thuyết Xã hội học của Wenber¹⁶trong cuốn Religion of Java (1960),

sau đó đến James Peacock trong nghiên cứu về Islam giáo ở Indonesia

(Muslim Puritans: The Reformist Psychology in Southeast Asian

Islam, 1978). Cuối những năm 1970 đã diễn ra cuộc tranh luận giữa

những người theo trường phái kinh tế đạo đức (James Scott) và những

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

79

người theo thuyết về sự lựa chọn lý tính (Samuel Popkins). Rồi lĩnh

vực trí tuệ đã tiếp tục được mở rộng và phổ biến tới tận ngày nay

trong sự thích ứng không ngừng với những chuyển biến chính trị, kinh

tế và tôn giáo trong khu vực.

Yếu tố cuối cùng can thiệp vào nhận định mang tính sử liệu chính

là nghiên cứu đặc biệt về đạo Tin Lành ở Đông Nam Á. Nghiên cứu

này trước hết được đặt ngoài ranh giới của lịch sử Cơ Đốc giáo ở châu

Á (cũng chính là lịch sử Công giáo). Lịch sử truyền giáo của đạo Tin

Lành không chỉ mới đây mà học thuyết truyền giáo phát triển đã tồn

tại dưới nhiều dạng thức tùy theo bối cảnh. Nếu như những tài liệu

viết được giữ kín cho tới giữa thế kỷ XX là do chúng bị cấm trong đời

sống tôn giáo ở các nhà thờ địa phương (chủ yếu ở các đế chế thực

dân như Hà Lan và Anh), hoặc các tài liệu này viết về các kế hoạch

truyền giáo sắp tới. Ngoài các nguồn nội bộ, lợi ích trước hết có thể

thấy là trong khi sự lôi kéo nhiệt tình của Tin lành xuất phát từ cuộc

Đại Tỉnh thức lần thứ hai đã khởi động những thách thức đầu tiên về

mặt pháp lý đối với các nhà chức trách địa phương, bởi vì tôn giáo này

đã quy phục hàng loạt người theo đạo ở các vùng núi (bán đảo

Indonesia) hay những người nhập cư (vùng Mã Lai). Tình trạng chiến

tranh lạnh tiếp tục chính trị hóa các cuộc thảo luận đàm phán (tự do và

phân biệt tôn giáo) cho tới vấn đề sự “trở lại của tôn giáo” đã khởi

động một cách mạnh mẽ từ sự ảnh hưởng Tin lành đặt ra từ những

năm 1980. Từ một nghiên cứu về lòng sùng đạo ngoài lề với ý tưởng

nghèo nàn thông qua việc phân biệt thần học với Công giáo, theo cách

này người ta tiến đến một nghiên cứu về sự sùng đạo thiểu số biểu thị

cho đám đông, từ sự vận hành phức tạp và hậu quả là nó đặt các quốc

gia và xã hội này đối diện với nhiều thách thức về chính trị-tôn giáo

và văn hóa-xã hội.

