Mấy suy nghĩ về nghiên cứu làng xã tiếp cận theo hướng liên ngành và khu vực học

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

56

MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ

TIẾP CẬN THEO HƯỚNG LIÊN NGÀNH

VÀ KHU VỰC HỌC

ĐỖ DANH HUẤN^*

Nghiên cứu về làng xã ở Việt Nam từ trước đến nay, chủ yếu tiếp cận dựa trên

các khoa học chuyên ngành, như: lịch sử, văn hóa học, dân tộc học, xã hội học,

luật học, kinh tế học... Trong bối cảnh hiện nay, sự phát triển của khoa học xã

hội và nhân văn đã xuất hiện nhiều lý thuyết, nhiều phương pháp tiếp cận mới,

trong đó có tiếp cận theo hướng liên ngành và khu vực học. Chính vì vậy, việc

vận dụng hướng tiếp cận liên ngành và khu vực học vào nghiên cứu khoa học

xã hội và nhân văn nói chung và nghiên cứu làng xã ở Việt Nam nói riêng đòi hỏi

nhiều cố gắng của mỗi nhà nghiên cứu cũng như nhóm nghiên cứu. Bài viết

bước đầu đưa ra nhận thức về tiếp cận liên ngành và khu vực học trong nghiên

cứu làng xã ở Việt Nam, qua đó làm cơ sở lý thuyết trả lời câu hỏi nghiên cứu:

Tiếp cận làng xã Việt Nam theo hướng liên ngành và khu vực học – hó hăn và

triển vọng

Từ khóa: liên ngành, khu vực học, làng xã, phương pháp nghiên cứu

Nhận bài ngày: 12/4/2020; đưa vào biên tập: 26/5/2020; phản biện: 12/6/2020; duyệt

đăng: 24/9/2020

1. DẪN NHẬP

Nông thôn Việt Nam trong lịch sử, tập

I, II (Viện Sử học, 1977, 1978); Cơ

cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở

Bắc Bộ (Trần Từ, 1984); Về một số

làng buôn ở đồng bằng Bắc Bộ thế kỷ

XVIII - XIX (Nguyễn Quang Ngọc,

1993); Làng xã Việt Nam một số vấn

đề kinh tế, văn hóa, xã hội (Phan Đại

Doãn, 2001); Bảo tồn và phát triển các

làng nghề trong quá trình công nghiệp

hóa (Dương Bá Phượng, 2001); Làng

Việt đối diện tương lai, hồi sinh quá

khứ (John Kleinen, 2007); Hương ước

cổ làng xã đồng bằng Bắc Bộ (Vũ Duy

Mền, 2010); Hiện đại hóa làng nghề

theo chiến lược tăng trưởng xanh

Nghiên cứu về làng xã ở Việt Nam

(đặc biệt là làng xã vùng châu thổ Bắc

Bộ) đã đạt được nhiều thành tựu với

sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu

trong và ngoài nước thuộc chuyên

ngành khoa học xã hội và nhân văn và

cả khoa học tự nhiên. Có thể kể đến

một số công trình như: Người nông

dân châu thổ Bắc Kỳ (Pierre Gourou,

1936); Nền kinh tế công xã Việt Nam

(Vũ Quốc Thúc, 1950); Xã thôn Việt

Nam (Nguyễn Hồng Phong, 1958)…

^*Viện Sử học.

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

57

trường hợp vùng Đồng bằng sông 43) khi đặt vấn đề nghiên cứu làng xã

Hồng (Nguyễn Xuân Dũng, 2016)...

ở Việt Nam đã cho biết: “Làng được

coi như một hệ thống riêng gồm

những yếu tố hợp thành. Tùy theo đối

tượng nghiên cứu của mình mà người

nghiên cứu chọn lựa các yếu tố hợp

thành khác nhau của hệ thống. Chẳng

hạn có thể nghiên cứu làng như hệ

thống xã hội gồm các nhóm xã hội,

các đẳng cấp, các nhóm tuổi... hay

nghiên cứu làng như một hệ thống

kinh tế gồm các nhóm, các ngành

hoạt động sản xuất nghề nghiệp...

hoặc là như một hệ thống kinh tế - xã

hội mà các yếu tố hợp thành chằng

chéo, phức tạp hơn. Bản thân các yếu

tố của hệ thống làng lại cũng có thể

coi là hệ thống con để nghiên cứu

riêng biệt như gia đình, dòng họ, phe

giáp... Điểm chủ yếu mà người nghiên

cứu hướng tới là vạch ra mối liên hệ

tương tác giữa các yếu tố bên trong

của hệ thống, nêu lên cơ chế vận

hành của cấu trúc”.

Trong đó, một số nghiên cứu về làng

xã ở vùng châu thổ Bắc Bộ gần đây

theo khuynh hướng đa ngành và liên

ngành, xem làng xã như một khu vực,

một không gian văn hóa, xã hội, lịch

sử, một không gian phát triển, như:

Làng ở vùng châu thổ sông Hồng: Vấn

đề còn bỏ ngỏ (Philippe Papin, Oliver

Tessier, 2002); Mông Phụ - Một làng

ở đồng bằng sông Hồng (Nguyễn

Tùng, 2003); Địa chí Cổ Loa (Nguyễn

Quang Ngọc, Vũ Văn Quân, 2007).

