Giai thoại – Đặc điểm và bản chất thể loại

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN

Soá 20 - Thaùng 4/2014

GIAI THOẠI – ĐẶC ĐIỂM VÀ BẢN CHẤT THỂ LOẠI

NGUYỄN VĂN THƯƠNG ^(*)

TÓM TẮT

Giai thoại là một thể loại thuộc loại hình tự sự dân gian. Mặc dù đã có nhiều công

trình nghiên cứu nhưng đến nay, hầu như các nhà nghiên cứu chưa có sự nhất trí cao về

đặc điểm thể loại này. Bài viết này tập trung vào những giác độ cơ bản nhất về lí thuyết

thể loại.

Từ khoá: bản chất thể toại, tự sự dân gian, giai thoại

ABSTRACT

Anecdote is a kind of folk forms of narrative. Although there have been many studies,

but until now, most researchers have not got consensus yet on the characteristics of this

genre. This article focuses on the most basic aspects of category theory.

Keywords: nature, genre, folk narratives, anecdotes

Xung quanh vấn đề lí thuyết thể loại

giai thoại, có thể hình dung một số khía

cạnh cơ bản như khái niệm, phân loại, các

bình diện thi pháp… Những đặc điểm, khía

cạnh ấy phần nào đã được bóc tách, tìm

hiểu qua một số công trình nghiên cứu, sưu

tầm về giai thoại. Ở đây, chúng tôi chỉ đi

sâu vào các yếu tố cơ bản là khái niệm,

phân loại thể loại.

dung một cách bao quát, chúng tôi xin

điểm qua một số ý kiến tiêu biểu nhất.

1.1. Quan niệm của các nhà nghiên cứu

thế giới

Do giới hạn về mặt tư liệu, chúng tôi

xin được phép dừng lại ở một số quan niệm

của các nhà nghiên cứu folklore Nga, một

trong những nền học thuật ảnh hưởng rõ rệt

nhất đến folklore Việt Nam.

V. Ja Propp có lẽ là người đầu tiên chú

ý đến thể loại giai thoại cùng đặc điểm của

nó. Trong công trình Folklore và thực tại, ở

phần Cơ cấu thành phần thể loại, khi bàn

về cổ tích sinh hoạt, học giả uyên bác

người Nga xem giai thoại như một tiểu loại

của cổ tích sinh hoạt: “Nói về cổ tích sinh

hoạt hay truyện cổ tích hiện thực, cần phải

đề cập tới vấn đề giai thoại (…). Theo ý

chúng tôi, nó không phải là một loại hình

riêng của sáng tác dân gian, khác biệt với

loại truyện cổ tích đoản thiên về con người

(…). Nghiên cứu kĩ càng hơn nữa những

truyện cổ tích sinh hoạt về con người, thì

có thể khẳng định được rằng trong folklore

không có ranh giới giữa truyện cổ tích sinh

1. GIAI THOẠI LÀ GÌ? ^*

Khái niệm thể loại luôn là điều kiện

tiên quyết cho việc nghiên cứu một cách

hoàn chỉnh, hệ thống thi pháp thể loại. Tuy

nhiên, trong khoa học, việc tồn tại nhiều

cách hiểu khác nhau về cùng một thuật ngữ

nào đó không phải là câu chuyện quá mới

mẻ. Trường hợp thể loại giai thoại cũng

nằm trong huống trạng tương tự. Xoay

quanh khái niệm này, đã có rất nhiều ý

kiến, quan niệm khác nhau, từ các nhà

nghiên cứu trong nước cho đến các nhà

nghiên cứu trên thế giới. Để có sự hình

^(*)ThS, Trường THPT Phạm Văn Sáng, Hóc Môn,

TP. Hồ Chí Minh.

84

hoạt về con người và truyện giai thoại. Có

chăng thì cũng chỉ có thể xếp giai thoại

thành một tiểu loại riêng trong truyện cổ

tích sinh hoạt” [9, tr.325].

hay điểm khác, song các học giả vẫn xem

giai thoại như một thể loại thuộc văn học

dân gian. Propp căn cứ vào tính hiện thực,

phản ánh những vấn đề có liên quan một

cách gần gũi đến cuộc sống thường nhật

của nhân dân và xem giai thoại như một

tiểu loại của cổ tích sinh hoạt. Trong khi

các nhà nghiên cứu khác như Guxep,

Gipkop, Davlevtop xem giai thoại như một

thể loại độc lập và đặc biêt chú ý ở tính

chất trào phúng hay hài hước. Đó là những

giềng mối cơ bản làm nảy sinh sự khác biệt

trong quan niệm về thể loại này.