Sự xuất hiện của nghiên cứu về các Hội thánh Tin Lành ở Đông

Nam Á kết hợp với lợi ích khoa học xã hội Bắc Mỹ đã góp phần vào

sự quảng bá một ngành xã hội học “khai phóng” đang tìm cách đặt lại

vấn đề về mối liên quan giữa Kinh tế và Tôn giáo trong một trật tự

mới mang tính toàn cầu¹⁷. Những chỉ trích ngày càng nặng nề một mặt

nhắm vào sự vô hiệu của kinh tế kế hoạch và mặt khác, sự xuất hiện

80

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

của các thuyết về chủ nghĩa kinh tế tự do mới tiếp đó đã được khẳng

định bởi sự sụp đổ của Liên minh Xô viết, đặt lại chương trình Luân

lý Tin Lành và mối quan hệ của tôn giáo và chủ nghĩa Tư sản. Sự hiện

đại hóa tôn giáo đã được lĩnh hội như vậy trong mối quan hệ với sự

phát triển kinh tế và sự quá độ, chuyển tiếp của các quốc gia. Sự nhiệt

thành phúc âm, uy tín, phong trào Ngũ Tuần đã củng cố mạnh mẽ sự

quy tụ của các ngành khoa học kinh tế và các hiện tượng tôn giáo đều

thừa hưởng một nền tảng lý luận vững chắc. Chẳng hạn một nghiên

cứu về các cuộc truyền giáo thuộc dòng Giám lý trong khối Mã Lai

đầu thế kỷ XX đã xác minh điều này¹⁸. Tác giả đã tham khảo khái

niệm thần học connectionalism, “kết nối quốc gia” xuất phát từ thuyết

quân bình nhân học để tạo nên các kiểu mẫu Công giáo nhiệt tâm nhất

(trong hoạt động truyền giáo) và cũng là mạng lưới quan hệ tương tác

mà cách thức tổ chức nội bộ tựu trung lại rất gần với luận lý tư bản thế

giới đang hình thành. Từ đó, các nghiên cứu liên quan đến động cơ,

phương thức gia nhập đạo Tin Lành đã chỉ ra cách thức làm thế nào

mà chủ nghĩa Tư bản đương đại đã tạo cơ hội cho những hiện tượng

này khi thiết lập các thuyết thần học về sự giàu có phồn thịnh càng

ngày càng được thỏa hiệp giữa đời sống tâm linh và đời sống vật

chất¹⁹.

Nếu khái niệm kinh tế tôn giáo đặc biệt thích đáng cho việc nghiên

cứu các bộ Kinh thánh Phúc Âm và những lí giải thần học²⁰mà một số

người coi như một kiểu chống lại luận thuyết Weber thì nó cũng

không kém phần xứng đáng cho việc nghiên cứu các tôn giáo khác

như Phật giáo và Islam giáo²¹.

Chúng ta có thể thấy ở đây một sự tiến bộ về lý luận trong nghiên

cứu các hiện tượng tôn giáo theo chế độ hiện đại không thuộc phương

Tây. Nhưng đồng thời cũng cần nêu lên khái niệm của chủ nghĩa Tư

bản, cho rằng đó là mô hình duy nhất đã tồn tại theo cách của chủ

nghĩa vị chủng tới tận gần đây. Bối cảnh quốc tế từ đó đã tiến triển,

những cuộc thảo luận lớn về phát triển kinh tế cũng vậy. Và nếu hiện

nay chúng ta sống trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế, các ngành khoa

học kinh tế cũng đã bị toàn cầu hóa, vì thế mà các trải nghiệm luân

phiên đối với sự phát triển theo lối Tây phương đã được nhân lên

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

81

nhiều. Châu Á đã luôn giữ một vị trí lựa chọn. Nơi hình thành chủ

nghĩa Cộng sản tâm điểm châu Á và sự hình thành các mô hình Tư

bản hậu thuộc địa đặc thù, nơi khởi xướng “giá trị châu Á”, từ thời

điểm đó trở thành động cơ của kinh tế toàn cầu, Viễn Đông, gồm các

nước phương Đông và khu vực Asean, đang vươn mình trở thành

trọng điểm mới trong thế kỷ XXI. Robert Hefner đã có lý khi cho rằng

“Our understanding of capitalism and religiosity differs today [đầu thế

kỷ XXI] from that a generation or two earlier”²². Đó là từ “tinh thần

mới của chủ nghĩa Tư bản”²³, từ “late-modern capitalism” “hậu Tư

bản” (Hefner) hay còn là “kỷ nguyên của chủ nghĩa tự do kiểu mới”²⁴

mà chúng ta đề cập đến hôm nay. Đó là nhờ sự nhận thức liên hợp

giữa khái niệm linh hoạt của chủ nghĩa Tư bản và của sự đa dạng tôn

giáo nội tại mà các nghiên cứu ngày nay phát triển trong mối liên quan

với nền kinh tế tôn giáo trong khu vực Đông Nam Á²⁵.

Mô hình kinh tế và đạo Tin Lành ở Đông Nam Á : Thử nghiệm

mô hình và phân kỳ

Trước khi nêu ra một số ví dụ về mối quan hệ tồn tại hiện nay giữa

chủ nghĩa Tư bản và đạo Tin Lành ở Đông Nam Á, hãy thử tổng hợp

nội dung qua việc thiết lập mối tương quan giữa bối cảnh chính trị,

các mô hình kinh tế (theo cách tiếp cận lý thuyết và kinh nghiệm) và

các tổ chức Tin lành (sự hiện diện của tôn giáo, diễn văn kinh tế).

82

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Bảng phân kỳ này cần được bổ sung và nghiên cứu sâu thêm. Cho

dù còn nhiều khiếm khuyết, chúng ta hãy thử rút ra một số điểm.