Đặc biệt, trong số này phải kể tới

Chương trình nghiên cứu làng Bách

Cốc tại huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định

do các nhà khoa học Nhật Bản chủ trì,

Chương trình đã tổ chức tổng kết 20

năm nghiên cứu vào năm 2013 và

hiện tại vẫn còn triển khai. Nghiên cứu

này được thực hiện bài bản, nhưng

kết quả nghiên cứu vẫn chưa được

xuất bản để công bố rộng rãi. Tuy

nhiên, nhìn chung thành tựu của Thời gian gần đây, dưới tác động của

hướng nghiên cứu này còn khá khiêm

tốn.

quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế,

mà đặc biệt là quá trình đô thị hóa và

chương trình xây dựng nông thôn mới,

nên làng xã đang diễn ra những vận

động, chuyển biến mạnh mẽ trên

nhiều phương diện. Từ đó, yêu cầu

đặt ra cho các nghiên cứu về làng xã

là cần nhận thức tổng hợp, nhiều

chiều cạnh về làng xã để góp phần

khơi dậy, phát huy lợi thế vốn có,

thanh lọc những bất cập, tham gia tư

vấn chính sách và định hướng phát

triển nông thôn… Điều này đòi hỏi các

nhà nghiên cứu phải vận dụng những

Làng xã ở Việt Nam là một thực thể

phức hợp, bao gồm nhiều thành tố:

kinh tế, văn hóa, xã hội, không gian,

cảnh quan và môi trường… với nhiều

thiết chế: phường hội nghề nghiệp,

hội tư văn, các liên kết theo địa vực,

lứa tuổi, giới tính… Do đó, làng xã là

đối tượng nghiên cứu của nhiều

chuyên ngành khoa học lịch sử, văn

hóa học, kinh tế học, xã hội học, nhân

học, luật học, chính trị học, tâm lý

học… Giáo sư Hà Văn Tấn (2007: 42-

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

58

kỹ năng và phương pháp tiếp cận mới. những nhận thức rõ ràng và cụ thể về

Hiện nay, ở Việt Nam, khuynh hướng các hướng nghiên cứu này. Tổng hợp

tiếp cận liên ngành và khu vực học từ một số nguồn tài liệu, chúng tôi

đang bắt đầu được áp dụng và hứa bước đầu dẫn ra một số quan điểm về

hẹn sẽ mang tới những nhận thức nghiên cứu liên ngành và khu vực học

tổng hợp, nhiều chiều và toàn diện như sau.

trong nghiên cứu khoa học xã hội và

Liên ngành: Tại hội thảo Khu vực học:

nhân văn nói chung và làng xã nói

Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương

riêng. Tuy nhiên, việc vận dụng những

pháp nghiên cứu, quan điểm liên

phương pháp và lý thuyết mới áp

ngành được nêu lên như sau: “Liên

dụng vào nghiên cứu làng xã, đặc biệt

ngành là một loại hình hợp tác học

là hướng tiếp cận liên ngành và khu

thuật, trong đó các nhà chuyên môn

vực học có những khó khăn và thuận

được lấy từ hai hay nhiều chuyên

lợi gì? Triển vọng của phương pháp

ngành khác nhau cùng làm việc với

này khi áp dụng cho nghiên cứu làng

nhau để cùng đạt đến những mục tiêu

xã ra sao? Bài viết dựa trên nhận thức

chung trong nhận thức đối tượng

về làng xã ở vùng châu thổ Bắc Bộ,

nghiên cứu” (Viện Việt Nam học và

bước đầu tìm hiểu về những vấn đề

Khoa học phát triển, 2006: 2).

trên.

Theo Nguyễn Quang Ngọc (2018:

2. NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ THEO

254): “Nghiên cứu liên ngành một

HƯỚNG TIẾP CẬN LIÊN NGÀNH VÀ

cách chính quy, bài bản đòi hỏi phải

KHU VỰC HỌC

sử dụng đồng thời, tổng thể và hiệu

2.1. Nhận thức về hướng tiếp cận quả của nhiều phương pháp đặc thù

liên ngành và khu vực học trong cho một đối tượng nghiên cứu và đem

nghiên cứu

đến một nhận thức khoa học chung.

Ở đây, các phương pháp nghiên cứu

phải được đặt ngang nhau, không

thiên kiến, không phân biệt chính phụ”.

Những năm gần đây, khi triển khai

nghiên cứu hay tổ chức hội thảo, tọa

đàm khoa học giới nghiên cứu khoa

học xã hội và nhân văn ở Việt Nam Tác giả Trần Lê Bảo (2009: 22) đã viết:

thường đề cập tới thuật ngữ liên “Liên ngành không chỉ là sự liên kết

ngành và khu vực học, mặc dù đôi khi giữa các chuyên gia từ các ngành

việc vận dụng như thế nào và đến khác nhau, mà có khi còn là việc sử

mức độ nào các hướng tiếp cận còn dụng đồng thời ít nhất hai phương

chưa được làm rõ. Một điều đáng nói pháp nghiên cứu chuyên ngành trở

nữa là, mặc dù xuất hiện một “khuynh lên. Các phương pháp này tồn tại trên

hướng”, một “xu thế” hướng tới tiếp nguyên tắc là phải có quan hệ mật

cận liên ngành và khu vực học, song thiết với nhau, hỗ trợ lẫn nhau và bình

chúng ta vẫn chưa có một công trình đẳng với nhau về vai trò và nhiệm vụ

chuyên khảo nào đầy đủ để trang bị trong nhận thức đối tượng nghiên cứu”.