Song, chúng tôi không nghĩ rằng lí

thuyết thể loại hay hẹp hơn là phân loại

folklore của dân tộc này sẽ đảm bảo được

tính khả thi khi áp dụng cho môi trường

folklore của dân tộc khác. Điều này cũng

đã được Propp lưu ý khá rõ: “Cơ cấu thành

phần thể loại được xác lập đối với folklore

một dân tộc lại không thể máy móc đem áp

dụng cho folklore một dân tộc khác” [9,

tr.310]. Chỉ có nguyên tắc phân loại là phổ

quát trong khi tư liệu phân loại vốn mang

tính độc lập, là tài sản riêng của từng dân

tộc. Do đó, những ý kiến trên, chỉ có thể

hữu ích khi và chỉ khi đem soi sáng vào

mảng giai thoại đảm bảo được tiêu chí trào

phúng, tức giai thoại hài. Trong khi, theo

quan niệm của các nhà nghiên cứu ở nước

ta, đó chỉ là một bộ phận của giai thoại.

Chúng ta có thể tìm được lời lí giải cho

những khác biệt trên qua lăng kính văn hóa

Đông – Tây. Nếu ở phương Tây, giai thoại

là những mẩu chuyện thiên về trào phúng,

hài hước để đề cao tư duy duy lí; thì ở

phương Đông, nội hàm đó có thể mở rộng

sang cả những câu chuyện hết sức nghiêm

túc về các nhân vật nổi tiếng được khúc xạ

qua tình cảm yêu mến, ngưỡng mộ vô tận

của cộng đồng – tức tư duy duy cảm. Đó

không chỉ là những câu chuyện dí dỏm, vui

Cùng quan điểm với V. Ja Propp,

Guxep cũng xem giai thoại như một thể

loại văn học dân gian, nhưng ông tách hẳn

nó ra khỏi cổ tích sinh hoạt và đ nh nghĩa

như sau: “Chúng tôi tách giai thoại ra khỏi

cổ tích sinh hoạt và cổ tích trào phúng

(loại này dĩ nhiên có thể mang những yếu

tố giai thoại), vì nó có một số đặc điểm cho

phép nó như một thể loại độc lập. Chúng

tôi gọi là giai thoại tác phẩm tự sự trào

phúng hoặc hài hước, được xây dựng trên

một tình tiết có sự tăng tiến đến điểm cao,

biểu hiện rệt và kết thúc bất ngờ” [2,

tr.233]. Như vậy, nguyên nhân khiến

Guxep tách giai thoại ra khỏi cổ tích là tính

trào phúng và hài hước của nó. Soi chiếu

đ nh nghĩa ấy vào tình hình giai thoại Việt

Nam, có thể thấy, tác giả thiên về giai

thoại trào phúng, hài hước với tính cách

tiểu loại hơn là bản thân thể loại giai thoại

trong hình hài của một thể loại độc lập.

Bên cạnh đó, một số nhà nghiên cứu

Nga khác cũng trình bày chính kiến về thể

loại này. Nhìn chung, các ý kiến vẫn thiên

về tính hài, trào phúng. Gipkop cho rằng:

“Giai thoại là một truyện kể ngắn gọn và

bất ngờ, là một sản phẩm chân chính của

các nhà trào phúng” (Những giai thoại về

Khotgia) [8, tr.16]. Davlevtop cũng khẳng

định: “Cái gì đã tạo ra bản chất của giai

thoại, của các hình thức quan trọng và phổ

biến nhất? Cũng dễ quan niệm rằng bản

chất đó dẫn đến sự biểu thị có tính hài

hước của một cái mâu thuẫn duy nhất

trong cuộc sống. Trong giai thoại, không

có cái gì ngoài cái đó” (Sáng tác dân gian,

một loại hình nghệ thuật) [8, tr.16].

Như vậy, dù có khác nhau về điểm này

85

tươi mà còn là những câu chuyện đẹp. Do

đó, giai thoại Việt Nam nói riêng và giai

thoại phương Đông nói chung, ngoài tính

hài còn mang cả tính nghiêm trang, cẩn

trọng, hay thậm chí là những câu chuyện

nhuốm màu bi ai. Nói như Vũ Ngọc

Khánh, đối với người phương Đông, giai

thoại “là cuốn sổ biên niên của cuộc sống,

là người bạn thường xuyên của con người

và của các sự kiện lịch sử xã hội” [8, 10].