Trước hết, về mặt phương pháp, việc quan trọng là xác định niên đại

bằng cách kết hợp lịch sử tôn giáo và lịch sử kinh tế nhằm nghiên cứu

các mối tương quan theo chu kỳ, xu hướng và sự đứt gãy. Thứ hai, về

mặt khoa học luận, cần phải có các nghiên cứu sâu hơn về việc phân

kỳ bằng cách quan tâm đến lịch sử các ngành Khoa học Xã hội tôn

giáo và lịch sử Tư tưởng Kinh tế để thấy được làm thế nào mà hai lĩnh

vực này đối thoại hoặc không đối thoại với nhau qua các thời kỳ khác

nhau. Trên một bình diện khác, vấn đề cấp độ phân tích cũng rất quan

trọng để hiểu được tình hình khu vực trước hiện tượng toàn cầu hóa và

những hiệu ứng của toàn cầu hóa lên tình hình quốc gia và khu vực

(Đông Nam Á) từ những năm 1980. Bởi vì ngay cả các hệ tư tưởng

chính trị, các học thuyết kinh tế và các tổ chức tôn giáo là những vấn

đề cơ bản cần phải biết, việc phân tích và hiểu được những tình huống

cụ thể cũng không kém phần trọng yếu để đánh giá sự thích ứng hay

nói cách khác là những chênh lệch giữa mô hình lý thuyết và kinh

nghiệm thực tế.

Từ quan điểm nghiêm khắc của lịch sử Tin lành ở Đông Nam Á mà

lịch sử kết nối (connected history) cần được viết tiếp²⁶, bảng phân kỳ

đề xuất cho phép tiến đến những giả thuyết tiếp theo. Tới tận đầu thế

kỷ XIX, đạo Tin Lành chưa hề có mặt trong khu vực. Nhưng các giá

trị của đạo này chắc chắn đã thúc đẩy các sự khởi xướng tư nhân về

thương mại biển Hà Lan và Anh Quốc ở châu Á. Vào thời kỳ các đế

quốc hiện đại, đạo Tin Lành truyền thống đã được cải cách và trường

phái Luther được áp dụng bởi các đế quốc thực dân. Vào đầu thế kỷ

XX, những hiệu ứng của cuộc Đại Thức Tỉnh lần thứ hai đã có thể

nhận thấy bởi sự hiện diện của các hiệp hội thừa sai và tìm kiếm

những người ngoại đạo để gia nhập họ vào cộng đồng tín hữu và đồng

thời xúc tiến việc phát triển kinh tế (để xóa đói giảm nghèo) và hiện

đại hóa lối sống. Đạo Tin Lành vì vậy có thể xem là một trong những

biểu hiện của sự chuyển biến xã hội và kinh tế. Vào thời kỳ các quốc

gia bắt đầu hình thành và thời kỳ chiến tranh lạnh, đạo Tin Lành bị

mắc kẹt giữa kháng chiến, cách mạng nhân văn và quân sự chống độc

quyền chuyên chế. Sự ủng hộ phát triển đối với các nước không thuộc

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

83

cùng hàng ngũ mà người ta hy vọng sẽ được quá độ sang chế độ dân

chủ tự do đồng hành với sự suy tính ngay tại địa bàn về sự đa dạng tôn

giáo trong các xã hội hiện đại ngày càng trần tục hóa. Với sự kết thúc

thời kỳ phân cực, đạo Tin Lành triển khai ngày càng lớn mạnh dưới

các dạng thức có tính thuyết phục và những người theo phái Ngũ Tuần

dường như cũng đồng hành với phong trào toàn cầu hóa kinh tế tự do,

chấp nhận luật cạnh tranh trên thị trường tôn giáo trong khi vẫn cổ vũ

“lòng trắc ẩn Tư bản”. Khu vực ASEAN mở rộng đến độ bao phủ toàn

bộ vùng Đông Á (trừ Đông Timor đang trong quá trình gia nhập),

nghiễm nhiên trở thành một địa điểm trao đổi và tiến tới việc củng cố

sự cất cánh bay lên trong phát triển kinh tế. Kỷ nguyên mới bắt đầu đã

khẳng định sự khởi sắc về kinh tế và các xu hướng tiến tới hội nhập

khu vực một cách mạnh mẽ hơn. Mặt khác, chúng ta cũng có thể thấy

việc truyền bá được mở rộng dưới các hình thức Đặc Sủng, Ngũ Tuần

mới, mô hình “tôn giáo phồn thịnh” thích ứng với các điều kiện chính

trị xã hội hiện tại. Thắng lợi trên một số phương diện, mô hình Tư bản

cũng phải đối mặt với những thách thức toàn cầu mới như việc tái

phân chia của cải, sự khan hiếm tài nguyên, sự mất cân bằng sinh thái.