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

59

Tại hội thảo Quốc tế: Nghiên cứu Liên của mọi cộng đồng dân cư, do vậy

ngành trong khoa học xã hội và nhân cũng trở thành một đối tượng không

văn, tác giả Trần Thúc Việt (2009: 229) thể thiếu trong nghiên cứu khu vực

cũng nêu: “Nghiên cứu liên ngành là học”.

sự tổng hợp tri thức của nhiều lĩnh

David L. Szanton thì cho rằng:

vực và nhiều ngành học, là quá trình

“Nghiên cứu khu vực nên được hiểu

liên kết, thiết lập các mối quan hệ qua

là khái niệm chỉ một nhóm gồm nhiều

lại, quy định và ảnh hưởng lẫn nhau

lĩnh vực và hoạt động học thuật có

giữa những phương pháp và quy trình

những đặc điểm chung sau: Nghiên

của nhiều chuyên gia khác nhau. Do

cứu sâu về ngôn ngữ; Nghiên cứu

vậy, nghiên cứu liên ngành rất khác

thực địa (điền dã) sâu sắc bằng tiếng

với tiếp cận chuyên ngành là sử dụng

địa phương; Nghiên cứu kỹ lịch sử,

các phương pháp và quy trình của

các quan điểm, tư liệu và những lý

nhiều chuyên ngành một cách riêng

giải của địa phương; Kiểm tra, thảo

biệt, độc lập”.

luận, phê bình, hay phát triển các lý

Khu vực học: Nguyễn Quang Ngọc thuyết cơ sở dựa trên những quan sát

(2008: 6) cho rằng: “Khu vực học lấy cụ thể; Có những thảo luận đa ngành

không gian văn hóa - xã hội bao gồm liên quan đến nhiều ngành khoa học

các lĩnh vực hoạt động của con người xã hội và nhân văn” (dẫn theo Trịnh

và quan hệ tương tác giữa con người Cẩm Lan, 2007: 47).

và điều kiện tự nhiên làm đối tượng

Xem đối tượng như một khu vực hoàn

nghiên cứu. Mục đích của khu vực

chỉnh, ở đó có sự tương tác qua lại

học là đạt tới những nhận thức tổng

giữa con người với điều kiện tự nhiên,

hợp về một không gian, tìm ra những

hoàn cảnh lịch sử và môi trường xã

đặc điểm của tự nhiên và đời sống

hội, nên mục đích cuối cùng của khu

con người trong không gian đó”.

vực học là nhận thức tổng hợp về khu

Tiếp cận đối tượng nghiên cứu theo vực đó và nhìn khu vực đó như một

quan điểm khu vực học, Nguyễn Thị không gian phát triển, một không gian

Việt Thanh (2008: 220) khi triển khai luôn vận động. “Nếu như trước đây,

các nghiên cứu về ngôn ngữ đã viết: khu vực học đặt mục tiêu là đưa lại

“Với tư cách là một ngành khoa học nhận thức tổng quát về một không

mang tính liên ngành điển hình, khu gian lịch sử - văn hóa nào đó thì khu

vực học chọn một vùng lãnh thổ làm vực học hiện đại hướng tới mục tiêu

đối tượng nghiên cứu từ nhiều góc độ: hàng đầu là ứng dụng những nhận

kinh tế, văn hóa, xã hội, tôn giáo, địa thức tổng quát đó vào việc giải quyết

lý, lịch sử trong mối quan hệ tương hỗ, hàng loạt các vấn đề có độ phức hợp

tác động lẫn nhau. Ngôn ngữ với tư cao đang đặt ra trong thực tiễn phát

cách là phương diện giao tiếp, là một triển bền vững của các khu vực. Khu

bộ phận cấu thành không thể thiếu vực giờ đây hông còn chỉ là một

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

60

không gian lịch sử - văn hóa mà còn học có: Định hướng phát triển làng -

là, và trước hết là một không gian phát xã đồng bằng sông Hồng ngày nay

triển. Vì vậy, khu vực học phải hướng (Tô Duy Hợp, 2003); Ngành Văn hóa

tới đích cuối cùng là đánh giá các học có: Biến đổi văn hóa ở các làng

nguồn lực, tiềm năng, cơ hội phát quê hiện nay (Nguyễn Thị Phương

triển của không gian xác định nào đó” Châm, 2009); Ngành Hán Nôm có:

(Phạm Hồng Tung, 2017: 108-109). Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự

Khi tiếp cận đối tượng như một khu phản ánh sinh hoạt làng xã (Phạm Thị

vực, một không gian, Giáo sư Yumio Thùy Vinh, 2003); Ngành Kinh tế học

Sakurai (2014: 315) cũng cho rằng: có: Làng nghề truyền thống trong quá

“Mục đích khu vực học là để hiểu toàn trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa

bộ khu vực”.

(Trần Minh Yến, 2004)… Hơn nữa,

vào thời gian các công trình nêu trên

triển khai nghiên cứu, thì việc áp dụng

hay sự có mặt của khuynh hướng tiếp

cận làng xã theo hướng liên ngành và

khu vực học còn có phần xa lạ đối với

các nhà nghiên cứu ở Việt Nam, hoặc

bước đầu mới được nhắc tới ở ngành

này, nhưng chưa được nhắc tới ở

ngành kia. Do vậy, khuynh hướng chủ

đạo vẫn là tiếp cận đối tượng (làng xã)

bằng lợi thế của các phương pháp

chuyên ngành.