1.2. Quan niệm của các nhà nghiên cứu

Việt Nam

Như chúng đã biết, công trình sưu tầm

có đề cập đến thuật ngữ giai thoại đầu tiên

ở Việt Nam là Giai thoại văn học Việt

Nam⁽⁴⁾. Trong công trình này, ở phần mở

đầu, tác giả Trần Thanh Mại cho rằng:

“Thoại có nhiều nghĩa nhưng trong trường

hợp chúng ta xét đây, thì thoại là một

truyện kể ngắn gọn, nhẹ nhàng, nói chung

chỉ gồm những sự việc diễn biến với một

vài tình tiết đơn giản. Giai thoại là một

truyện kể nhỏ mà hay, lí thú, có khả năng

gây cười cho người nghe, người đọc một

cảm giác vui thích thoải mái một cảm giác

sảng khoái nhẹ nhàng” [4, tr.9].

bác học, gắn với sinh hoạt văn học thành

văn, nhưng lại tồn tại dưới dạng truyền

miệng, tức là dạng thức tồn tại của các

truyện kể dân gian” [10, tr.519].

Cách hiểu trên diễn giải theo lối chiết

tự và chú ý đối tượng ở hai tính chất: tính

ngắn gọn và tính lí thú. Ở đây, có vẻ không

khó khăn trong việc xác đ nh mâu thuẫn

trong cách nhìn nhận và lập luận. Khi

khẳng đ nh “giai thoại là một thể loại

chuyện kể truyền miệng”, “dạng thức tồn

tại của các truyện kể dân gian”, tức là

không thể không đồng ý rằng giai thoại

thuộc văn học dân gian. Nhưng đến một

chỗ khác, tác giả lại tự phản bác chính điều

vừa xác nhận khi cho rằng: “Nó (tức giai

thoại – NVT) thuộc về văn chương bác học,

gắn với sinh hoạt văn học thành văn”. Như

vậy, về chất, ý kiến này vẫn chưa thể đi xa

hơn điều mà Trần Thanh Mại đã từng

khẳng đ nh. Sự khác biệt duy nhất, có lẽ

nằm ở hình thức diễn đạt. Và một điểm

nữa, khiến chúng ta cảm thấy băn khoăn,

khi tác giả vẫn chưa thể chắc chắn rằng

giai thoại thuộc lĩnh vực nào, bác học hay

bình dân.

Tác giả Lại Nguyên Ân cũng có cách

hiểu tương tự. Trong công trình Từ điển

Văn học (Nxb Thế giới phát hành năm

2004), ở mục giai thoại, tác giả đ nh nghĩa

giai thoại như sau: “Một thể loại chuyện kể

truyền miệng, lưu truyền chủ yếu trong giới

nhà văn và lớp công chúng ưa thích thơ

văn, nhất là những người có hiểu biết Hán

học và văn chương chữ Hán. Thuật ngữ

giai thoại được mượn từ Trung Hoa (thoại:

truyện kể; giai: hay, đẹp, thú vị). Mỗi giai

thoại là một truyện kể ngắn gọn, lí thú,

xoay quanh những nhân vật có thực,

thường là những danh nhân (…). Tuy vậy

giai thoại vẫn mang tính độc lập như một

thể loại độc đáo; nó thuộc về văn chương

Sau đây, là những ý kiến cho rằng giai

thoại là một thể loại độc lập của văn học

dân gian.

Về khái niệm giai thoại, nhà nghiên

cứu Vũ Ngọc Khánh cho rằng: “Thuật ngữ

này là dùng theo ngôn ngữ Trung Quốc, có

nghĩa là câu chuyện đẹp. Câu chuyện -

thoại - là một chuyện! Chuyện thì có chuyện

dài, chuyện ngắn, chuyện giàu hoặc ít tình

tiết lại và chủ yếu được kể bằng lời. Chúng

ta đã quan niệm giai thoại là tương đương

với thuật ngữ anecdote của phương Tây.

Anecdote không phải là câu chuyện, mà là

mẩu chuyện. Mẩu chuyện này bao giờ cũng

ngắn, có khi rất ngắn”[8, tr.9 - 10]. Theo

cách hiểu của Vũ Ngọc Khánh, rõ ràng,

86

không thể áp dụng thuật ngữ anecdote của

phương Tây vào tình hình thể loại ở nước

ta. Nói cách khác, không thể xem dung

lượng như một tiêu chí xác đáng để xác

đ nh thể loại.

dù còn chưa thống nhất ở một số điểm

nhưng nhìn chung, giới nghiên cứu nước ta

đều xem giai thoại như một thể loại độc lập

của văn học dân gian.

Tóm lại, theo cách hiểu trên tinh thần

kế thừa những nhà nghiên cứu đi trước,

chúng tôi quan niệm về giai thoại như sau:

Giai thoại là một thể loại tự sự dân gian, là

cầu nối giữa lịch sử và truyền thuyết; nội

dung xoay quanh những vấn đề có liên

quan đến các nhân vật nổi tiếng trong cộng

đồng, chủ yếu dưới giác độ riêng tư, cá

nhân; có hình thức đa phần ngắn gọn; sử

dụng ít nhiều yếu tố hư cấu, tưởng tượng;

ngôn ngữ giàu tính trí tuệ, uyên bác; phần

lớn được chuyển tải bằng giọng điệu hóm

hỉnh, hài hước.