Bao nhiêu là chủ đề, câu hỏi mà tôn giáo đặt ra qua luân lý về sự phát

triển mà vị thế của tôn giáo với tư cách là các giải pháp thay thế khả

thi đối diện với chủ nghĩa Tư bản trong sự hiện đại muộn màng.

Sự sùng tín và mở rộng kinh tế ở Đông Nam Á: một vài minh họa

Những năm gần đây, chúng tôi đã đồng chủ biên một nghiên cứu

tập thể về hoạt động của các giáo hội Tin lành ở Đông Nam Á²⁷. Bắt

đầu đồng thời từ hai kiểm nghiệm, đó là sự đa dạng linh hoạt và phổ

biến của đạo Tin Lành ở Đông Nam Á và sự thiếu trầm trọng các khảo

sát thực địa cũng như các nghiên cứu so sánh. Điều này hoàn hoàn trái

ngược với những gì chúng ta thấy ở châu Phi hoặc Nam Mỹ. Vì vậy,

chúng tôi đã lập ra một nhóm gồm nhiều chuyên gia về Đông Nam Á

và/hoặc về đạo Tin Lành để tìm hiểu về thực tiễn đương đại này. Yêu

cầu khoa học ban đầu là đi từ các nguồn khảo sát thực địa, các di sản

lịch sử và mục đích tôn giáo chính trị thuộc khu vực, rồi phân tích tư

liệu được viết bằng ngôn ngữ và chữ viết bản địa (ấn phẩm khoa học,

báo chí, phỏng vấn, chứng nhân, văn bản luật, văn bản truyền giáo).

84

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

Mỗi chương được soạn thảo như một nghiên cứu theo từng trường

hợp. Nhóm chủ biên phải tổng hợp toàn bộ các chuyên khảo để có thể

so sánh và kết nối chúng với nhau theo ba trục chuyên đề chính.

Phần dẫn nhập giới thiệu những suy ngẫm lý luận bằng cách dựa vào

sự so sánh trong nội bộ các nghiên cứu. Sau đó, chúng tôi nhờ đến sự

hỗ trợ của các nhà nghiên cứu bên ngoài, những người đã đào sâu các

cuộc thảo luận qua việc mở ra những so sánh với các nguồn bên ngoài.

Đối chiếu những phân tích của chúng tôi về đạo Tin Lành ở Đông Nam

Á và những phân tích được thực hiện ở châu Phi, Nam Mỹ La tinh hoặc

phương Tây cho phép nêu bật những đặc thù khu vực về sự tiếp biến

văn hóa-tôn giáo cũng như sự tồn tại những khác biệt cơ bản.

Nội dung cuốn sách được chia thành ba phần trọng tâm. Phần thứ

nhất “Truyền bá Phúc Âm Thiên sứ châu Á: từ khái niệm đến sứ

mệnh” đánh dấu những tương tác giữa các luận lý về truyền giáo học

vượt ra ngoài hoặc nằm trong nội bộ châu Á. Phần thứ hai “Đạo Tin

Lành nằm ngoài lề các quốc gia” trước hết minh họa sự tiếp nhận

thông điệp Phúc Âm khác nhau của các cộng đồng khu vực phù hợp

với nền tảng tôn giáo dân tộc đặc thù. Phần cuối “đạo Tin Lành đối

diện với những vấn đề của thế giới hiện đại ở Đông Nam Á”, phân

tích sự điều tiết tính tôn giáo mang tính quốc gia bởi các thể chế chính

trị mang bản chất và sự tiến triển khác biệt nhau.