Qua những quan điểm trên, chúng ta

có thể hiểu khái quát liên ngành và

khu vực học là sự kết hợp của nhiều

chuyên ngành khoa học khác nhau,

cùng tiếp cận một đối tượng nghiên

cứu, qua đó mang lại sự nhận thức

đầy đủ, đa chiều về đối tượng.

2.2. Nghiên cứu làng xã theo hướng

liên ngành và khu vực họ - h

h n và t i n vọng

Nhìn lại các công trình nghiên cứu về

làng xã ở Việt Nam, chúng ta thấy đa

phần các công trình được thực hiện

bởi một nhà nghiên cứu độc lập (chỉ

một số ít công trình được triển khai

theo nhóm) nên hướng tiếp cận và kết

quả nghiên cứu đều dựa trên lợi thế

của kiến thức chuyên ngành và có

kinh nghiệm nghiên cứu về chủ đề

(hoặc một phần nào đó mang tính đa

ngành). Chẳng hạn, về nghiên cứu

làng xã, ngành sử học có Một làng

Việt cổ truyền ở đồng bằng Bắc Bộ

(Nguyễn Hải Kế, 1996); Tìm lại làng

Việt xưa (Vũ Duy Mền, 2006); Một số

Trong khi đó, yêu cầu và mục đích

của liên ngành và khu vực học là có

sự kết hợp của ít nhất hai chuyên

ngành trở lên và xem đối tượng

nghiên cứu như một không gian, một

chỉnh thể để kết quả cuối cùng là cơ

sở dữ liệu phải bao quát và nhận thức

tổng hợp về không gian đó. Khi tiếp

cận làng xã bằng khoa học chuyên

ngành, thì các kết quả nghiên cứu chỉ

phản ánh được một chiều cạnh, hoặc

một giai đoạn của đời sống làng xã

(hoặc là kinh tế, hoặc là văn hóa, hoặc

vấn đề làng xã Việt Nam (Nguyễn là tôn giáo, tín ngưỡng của làng xã),

mà chưa đi đến nhận thức tổng hợp

Quang Ngọc, 2009)...; Ngành Xã hội

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

61

về đối tượng nghiên cứu, chưa bao làm nổi bật vai trò của nó với các giá

trị mà nó đem lại cho cư dân làng xã.

Trong đó, không gian ao làng - một bộ

phận cấu thành của nông nghiệp bóng,

qua góc nhìn kinh tế đã đem lại giá trị

và hỗ trợ một phần nhu cầu cuộc sống,

là nguồn lợi hàng ngày của người dân

trong làng. Còn qua lăng kính của nhà

nghiên cứu văn hóa, nó lại chứa đựng

nhiều nét của đời sống văn hóa cư

dân. Ví như: các câu hò vè, ca dao

liên quan tới ao làng (Ta về ta tắm ao

ta, dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn;

hay Một giọt máu đào, hơn ao nước lã;

Ao cá gá bạc...); ao làng còn là một

không gian diễn xướng của các trò

chơi dân gian, như: thi đua thuyền,

múa rối nước trong những dịp hội hè,

đình đám... Do vậy, để bổ khuyết cho

nhận thức từ những chuyên ngành

riêng nên tiếp cận theo hướng liên

ngành để có cái nhìn bao quát hơn về

đối tượng.

quát, xuyên suốt từ quá khứ đến hiện

tại.

Nếu là một nhà kinh tế học khi nghiên

cứu làng xã, họ sẽ vận dụng các lý

thuyết và phương pháp của kinh tế

học, do đó, kết quả của công trình sẽ

thiên về những chiều cạnh kinh tế hay

đời sống kinh tế ở làng, còn lại, chiều

cạnh lịch sử hay văn hóa, xã hội vẫn

cần được bổ khuyết. Khi nghiên cứu

về kinh tế nông nghiệp ở Bách Cốc

(Cốc Thành, Vụ Bản, Nam Định), Abe

Ken-ichi đã đứng trên góc nhìn của

nhà kinh tế học mà phân tích, lý giải

hoạt động kinh tế nông nghiệp của cư

dân nơi đây, trong đó, bức tranh kinh

tế nông nghiệp được chia thành kinh

tế nông nghiệp ở ngoài đồng (cày cấy,

làm cỏ, gặt hái...) và kinh tế nông

nghiệp trong làng – tác giả gọi là nông

nghiệp bóng (Shadow Agriculture),

gồm: vườn, ao, chuồng. Theo Abe

Ken-ichi (2006: 112): “Người ta thực

hiện rất nhiều các hoạt động lặt vặt

không tên ở trong làng. Ví dụ như, bà

xắt thân chuối trong vườn, chuẩn bị

cho lợn ăn. Cháu thì bắt cua cá trong

ao để chuẩn bị bữa tối. Còn mẹ thì

dầm nước đến ngang thắt lưng mò ốc

làm cái ăn. Mẹ còn vơ bèo làm thức

ăn cho lợn gà. Từ ngoài đồng về,

người này cắt cỏ bên vệ đường mang

về ném xuống ao cho cá ăn. Người

khác thì chặt bờ rào bờ dậu để lót

chuồng lợn” là những công việc được

gọi là nông nghiệp bóng.