Gần đây nhất, công trình biên soạn

công phu về thể loại giai thoại là quyển

(6)

Giai thoại văn học Việt Nam

(Tập 11,

Tổng tập văn học dân gian người Việt) do

Kiều Thu Hoạch chủ biên. Ở phần Khải

luận, tác giả đưa ra cách hiểu về thuật ngữ

giai thoại như sau: “Giai thoại vốn là một

thuật ngữ gốc Hán. Giai có nghĩa là hay,

đẹp, thoại là câu chuyện kể. Như vậy giai

thoại là câu chuyện kể hay, đẹp, mà lâu

nay giới nghiên cứu vẫn coi thuật ngữ này

tương đương với anecdote của phương

Tây” [6, tr.23].

2. ĐẶC ĐIỂM, BẢN CHẤT VÀ VẤN ĐỀ

PHÂN LOẠI GIAI THOẠI

Tóm lại, cách hiểu thuật ngữ giai thoại

trong giới nghiên cứu nước ta gần như tách

thành hai nhánh đối lập. Trong khi các nhà

nghiên cứu văn học dân gian (như Vũ

Ngọc Khánh, Kiều Thu Hoạch,…) đều cho

rằng giai thoại là thể loại văn học dân gian;

thì các nhà nghiên cứu không thuộc lĩnh

vực folklore có nhận đ nh ngược lại. Phải

chăng, nguyên nhân sâu xa nhất làm nới

rộng thêm hố sâu ngăn cách giữa họ không

nằm ở phương pháp nghiên cứu, tiếp cận

vấn đề? Và trong cách hiểu xem giai thoại

như một thể loại văn học dân gian, các ý

kiến vẫn chưa có sự thống nhất cao ở một

số đặc điểm thuộc về nội hàm thuật ngữ.

Chẳng hạn như một số ý kiến xem giai

thoại tương đương với thuật ngữ anecdote

của phương Tây và xem sự ngắn gọn là đặc

trưng tất yếu về hình thức. Trong khi đó,

Vũ Ngọc Khánh căn cứ vào thực tế sinh

hoạt folklore để phủ đ nh điều đó và đề

ngh mở rộng nội hàm sang cả những giai

thoại có dung lượng lớn.

2.1. Đặc điểm và bản chất thể loại

giai thoại

Về đặc điểm giai thoại, Trần Thanh

Mại cho rằng: giai thoại là “một loại văn

chương bác học mà lại truyền miệng” [4,

tr.9]. Như vậy, theo cách nhìn nhận của tác

giả, giai thoại nói chung (hay giai thoại văn

học nói riêng) là một thể loại văn học viết.

Bởi lẽ: “Giai thoại văn học là một thể loại

văn học truyền miệng, nhưng trừ một số cá

biệt nói chung thì giai thoại văn học không

thuộc phạm vi văn học dân gian” [22, tr.9].

Ở một chỗ khác, tác giả viết: “giai thoại

văn học chủ yếu là truyện của những người

có điều kiện biết đọc, biết viết, biết thưởng

thức thơ văn chữ Hán và chữ Nôm”

[15, tr.9]. Và như thế, có thể thấy rằng, yếu

tố khiến tác giả quan tâm nằm ở lực lượng

sáng tác và thưởng thức – những người có

vốn kiến thức nhất đ nh về Hán Nôm và

qua đó, tác giả cũng khước từ sự lưu ý ở

dạng thức tồn tại của tác phẩm – phương

thức truyền miệng – một đặc điểm thuộc

Tuy nhiên, đến thời điểm hiện tại, mặc

87

quyền năng của văn học dân gian.

Việt Nam, tác giả Vũ Ngọc Khánh không

phủ nhận tính bác học của giai thoại văn

học nhưng lại khẳng đ nh những giai thoại

đậm chất văn chương bác học ấy không thể

khước từ phong cách, thi pháp của văn học

dân gian; tức là đặc trưng được dân gian

hoá: “Nói giai thoại là văn chương truyền

miệng mà lại bác học cũng chỉ là một cách

nói… Những câu thơ, câu đối ở đây có vẻ

giàu chữ nghĩa, điển tích như ở văn chương

bác học, song điều bắt buộc là phải vận

dụng theo phong cách dân gian, lấy chất

liệu và cả biện pháp quen thuộc của ca dao,

câu đố…tác phẩm văn học bác học được

xem như tác phẩm dân gian và có thể sống

trong quần chúng…” [7, tr.13 – 14].