Trong số những kết luận chính mang tính cá nhân rút ra từ cuốn

sách này, trước tiên cần ghi nhận những sự tương đồng về những hiệu

ứng về sự toàn cầu hóa tôn giáo ở quy mô toàn thế giới: các Hội thánh

Tin Lành Đông Nam Á cũng chịu những tác động mang tính hai mặt

của hiện tượng toàn cầu hóa kinh tế và công nghệ: sự phát triển được

nhìn nhận như là nguyên nhân gây biến đổi cấu trúc văn hóa xã hội

hoặc như một phương tiện bảo tồn truyền thống địa phương trước sự

áp đặt của các mô hình ngoại lai. Mặt khác, sự mở rộng của đạo Tin

Lành thể hiện niềm hy vọng vào thần học về sự phồn thịnh, những

mong đợi từ các mối quan hệ cộng đồng mới chặt chẽ hơn.

Về phần các chuyên gia khu vực, một số người phác họa lại lịch sử

cận đại, một số quan tâm đến sự quá độ của các thể chế chính trị và

một số khác chú trọng đến sự mở rộng phát triển kinh tế: sự hợp nhất

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

85

kinh tế toàn cầu hướng về Viễn Đông khẳng định sự hội nhập của

châu Á vào thị trường thế giới nhưng đồng thời cũng là sự chuyển

biến các hệ sinh thái ở Đông Nam Á.

Phạm vi kinh tế không phải là trục chính của công trình này nhưng

nó xuyên suốt phần lớn các nghiên cứu như một lẽ đương nhiên. Xin

tóm lược ở đây năm nghiên cứu về các trường hợp riêng rẽ để minh

họa diện mạo của nền kinh tế tôn giáo.

Nghiên cứu của Pierre-Henry de Bruyn vạch lại hành trình của các

giáo sỹ Tin lành người Hồng Kông ở Thái Lan trước khi đặt hoạt động

truyền giáo thế giới trong một phong trào lớn hơn về hoạt động phổ

truyền của Cơ Đốc giáo Trung Hoa. Ông đã chỉ ra cách thức mà các

chiến lược hành động được triển khai trong môi trường đa quốc gia.

Để củng cố các quan hệ tương tác và để hai bên cùng có lợi, giữa các

giáo sỹ và tổ chức tiếp nhận, mô hình kinh tế theo sứ mệnh cần được

xác định trước (mạng lưới truyền giáo cần được hỗ trợ bởi một cơ cấu

tài chính) thích hợp với điều kiện xã hội, văn hóa, ủng hộ sự hiện đại

hóa đã đề cập ở Hồng Kông, thúc đẩy kiến thức chung qua sự phát

triển du lịch truyền giáo.

Chuyên gia Xã hội học Hui-yeon Kim khảo sát về Hội thánh Ngũ

Tuần thuộc phái Phúc Âm Toàn Vẹn ở Đông Nam Á (Full Gospel

church do David Cho Yonggi sáng lập). Việc nhấn mạnh một số điểm

tương đồng của thời cận đại (thực dân, chiến tranh dân sự, nghèo đói)

củng cố những thành tựu kinh tế và sự tỏa sáng văn hóa hiện nay của

Hàn Quốc được phân tích dưới nhãn quan thần học về sự thịnh vượng.

Bằng cách minh họa các chiến lược mới đang diễn ra trong nội bộ

châu Á, bà đã chứng minh đặc điểm xuyên quốc gia của Hội thánh-mẹ

hay nói rộng hơn là đặc điểm liên châu Á của truyền giáo học Tin lành

Hàn Quốc tiếp cận với những cố gắng của chính phủ Hàn Quốc nhằm

khuyến khích “Nation Branding” (dấu ấn quốc gia). Trường phái Ngũ

Tuần mới và sự phồn thịnh kinh tế tác động lẫn nhau nhằm thiết lập

một soft power (quyền lực mềm) ở Hàn Quốc định hướng trực tiếp

cho khu vực Đông Nam Á.

Khu vực thuộc bán đảo Mã Lai (Malaysia, Singapore, Indonesia)

đã biết đến sự phát triển mạnh mẽ của các giáo hội. Các quốc gia này

86

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

tiếp nhận các cộng đồng người Hoa kiều, những tín hữu mới gia nhập

đạo đa số thuộc tầng lớp thị dân và bình dân đang lên. Trong nghiên

cứu của mình, Juliette Koning tập trung vào các trường hợp đạo Tin

Lành ở Indonesia thuộc cộng đồng Hoa kiều. Bà phân tích các câu

chuyện về cuộc sống và những lộ trình nghề nghiệp bằng cách làm nổi

bật sự tương tác giữa tôn giáo, kinh tế và bản sắc qua sự tiếp nhận các

tộc người. Sự hiện diện của những cộng đồng này có tính hai mặt (sự

thành đạt về mặt xã hội, sự phân biệt chủng tộc). Các mạng lưới kinh

tế và tôn giáo hòa lẫn vào nhau và business model “mô hình thương

mại” sẽ tìm thấy trong cấu trúc doanh nghiệp đa quốc gia và cả trong

các giáo hội.