Đối với một nhà xã hội học, khi nghiên

cứu làng xã thì kết quả thu được chủ

yếu là đời sống của cư dân trong làng

đang diễn ra ở thời điểm triển khai

chương trình nghiên cứu đó (có thể cả

kinh tế, xã hội và văn hóa), bằng các

chỉ số định tính hay định lượng về

mức sống, bình quân thu nhập, nhu

cầu hưởng thụ các loại hình dịch

vụ/văn hóa, hay mức độ chuyển đổi

nghề nghiệp, mức độ hài lòng về cuộc

sống hiện tại, bức tranh về lao động,

việc làm và tình trạng di cư con lắc, di

cư mùa vụ... kèm theo khả năng dự

Rõ ràng, qua cái nhìn của nhà kinh tế báo/giải pháp trong những năm tiếp

học thì hoạt động kinh tế bóng đã được theo; còn lại mảng chìm của làng xã là

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

62

lịch sử hình thành mấy trăm năm, một làng ở huyện Nông Cống, tỉnh

Thanh Hóa, theo tài liệu xưa [...], thì

vốn tên tục là Kẻ Nưa [...], rồi đến khi

đặt tên chữ cho làng thì trở thành Cổ

Ninh, sau đổi làm Cổ Định. Đối chiếu

chữ Cổ Loa với lai lịch chữ Cổ Bôn và

Cổ Định, chúng ta có thể đoán rằng

tên Cổ Loa hẳn là do tên Nôm cũ Kẻ

Loa mà ra. Trong tiếng Việt Nam, có

cái lệ lấy chữ Kẻ đặt lên trên một chữ

khác để gọi tên một làng, chữ thứ hai

này thường là chỉ một đặc điểm gì về

địa lý hay về kinh tế của làng ấy, ví

như Kẻ Chợ, Kẻ Noi, Kẻ Vẽ, Kẻ Mộc

ở Bắc Bộ...”.

nguồn gốc dân cư, bức tranh sở hữu

ruộng đất xưa kia lưu trong địa bạ của

làng, hay dấu tích lịch sử của làng

biên chép qua nguồn tư liệu gia phả,

văn bia chữ Hán… hầu như chưa

được các nhà xã hội học bàn tới hoặc

chưa khai thác triệt để.

Để khắc phục những hạn chế khi tìm

hiểu về làng xã, và “bước đầu” đáp

ứng được yêu cầu, nhiệm vụ đặt ra

khi tiếp cận làng xã bằng khoa học

chuyên ngành theo hướng liên ngành

và khu vực học, nhà nghiên cứu độc

lập (cá nhân đơn lẻ phải tự trang bị và

tổng hợp lý thuyết và phương pháp

nghiên cứu của nhiều ngành khoa học

khác nhau. Một nhà nghiên cứu trong

lĩnh vực sử học, khi nghiên cứu về

làng xã theo hướng liên ngành và khu

vực học, cần phải trang bị kiến thức

về cơ sở lý thuyết và phương pháp

Tuy nhiên, nhà nghiên cứu ngôn ngữ

học Trần Trí Dõi lại cho rằng cách giải

thích tên làng Cổ Loa của Đào Duy

Anh (từ Kẻ chuyển thành Cổ) là chưa

thuyết phục.

Theo quy tắc biến đổi ngữ âm lịch sử

của tiếng Việt và cơ chế chuyển hóa

nghiên cứu của văn hóa học, kinh tế ngữ âm từ địa danh Nôm (thuần Việt)

học, xã hội học, tôn giáo học, nhân sang địa danh Hán Việt, Trần Trí Dõi

(2008: 209) cho rằng: “Chúng tôi

nghiêng về cách giải thích Cổ Loa là

địa danh Hán Việt liên quan về ngữ

âm với một địa danh Hán Việt khác là

Khả Lũ. Đồng thời, cả hai địa danh

Hán Việt này lại có mối liên hệ ngữ

âm địa danh Nôm là Chủ. Vậy là, ở

đây để tìm hiểu xuất xứ của Cổ Loa,

theo chúng tôi, chúng ta sẽ tìm hiểu

trong mối quan hệ/liên hệ: Chủ - Khả

Lũ - Cổ Loa”.

học, ngôn ngữ học…

Một ví dụ cho thấy khi đứng trên quan

điểm lịch sử để nghiên cứu về làng xã,

chúng ta chưa thể lý giải đầy đủ và

cặn kẽ lịch sử xa xưa của một làng,

đó là, khi nghiên cứu về tên gọi của

làng Cổ Loa (Đông Anh, Hà Nội), Đào

Duy Anh (1997: 31-32) đã giải thích

tên làng Cổ Loa như sau: “Muốn tìm ý

nghĩa chữ Cổ, chúng ta hãy so sánh

tên Cổ Loa với những tên Cổ Bôn và

Cổ Định, Cổ Bôn là tên một làng ở

tỉnh Thanh Hóa, huyện Thiệu Hóa,

vốn có tên tục là Kẻ Bôn, khi đặt tên

chữ đã trở thành Cổ Bôn. Cổ Định là

Theo tư liệu dân gian làng Cổ Loa, thì

vua Thục Phán An Dương Vương có

tên gọi là Vua Chủ, do vậy, trong một

nghiên cứu của mình, Nguyễn Từ Chi

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

63

khi tìm hiểu về Cổ Loa đã có bài viết Chúng tôi cho rằng, giải pháp hiệu

lấy tên là “Vua Chủ”. Để có bằng quả nhất khi nghiên cứu làng xã theo

hướng tiếp cận liên ngành và khu vực

học là tổ chức thành các nhóm nghiên

cứu (Team Research/Team Working)

mà ở đó có sự cộng tác, được tổ chức

bởi nhiều nhà khoa học đến từ nhiều

chuyên ngành khác nhau.