Sau công trình trên, Vũ Ngọc Khánh

tiếp tục giới thiệu quyển Giai thoại folklore

Việt Nam. Sách gồm 2 phần: lí luận thể loại

và giới thiệu tiểu loại giai thoại folklore,

một trong 3 tiểu loại của giai thoại theo

quan niệm của tác giả. Nhìn chung, phần

giới thuyết thể loại là sự phát triển những

quan điểm đã được đưa ra ở công trình Kho

tàng giai thoại Việt Nam trước đó. Tuy

nhiên, tác giả cũng không quên đưa vào

một số lưu ý then chốt về đặc điểm thể

loại, xem như điểm nhấn quan trọng trong

cách hình dung vấn đề thể loại. Sự khác

nhau ấy, theo tác giả, giai thoại của nước

ta, trong không ít trường hợp thiếu hẳn yếu

tố k ch tính, một đặc trưng thi pháp bắt

buộc phải có theo đ nh nghĩa của Guxep:

“Chuyện mà không có chuyện, chỉ là

những nhận xét tình hình. Nếu theo cách

nghiên cứu lí luận của các nhà chuyên môn

(nhất là phương Tây) rằng anecdote phải

có tính kịch, có cao trào, có đỉnh điểm thì

hoàn toàn ở đây không có” [8, tr.39]. Có

lẽ, Vũ Ngọc Khánh không đồng tình lắm

với quan niệm xem giai thoại tương đương

với thuật ngữ anecdote. Theo tác giả, giai

Trong lần tái bản công trình Giai thoại

văn học Việt Nam, nhóm tác giả cũng khẳng

đ nh: “Giai thoại văn học là một loại văn

chương vừa có tính chất bác học lại vừa có

tính chất truyền miệng mang trong cốt cách

của nó nhiều nét dân tộc độc đáo đầy sức

hấp dẫn” [5, tr.5]. Rõ ràng, khái niệm được

nêu ra chưa hề phân đ nh một cách chính

xác, giai thoại văn học (một tiểu loại của

giai thoại) thuộc văn học bình dân hay bác

học. Tính chất nước đôi này thể hiện khá rõ

nét trong cách diễn giải vấn đề: “giai thoại

văn học là một loại văn chương vừa có tính

chất bác học lại vừa có tính chất truyền

miệng”. Do đó, có thể nói dù thời gian xuất

hiện có độ lùi so với lần xuất bản đầu tiên,

nhưng về mặt lí luận thể loại, vẫn chưa thể

khắc phục được sở đoản trong quan niệm về

giai thoại của Trần Thanh Mại.

Công trình nghiên cứu văn học dân

gian đầu tiên có đề cập và xem giai thoại

như một thể loại văn học dân gian là quyển

Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt

Nam của Cao Huy Đỉnh. Trong công trình

này, mặc dù chưa đưa ra khái niệm, cũng

như nhận diện về thi pháp thể loại nhưng

tác giả, trong một nhận xét ngắn gọn về nội

dung, cũng đã gợi mở một số ý tưởng đáng

chú ý: “Giai thoại thể hiện lòng tự hào dân

tộc, và những nguyện vọng tự chủ của

nhân dân. Giai cấp phong kiến càng suy

tàn, hệ thống quan liêu càng cồng kềnh sa

đọa, thì tính chất châm biếm, đả kích của

giai thoại càng mạnh mẽ và nó sẽ lẫn lộn

với truyện cười” [1, tr.55]. Cách đánh giá

của Cao Huy Đỉnh có phần thiên về chức

năng thể loại. Ở đây, sự quy đ nh về tính

l ch sử đã mở ra một vùng giao thoa của

hai thể loại (giai thoại và truyện cười) ở

tính châm biếm, đả kích.

Trong công trình Kho tàng giai thoại

88

thoại không nhất thiết phải là những mẩu

chuyện kể ngắn gọn: “Tiếu lâm, truyện

cười, dù là cười liên hoàn đi chăng nữa, thì

cũng phải ngắn gọn, sinh động, còn với

giai thoại thì dài ngắn không quan trọng”

[8, tr.56]. Ở một chỗ khác, tác giả hiểu nội

hàm thuật ngữ này khác hẳn với quan niệm

thông lệ của phương Tây, xem giai thoại

như những mẩu chuyện hài hước, trào

phúng. Tác giả cho rằng, giai thoại không

chỉ vui, hài mà còn dung chứa cả những

cung bậc khác: “Rồi còn những câu chuyện

buồn, buồn mà vẫn là giai thoại. Qua thực

tế sưu tầm, tôi đã gặp nhiều câu thơ, câu

đối, hoặc những mẫu chuyện xứng đáng là

những câu chuyện đẹp, hay song lại không

vui tí nào. Vì nó không vui nên không được

xem là giai thoại ư? Nếu như vậy thì hoá

ra bắt thực tế phải tuân theo lí luận” [8,

tr.20], và “trong cái hay, cái đẹp có cả cái

đúng, cái vui có cả vui buồn lẫn lộn”

[8, tr.26].