Singapore tạo dựng và phát triển ở Đông Nam Á một mô hình siêu

hiện đại. Gwendoline và Yannick Fer đã tiến hành nghiên cứu sự vận

hành của một Nhà thờ khổng lồ ở quốc gia này để tìm hiểu sự năng

động trong nội bộ các nhóm dân tộc theo Cơ Đốc giáo và sự truyền bá

tôn giáo trong các cộng đồng cơ sở. Nữ giới đóng vai trò là những

người trung gian đặc biệt tích cực nhằm thúc đẩy sự trao đổi giữa các

tín đồ, trong môi trường xã hội, chính trị đặc thù ở Singapore. Nghiên

cứu cho phép hiểu được những cấp độ khác nhau của tinh thần đồng

đạo, sự củng cố các mối liên hệ phức tạp giữa sự cạnh tranh Tư bản,

thành đạt trong xã hội và giá trị gia đình.

Jeaney Yip và Susan Ainsworth đến từ các chuyên ngành ngoài

Khoa học Xã hội truyền thống (tiếp thị, tổ chức đào tạo, nghiên cứu)

đã khảo sát về hùng biện và kỹ thuật thương mại sử dụng trong các

thông điệp bởi các nhà thờ Tin lành. Qua đó, nghiên cứu về hai tổ

chức giáo hội lớn du nhập vào Singapore đã chỉ ra làm thế nào mà

việc “tiếp thị” khuyến khích sự cách tân về mặt nhận thức đối với tôn

giáo và những tổ chức tôn giáo nào đã tìm cách đưa ra nhiều đề xuất

khác nhau nhằm áp đặt “thương hiệu” riêng. Nếu như thị trường cho

phép các tổ chức tôn giáo tự phát triển, hai nghiên cứu trường hợp này

cũng chỉ ra cách thức mà thị trường đã làm khuynh đảo hoàn toàn ý

nghĩa và việc thực hành tôn giáo. Nghiên cứu của họ như vậy đã minh

họa cách thức chuyển đổi từ thị trường tôn giáo sang chế độ tư bản

theo ý muốn của các tổ chức tôn giáo áp đặt thương hiệu (Branded

Pascal Bourdeaux. Đạo Tin Lành và kinh tế tôn giáo ở Đông Nam Á…

87

Faiths) trong bối cảnh chủ nghĩa tự do mới, rút ra những lợi ích từ sự

vận hành của xã hội giải trí và tiêu dùng.

Qua các trường hợp nêu trên, có thể thấy rằng cách thức mà các

Hội thánh Tin Lành ở Đông Nam Á can thiệp vào lĩnh vực kinh tế,

rằng các hoạt động của họ có động lực từ sự trợ giúp phát triển và xóa

đói giảm nghèo (việc cải đạo và cam kết tại thế chú trọng vào sự cách

ly hóa về mặt chính trị xã hội và sự nghèo nàn về kinh tế) hoặc ngược

lại, các Hội thánh Tin Lành tìm cách phân tích tất cả các thể thức về

sự thịnh vượng tâm linh và vật chất (thành đạt trong xã

hội/empowerment, pious materialism, Growth Church).

Kết luận

Vào đầu thế kỷ XXI này, những hiệu ứng của toàn cầu hóa không

chỉ duy nhất đến từ việc gia nhập ngày càng hiệu quả của các quốc gia

Đông Nam Á, từ sự tha thiết mời gọi của các siêu quốc gia và từ sự

hội nhập kinh tế vào thị trường quốc tế. Nếu như tình trạng các quốc

gia cho thấy sự chênh lệch về mức độ phát triển, sự can thiệp mang

tính quốc gia, sự điều tiết và sự mất cân bằng khu vực, Đông Nam Á

cũng trở thành một trọng điểm phát triển mới năng động và tân tiến.

Kỷ niệm 50 năm thành lập ASEAN, khu vực đã được mở rộng, xác

định lại các nhiệm vụ, bảo đảm sự ổn định và an toàn khu vực bằng

việc mở ra một thị trường và tiếp tục quá trình khu vực hóa kinh tế.