chứng thuyết phục hơn tên gọi làng

Cổ Loa, nhà ngôn ngữ học Trần Trí

Dõi (2008: 208) đã thống kê, phân tích

tên gọi của 51 đơn vị làng xã vùng

châu thổ Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ,

bao gồm cả tên Nôm và tên Hán Việt,

từ đó đưa ra lập luận và giải thích về

tên gọi Cổ Loa là một quá trình biến

đổi ngữ âm lịch sử mà thành, đó là:

“klu/khlu - lũ/loa (Khả Lũ/Cổ Loa) và

kl/khl/k - khả (Khả Lũ/Cổ Loa)”; và kết

luận: “Nếu nhìn thuần túy ở mặt ngữ

âm lịch sử tiếng Việt, rõ ràng sự hiện

diện của tên Nôm chạ Chủ tương ứng

với tên Hán Việt Cổ Loa hay Khả Lũ

cho thấy khả năng Cổ Loa hay Khả Lũ

hiện nay là hệ quả của cách Hán Việt

hóa địa danh klủ hay tlủ trước kia”

(Trần Trí Dõi, 2008: 217).

Giáo sư Yumio Sakurai (2014: 319)

cho rằng, một chuyên gia sẽ gặp khó

khăn khi tiếp cận theo hướng liên

ngành và khu vực học, do vậy, sẽ hiệu

quả hơn nếu tổ chức ra nhóm nghiên

cứu: “Một chuyên gia không thể

nghiên cứu nhiều lĩnh vực được.

Nghiên cứu liên ngành khu vực học

phải là nghiên cứu nhóm. Nghiên cứu

liên ngành nhóm chia ra 3 loại: - Loại

1: Đa ngành (Multidiscipline) là các

lĩnh vực nghiên cứu bằng phương

pháp riêng đối với một khu vực. Cho

nên kết quả độc lập, ít có quan hệ với

các lĩnh vực khác; - Loại 2: Hợp tác

ngành (Transdiscipline) là các lĩnh vực

trao đổi kết quả để tương đối hóa kết

quả của lĩnh vực riêng; - Loại 3: Liên

ngành (Interdiscipline) là cả nhóm

nghiên cứu toàn thể tổng hợp kết quả

của mỗi lĩnh vực để quyết định cá tính

khu vực”.

Chúng tôi cho rằng cách tiếp cận của

Trần Trí Dõi khi giải thích tên gọi Cổ

Loa mang tính hệ thống và có thể

thuyết phục.

Như vậy, nhà nghiên cứu độc lập khi

tiếp cận làng xã theo hướng liên

ngành và khu vực học phải cập nhật,

bổ sung phương pháp tiếp cận của

một số chuyên ngành liên quan. Song

một nhà nghiên cứu độc lập khó có

thể nắm bắt và tích hợp được đầy đủ

phương pháp của nhiều chuyên ngành

khác trong thời gian ngắn. Nhiều

nghiên cứu đã tích hợp được nhưng

thể hiện quan điểm của cá nhân, nên

kết quả nghiên cứu vẫn mang tính chủ

quan và bị chi phối bởi nhận thức đơn

lẻ của nhà nghiên cứu đó.

Cùng quan điểm với Yumio Sakurai,

Trần Lê Bảo (2009: 23) cho rằng: “Tiếp

cận liên ngành phải dựa trên những

hiểu biết sâu sắc về những chuyên

ngành đó, nên cách tiếp cận này chỉ

thực hiện được bởi những người có

trình độ cao và khó có thể thực hiện

chỉ bởi một nhà nghiên cứu mà đòi hỏi

phải nghiên cứu theo nhóm”.

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

64

Chương trình nghiên cứu về làng thừa và học hỏi những kỹ năng, thao

Bách Cốc - một mô hình nghiên cứu tác mà Chương trình này đã sử dụng,

tiêu biểu xưa nay chưa từng có ở Việt coi đây như một “hình mẫu” để hướng

Nam khi tiếp cận làng Việt theo hướng tới.

liên ngành và khu vực học. Cũng là

Khi so sánh khuynh hướng tiếp cận

một làng như bao làng quê khác ở

liên ngành và khu vực học giữa một

châu thổ Bắc Bộ, Chương trình này

đã huy động tổng lực với sự tham gia

của hàng trăm nhà khoa học, đến từ

nhiều chuyên ngành khác nhau: “Tuy

không gian nghiên cứu chủ yếu chỉ ở

một làng, nhưng số lượt các chuyên

gia nghiên cứu lên tới 150 người

thuộc hàng chục lĩnh vực khoa học

bên là nhà nghiên cứu độc lập được

trang bị lý thuyết và phương pháp

của nhiều ngành khoa học khác nhau,

với một bên là nhóm nghiên cứu tập

hợp các chuyên gia của nhiều lĩnh

vực để tiếp cận đối tượng là làng xã

ở Việt Nam, thì điều chắc chắn là ưu

thế sẽ thuộc về nhóm nghiên cứu, chứ

khác nhau như địa chất, lịch sử, nông không phải nhà nghiên cứu độc lập. Vì

nhóm nghiên cứu là những đại diện từ

các chuyên ngành, với lý thuyết và

phương pháp tiếp cận vững chắc

cùng hợp lại giải quyết một vấn đề.