Như vậy, theo quan niệm của Vũ Ngọc

Khánh, cần lưu ý hai điểm khác biệt so với

quan niệm của phương Tây. Thứ nhất,

không thể căn cứ vào dung lượng để xác

đ nh thể loại; và thứ hai, giai thoại có thể

dung chứa nhiều cung bậc tình cảm

(bi, hài…).

Trong khi đó, tác giả Kiều Thu Hoạch

nhấn mạnh đến tính lí thú và xem đây như

một đặc trưng của thể loại này: “giai thoại

không phải là câu chuyện, mẩu chuyện kể

bình thường, mà đó phải là những câu

chuyện hay, lí thú, gợi được những khoái

cảm thẩm mĩ” [6, tr.23]. Xét về mặt l ch

sử, nhận đ nh này có phần gần với quan

niệm của Trần Thanh Mại: “Có lẽ ngắn

gọn và lí thú là hai đặc điểm chủ yếu của

giai thoại” [4, tr.9].

Hoạch có ý đồng tình với quan điểm của Vũ

Ngọc Khánh khi xem giai thoại như một thể

loại không thể chối bỏ, thuộc thẩm quyền

của văn học dân gian. Tác giả cũng đã tiến

hành so sánh nhiều nguồn tài liệu khác nhau

và tiến đến sự khẳng đ nh theo quan điểm

nghiên cứu của folklore hiện đại: “Với cách

nhìn nhận như vậy thì giai thoại rõ ràng là

các sáng tác dân gian, là folklore, và đương

nhiên nó phải là một thể loại nằm trong loại

hình tự sự dân gian” [6, tr.29].

Chúng tôi nhận thấy, quan niệm của

Kiều Thu Hoạch ch u ảnh hưởng ít nhiều

từ cách hiểu của Guxep. Trong rất nhiều

trường hợp, tác giả đã dẫn ra quan niệm

của học giả người Nga và xem nó như kim

chỉ nam cho cách hiểu của mình. Không ít

lần, tác giả đề cập đến yếu tố tính lí thú hay

kịch tính, một đặc điểm theo tác giả, không

thể vắng bóng trong thể loại: “Một giai

thoại, sở dĩ được gọi là giai thoại là do

tính lí thú (intéressant, plaisant) tạo nên

(…), một giai thoại mà không đem lại cho

người ta cái cảm giác lí thú thì không còn

là giai thoại (…). Điều mà Guxep gọi là

tình tiết có sự tăng tiến tới cao điểm, và kết

thúc bất ngờ, chính là nói đến tình huống lí

thú của giai thoại. Hay nói khác đi, đó

chính là kịch tính, dẫn câu chuyện tới chỗ

thắt bút rồi bất ngờ mở nút, dẫn người

nghe đến một khoái cảm thẩm mĩ cao độ,

đầy hứng thú” [6, tr.31]. Ở một chỗ khác,

tác giả cũng lưu ý một đặc trưng quan

trọng khác của thể loại này, đó là tính đối

thoại: “Hơn nữa, thông thường đã gọi là

giai thoại thì phải có đối thoại, đối đáp

(dialogue) giữa hai nhân vật” [6, tr.33].

Như vậy, cách hiểu của Kiều Thu

Hoạch nhìn chung, ch u ảnh hưởng trực

tiếp từ quan niệm của Guxep, đặc biệt là

yếu tố k ch tính hay tình huống lí thú. Mặt

khác, tác giả cũng lưu ý một đặc điểm quan

Cũng trong phần khải luận công trình

Giai thoại văn học Việt Nam, Kiều Thu

89

trọng của thể loại, đó là tính đối thoại. Có

thể nói, đây là đặc trưng rất quan trọng

không chỉ vun đắp nên k ch tính của câu

chuyện mà còn là vách ngăn khá tin cậy

trong việc khu biệt với thể loại truyền

thuyết. Trong truyền thuyết, không nhất

thiết phải có đối đáp giữa các nhân vật;

nhưng trong giai thoại, lời thoại của các

nhân vật dù ngắn hay dài, dù là lời nói bình

thường hay đối đáp bằng thơ ca uyên bác;

cũng là yếu tố không thể thiếu vắng.

Thu Hoạch.

Thứ đến là vấn đề đặc trưng, bản chất

của giai thoại. Chúng tôi đặc biệt chú ý các

ý kiến của hai nhà nghiên cứu trên. Tuy

nhiên, chúng tôi có phần thiên về quan

điểm của Vũ Ngọc Khánh. Bởi lẽ, theo

chúng tôi, những nhận xét của tác giả rất

xác đáng với tình hình thể loại này ở nước

ta. Chí ít là không đánh đồng khái niệm

Đông, Tây cũng như không vô tình làm

nghèo đi kho tàng giai thoại bằng việc rập

khuôn lí thuyết. Những ý kiến ấy rải đều ở

các khía cạnh quan trọng của thể loại.