Trên nền tảng tôn giáo mang tính đặc thù bởi sự đa dạng cố hữu,

chồng chéo bởi sự linh hoạt về tôn giáo trong đó có việc theo đạo Tin

Lành là một trong những tôn giáo nổi bật và được truyền bá nhiều

nhất. Hiện tượng mới nhất và mãnh liệt nhất là Tân giáo Tin Lành là

một thách thức đối với các quốc gia, các xã hội đang biến chuyển và

các tôn giáo mang tính lịch sử. Nếu như đạo Tin Lành có vẻ rất thành

công trong sự chinh phục về mặt tâm linh, đó chính là vì tôn giáo này

đã biết cách thích ứng với mô hình Tư bản xưa và sự biểu hiện mang

tính tự do mới đương đại. Luận thuyết của Weber vì vậy được củng cố

bởi các thuyết thần học về sự thịnh vượng và biết cách dựng lên một

sự song trùng tất yếu giữa tài sản dâng cúng, tài sản Hội thánh và của

cải vật chất. Mặt khác, các thuyết này ở trong tình hình thuận lợi bởi

vì trong một bối cảnh kinh tế khởi sắc như vậy, việc thoát đói nghèo

88

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 2 - 2019

hoặc tiếp tục phát triển đem lại niềm hy vọng về sự thành đạt của cá

nhân trong xã hội. Có rất nhiều ví dụ chứng minh xu hướng chung này

và trường hợp mà chúng tôi quan tâm là sự kết hợp giữa tinh thần mới

trong sứ mệnh truyền giáo và trong chủ nghĩa Tư bản.

Ưu thế kinh tế thúc đẩy mạnh mẽ hơn sự thấm nhuần các phân tích

kinh tế trong lĩnh vực Khoa học Xã hội, đó là các hiện tượng tôn giáo

trong tổng thể của chúng và các nhà thờ Tin lành Giám lý và Tân giáo

Ngũ Tuần mới ngày nay đã được phân tích dưới góc độ kinh tế tôn

giáo. Sự sụp đổ của Xã hội chủ nghĩa vào những năm 1980 lý giải

định hướng một chiều về các nghiên cứu này bởi vì chính các luận

thuyết về chủ nghĩa tự do mới thống trị hiện nay mặc cho sự tồn lưu

của hiện tượng quốc gia hóa một số bộ phận kinh tế hoặc dựa trên nền

kinh tế thị trường theo định hướng Xã hội chủ nghĩa.

Phương thức tiến hành này chắc chắn là cần thiết. Tuy nhiên, có hai

câu hỏi lớn được đặt ra: Vấn đề nối ráp các nghiên cứu siêu hiện đại

này với cách tiếp cận mang tính niên đại của các nghiên cứu tôn giáo

và vấn đề thay thế về ý niệm duy nhất theo thuyết tự do mới về nền

kinh tế tôn giáo. Hai nhận định này thực ra không thể làm cho chúng

ta quên được những tiến triển lịch sử về mối quan hệ Kinh tế-Tôn giáo

cũng như các quan niệm khác nhau mang tính Lý luận, Thần học, Triết

học, Xã hội học về mối quan hệ này. Lịch sử đã được hình thành từ

biết bao tiếp nối và đứt gãy, các sự kiện và hình thái cấu trúc. Kinh tế

đã được hình thành từ các khuynh hướng, chu kỳ và từ các cuộc

khủng hoảng. Ai còn nhớ đến cuộc khủng hoảng tài chính đã ảnh

hưởng trực tiếp đến Đông Nam Á vào những năm 2008-2009? Liệu

các “tôn giáo của sự thịnh vượng” có từng cung cấp một kiến giải nào

cho vấn đề này hay không?

Tìm hiểu các chiến lược của hoạt động tôn giáo là điều đích đáng,

tổ chức các Hội thánh hoặc tạo hình bản sắc các cộng đồng tôn giáo,

kinh tế tôn giáo không nên chỉ quy giản vào tính chức năng của nó.

Nó còn phát triển những suy tư mang tính xã hội và luân lý cho phép

hiểu việc tìm kiếm sự cân bằng giữa hiệu quả và công lý. Cuối cùng

thì các trí thức Đông Nam Á, các nhà Xã hội học, Chính trị, Kinh tế

học đã nói gì về sự hiểu biết của họ về quan niệm Kinh tế tôn giáo và