Những hạn chế trong quá trình tiếp

cận của bất kỳ thành viên nào trong

nhóm sẽ được bổ trợ bởi các thành

viên khác. Với tính chất như vậy, ranh

giới hay biên độ giữa các ngành sẽ

mờ đi, qua đó tính liên ngành sẽ được

đẩy lên cao. Đây là lợi thế so sánh

vượt trội giữa một bên là nhóm

nghiên cứu và một bên là cá nhân

nghiên cứu độc lập cùng thực hiện

một nhiệm vụ khoa học, mà ở đó yêu

cầu liên ngành và khu vực học đặt lên

hàng đầu.

học, kinh tế học, xã hội học, khảo cổ

học, nhân học, y học… và việc hội ý

trao đổi thông tin qua từng ngày thu

thập tư liệu luôn được duy trì…” (Vũ

Minh Giang, 2009: 427). Hơn nữa,

thời gian triển khai nghiên cứu không

chỉ dừng ở 5 năm hay 10 năm mà

thậm chí còn tiếp tục và lâu hơn nữa.

Chúng tôi cho rằng, cho đến nay,

chưa có chương trình nào nghiên cứu

về làng xã ở Việt Nam vượt qua và xô

đổ những “kỷ lục” mà Chương trình

Bách Cốc đã xác lập. Nói như vậy

không có nghĩa là tất cả những nghiên

cứu về làng xã ở Việt Nam khi tiếp

cận liên ngành và khu vực học phải

“sao chép” hay phải triển khai như

Chương trình Bách Cốc. Trong khuôn

khổ hạn hẹp về lực lượng nghiên cứu

và năng lực tài chính, cùng nhiều yếu

tố khác, bản thân giới khoa học Việt

3. THAY LỜI KẾT

Nghiên cứu về làng xã ở Việt Nam

tiếp cận bởi khoa học chuyên ngành

đã đạt được nhiều thành tựu. Mặc dù

Nam khó mà triển khai được các vậy, trong bối cảnh vận động và biến

nghiên cứu về làng xã theo mô hình đổi của làng xã hiện nay, nếu chúng ta

tiếp tục duy trì cách nghiên cứu truyền

của Bách Cốc, nhưng chúng ta nên kế

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

65

thống, chủ yếu dựa vào lý thuyết đã bổ khuyết cho các nghiên cứu và

có của khoa học chuyên ngành mà nhận thức trước đây.

không cập nhật, áp dụng các phương

pháp, lý thuyết nghiên cứu mới, các

công cụ phân tích bổ trợ… từ nhiều

ngành khác nhau thì sẽ không giải

quyết triệt để và nhận thức đầy đủ về

đối tượng nghiên cứu - làng xã. Việc

áp dụng hướng nghiên cứu liên ngành

và khu vực học để nghiên cứu làng xã

có thể được xem là luồng gió mới,

mang tới những nhận thức mới, đầy

đủ và toàn diện về làng xã, đồng thời

Để thực hiện được các nghiên cứu về

làng xã theo hướng tiếp cận liên

ngành và khu vực học, ngoài nghiên

cứu chuyên ngành truyền thống thì

hình thức tổ chức hoạt động nghiên

cứu theo nhóm có ưu thế. Tuy nhiên,

theo hình thức tổ chức nghiên cứu

mới này đòi hỏi một quá trình tổ chức,

chuẩn bị lâu dài của một tập thể các

nhà khoa học và đối mặt với rất nhiều

thách thức. 

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

1. Abe Ken-ichi. 2006. “Nông nghiệp bóng (Shadow Agriculture): Các hoạt động nông

nghiệp phi đồng ruộng ở vùng đồng bằng sông Hồng”, trong Hội Nghiên cứu làng xã

Việt Nam, Nhật Bản. Thông tin Bách Cốc (số đặc biệt), tháng 7.

2. Dương Bá Phượng. 2001. ảo tồn và phát triển làng nghề trong quá tr nh công

nghiệp hóa. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

3. Đào Duy Anh. 1997. Đất nước Việt Nam qua các đời. Huế: Nxb. Thuận Hóa.

4. Gourou Pierre. 2003. Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ (bản dịch). TPHCM: Nxb. Trẻ.

5. Hà Văn Tấn. 2007. “Làng, liên làng và siêu làng (Mấy suy nghĩ về phương pháp)”,

trong Hà Văn Tấn. Một số vấn đề lý luận sử học. Hà Nội: Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội.

6. Kleinen John. 2007. Làng Việt đối diện tương lai hồi sinh quá khứ (bản dịch). Đà

Nẵng: Nxb. Đà Nẵng.

7. Nguyễn Hải Kế. 1996. Một làng Việt cổ truyền ở đồng bằng Bắc Bộ. Hà Nội: Nxb.

Khoa học Xã hội.

8. Nguyễn Hồng Phong. 1959. Xã thôn Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Văn sử địa.

9. Nguyễn Quang Ngọc. 1993. Về một số làng buôn ở đồng bằng Bắc Bộ thế kỷ XVIII-

XIX. Hà Nội: Hội Sử học Việt Nam.

10. Nguyễn Quang Ngọc. 2008. “20 năm Việt Nam học theo định hướng liên ngành”,

trong Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển. 20 năm Việt Nam học theo định hướng

liên ngành. Hà Nội: Nxb. Thế giới.