Nhưng nhìn chung, có thể tóm tắt toàn bộ

tư tưởng của ông bằng cụm từ: tính lưỡng

cực. Có thể thấy, về bất cứ đặc điểm nào

(nội dung hay hình thức), tác giả đều cố

gắng mở rộng biên giới vấn đề sang cả

những điểm tưởng chừng như mãi là điểm

đối lập không thể dung hợp. Đó là tính

lưỡng cực về dung lượng (lớn hoặc nhỏ),

tính lưỡng cực về trạng thái cảm xúc (bi -

hài, buồn - vui…); tính lưỡng cực về kịch

tính (có thể tồn tại hoặc vắng bóng)…

Ở trên, chúng tôi vừa điểm qua cách

hiểu thuật ngữ cũng như những đặc điểm

cơ bản nhất của thể loại giai thoại trong

quan niệm của các nhà nghiên cứu. Đến

đây, chúng tôi xin đưa ra một vài nhận xét.

Trước hết là sự tương tác của giai thoại

với các thể loại tương cận. Trong quá trình

vận động, phát triển; giai thoại có những

điểm gần gũi với các thể loại tự sự khác

như truyện cười, truyền thuyết. Cả truyện

cười và giai thoại hài đều có tính lí thú ở

tình huống ngày càng tăng tiến của nó.

Nhưng để phân biệt và giải thích tại sao lại

xếp một truyện vào một trong hai thể loại

trên rõ ràng không phải là việc đơn giản.

Lâu nay, chúng ta vẫn xem những mẩu

chuyện xoay quanh các nhân vật Trạng

Quỳnh, Xiển Ngộ, Ba Giai, Tú Xuất… là

truyện cười. Thật khó để có thể thay đổi

thực tế đó bằng sức mạnh của một phán

đoán mang tính khẳng đ nh. Vấn đề này

cần phải được nghiên cứu sâu hơn. Ở một

khía cạnh khác, cả giai thoại l ch sử và

truyền thuyết l ch sử đều vận dụng các yếu

tố l ch sử để phản ánh. Tuy nhiên, nếu

truyền thuyết l ch sử xem những cứ liệu

l ch sử đó như là đối tượng chính yếu của

sự phản ánh thì giai thoại l ch sử vận dụng

chúng như một phương tiện để nhận thức.

Điều này đã từng được đề cập trong các

công trình của Vũ Ngọc Khánh và Kiều

2.2. Tình hình phân loại thể loại

giai thoại

Trong tình hình hiện nay, chúng ta vẫn

chưa tìm thấy sự thống nhất trong việc

phân loại giai thoại từ các nhà nghiên cứu.

Từ lí luận đến thực tiễn, các ý kiến vẫn

thường trú trong những vách ngăn khó lòng

tìm thấy điểm giao nhau. Một số tuyển tập

dài hơi và có vẻ hệ thống của một số tác

giả không ngăn được giềng mối ngờ vực từ

tiếng gọi chân lí khoa học. Sự không thống

nhất về mặt tiêu chí phân đ nh thể loại là

điều dễ nhận thấy trong quan điểm của

từng tác giả, thậm chí trong cùng một tác

giả. Các sách tuyển tập giai thoại theo dạng

thức tổng hợp, hoặc dạng thức vùng (đ a

phương), theo loại hình nhân vật… đã lần

lượt ra mắt bạn đọc. Chẳng hạn: Giai thoại

90

văn chương, Giai thoại văn nghệ, Giai

thoại làng Nho, Giai thoại văn nghệ dân

gian, Giai thoại Thăng Long, Giai thoại

phụ nữ, Giai thoại xứ Lạng… Đó là chưa

kể đến những quyển sách sưu tầm một cách

dễ dãi, đánh đồng khái niệm giai thoại với

một số thể loại tương cận như truyền

thuyết hay truyện cười. Điều này, đã từng

được lưu ý trong phần khải luận quyển

Giai thoại văn học Việt Nam của Kiều Thu

Hoạch ^(6).

Rõ ràng, tính phức tạp của vấn đề là

điều không thể phủ nhận. Trong công trình

Mỹ học Folklore, chính Guxep cũng đã

thừa nhận điều đó: “Các tiểu loại giai

thoại chưa phân hoá rõ rệt” [2, tr.233].

Bất chấp khó khăn trên, các nhà nghiên

cứu trong nước cũng đã cố gắng đưa ra

những kiến giải đáng trân trọng trong

những nỗ lực nhằm giúp tình hình trở nên

lành mạnh. Ở đây, chúng tôi chỉ xin phép

điểm qua những ý kiến tiêu biểu nhất.