11. Nguyễn Quang Ngọc. 2009. Một số vấn đề làng xã Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Đại học

Quốc gia Hà Nội.

12. Nguyễn Quang Ngọc. 2018. Nông thôn và Đô thị Việt Nam: Lịch sử, thực trạng và

huynh hướng biến đổi. Hà Nội: Nxb. Giáo dục Việt Nam.

13. Nguyễn Thị Phương Châm. 2009. Biến đổi văn hóa ở các làng quê hiện nay

(Trường hợp làng Đồng Kỵ, Trang Liệt và Đ nh ảng thuộc huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh).

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (265) 2020

66

Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin và Viện Văn hóa.

14. Nguyễn Thị Việt Thanh. 2008. “Nghiên cứu ngôn ngữ trong khu vực học”, trong Viện

Việt Nam học và Khoa học phát triển. 20 năm Việt Nam học theo định hướng liên ngành.

Hà Nội: Nxb. Thế giới.

15. Nguyễn Từ Chi. 2003. “Vua Chủ”, trong Nguyễn Từ Chi: Góp phần nghiên cứu văn

hóa và tộc người. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Dân tộc - Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật.

16. Nguyễn Xuân Dũng (chủ biên). 2016. Hiện đại hóa làng nghề theo chiến lược tăng

trưởng xanh: Trường hợp vùng đồng bằng sông Hồng. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

17. Phạm Hồng Tung. 2017. Hà Nội học: Cơ sở thực tiễn, nền tảng học thuật và định

hướng phát triển. Hà Nội: Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội.

18. Phạm Thị Thùy Vinh. 2003. Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt

làng xã. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin.

19. Phan Đại Doãn. 2001. Làng xã Việt Nam một số vấn đề kinh tế, văn hóa, xã hội. Hà

Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia.

20. Sakurai, Yumio. 2014. “Khu vực học là gì?”, trong Viện Việt Nam học và Khoa học

phát triển: 25 năm Việt Nam học theo định hướng liên ngành. Hà Nội: Nxb. Thế giới.

21. Tô Duy Hợp (chủ biên). 2003. Định hướng phát triển làng - xã đồng bằng sông Hồng

ngày nay. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

22. Tô Duy Hợp. 1999. “Tác động của quá trình Đổi mới đối với các quan hệ xã hội cơ

bản trong làng-xã đồng bằng sông Hồng”. Tạp chí Xã hội học, số 1.

23. Trần Lê Bảo. 2009. Khu vực học và Nhập môn Việt Nam học. Hà Nội: Nxb. Giáo dục

Việt Nam.

24. Trần Minh Yến. 2004. Làng nghề truyền thống trong quá tr nh công nghiệp hóa, hiện

đại hóa. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

25. Trần Thúc Việt. 2009. “Sử dụng phương pháp liên ngành trong nghiên cứu văn học

khu vực”, trong Université du Maine, Université Angers, Université De Nantes, Đại học

Quốc gia Hà Nội, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà

Nội), International School (Đại học Quốc gia Hà Nội): Hội thảo quốc tế: Nghiên cứu Liên

ngành trong khoa học xã hội và nhân văn. Hà Nội, tháng 12.

26. Trần Trí Dõi. 2008. “Ba bài viết về địa danh Cổ Loa”, trong Viện Việt Nam học và

Khoa học phát triển. 20 năm Việt Nam học theo định hướng liên ngành. Hà Nội: Nxb.

Thế giới.

27. Trần Từ. 1984. Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ. Hà Nội: Nxb. Khoa

học Xã hội.

28. Trịnh Cẩm Lan. 2007. “Ngôn ngữ như là phương tiện và đối tượng của nghiên cứu

khu vực”. Tạp chí Khoa học (Khoa học xã hội và nhân văn), (Đại học Quốc gia Hà Nội),

số 1.

29. Viện sử học. 1977. Nông thôn Việt Nam trong lịch sử (nghiên cứu xã hội nông thôn

truyền thống), tập 1. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

30. Viện sử học. 1978. Nông thôn Việt Nam trong lịch sử (nghiên cứu xã hội nông thôn

truyền thống), tập 2. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

ĐỖ DANH HUẤN – MẤY SUY NGHĨ VỀ NGHIÊN CỨU LÀNG XÃ…

67

31. Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển (Đại học Quốc gia Hà Nội) - Khoa Khu

vực học (Đại học Quốc gia Tokyo). 2006. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Quốc tế Khu vực

học: Cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu. Hà Nội, tháng 11.

32. Vũ Duy Mền. 2006. Tìm về làng Việt xưa. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin

33. Vũ Duy Mền. 2010. Hương ước cổ làng xã đồng bằng Bắc Bộ. Hà Nội: Nxb. Chính

trị Quốc gia.

34. Vũ Minh Giang. 2009. “Chương trình Bách Cốc trong lịch sử nghiên cứu làng xã Việt

Nam”, trong Vũ Minh Giang. Lịch sử Việt Nam: Truyền thống và hiện đại. Hà Nội: Nxb.

Giáo dục Việt Nam.

35. Vũ Quốc Thúc. 1950. Nền kinh tế công xã Việt Nam (Tư liệu đánh máy lưu tại Thư

viện Viện Xã hội học, ký hiệu TL1481).