Trong các công trình biên soạn về giai

thoại, Vũ Ngọc Khánh đã chia giai thoại

thành các tiểu loại sau: giai thoại văn học,

giai thoại lịch sử và giai thoại folklore

[7,19]. Trong khi đó, Kiều Thu Hoạch đề

ngh nhận dạng thể loại qua 2 tiểu loại

chính yếu: giai thoại văn học và giai thoại

lịch sử [6, tr.53]. Trong từng tiểu loại tác

giả cho rằng: “Như giai thoại văn học có

thể có nhóm giai thoại về các tác gia văn

học, và có nhóm giai thoại về các sáng tác

văn học khuyết danh, vô danh. Còn giai

thoại lịch sử, thì có thể có nhóm giai thoại

về danh nhân lịch sử, danh nhân văn hoá

và nhóm giai thoại đi sứ”. [6, tr.53]. Gần

đây, Nguyễn Th Bích Hà nêu ý kiến chia

giai thoại thành 3 tiểu loại: giai thoại văn

học, giai thoại danh nhân và giai thoại

cười” [3]. Cố nhiên, ý kiến của từng tác giả

đều được đảm bảo bằng những điểm tựa

riêng nhất đ nh. Và điểm chung của các

cách chia trên là các tác giả đều ít nhiều

căn cứ vào tiêu chí nhân vật hay nội dung

cốt truyện.

Chúng ta đều biết rằng giai thoại là cầu

nối giữa l ch sử và truyền thuyết, và như

một hệ lụy tất yếu, trong không ít trường

hợp, ranh giới mong manh giữa giai thoại

l ch sử và truyền thuyết l ch sử chỉ đơn

thuần mang một ý nghĩa kỉ niệm nhiều hơn

là điểm tựa để xác tín, khu biệt. Nhiều ý

kiến cho rằng, giai thoại lịch sử là sự tục

hoá nhân vật l ch sử, kéo nó xuống gần hơn

với đời thường và hoá giải không khí

thiêng liêng thống ngự trong số phận thể

loại truyền thuyết lịch sử. Điều này cần

được nghiên cứu một cách có hệ thống qua

những minh chứng và lí giải công phu. Bên

cạnh đó, một số điểm tương đồng trong

việc phản ánh l ch sử cũng đã thu hẹp

khoảng cách giữa hai thể loại. Trong nhiều

trường hợp, thật khó có thể phân biệt một

cách rõ ràng đâu là truyền thuyết và giai

thoại l ch sử. Điều này đã được lưu ý và lí

giải phần nào qua một số bài nghiên cứu.

Với tất cả lí do trên, chúng tôi thấy rằng,

không nên và không thể loại bỏ hẳn thuật

ngữ lịch sử ra khỏi tên tiểu loại. Bởi lẽ,

điều đó vô tình làm nhòe đi đặc trưng cốt

lõi nhất của giai thoại trong sự đối sánh với

truyền thuyết. Thế nên, cách hiểu xem

“giai thoại danh nhân là những mẩu

chuyện kể xung quanh những nhân vật nổi

tiếng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, khiến

cho ta hiểu họ một cách sinh động và giàu

nhân văn hơn” [3], đã khai tử cho số phận

của các nhân vật l ch sử, gộp nó lại trong

một khái niệm rộng hơn, và điều này là

không cần thiết.

Ý kiến của Kiều Thu Hoạch tuy xác

đáng nhưng cũng cần xem lại ở một số

điểm. Chẳng hạn, nếu ta đồng tình với cách

91

chia như thế chẳng phải ta đã chấp nhận

mất đi hàng loạt những giai thoại có liên

quan đến lĩnh vực văn hoá, văn nghệ dân

gian? Mặt khác, cách chia ấy cũng vô tình

đánh rơi một tiểu loại quan trọng của giai

thoại – giai thoại folklore (những giai thoại

mang tính lí giải những câu phương ngôn,

thành ngữ dân gian chẳng hạn: Bút Cấm

Chỉ, sĩ Thiên Lộc; Nở đường Sau, đau chùa

Dậu; Đít Lí Râu, đầu Án Cộng…). Đó là

chưa kể đến giai thoại trào phúng, một thể

loại gần với truyện cười mà chính trong

công trình của mình, tác giả cũng khẳng

đ nh về sự tồn tại của tiểu loại này (những

giai thoại có liên quan đến những nhân vật

gây cười quen thuộc như Ba Giai, Tú Xuất,

Trạng Quỳnh, Xiển Ngộ…).

Chúng tôi nhận thấy cách chia của Vũ

Ngọc Khánh là đầy đủ và toàn diện hơn cả.

Mặc dù về mặt thuật ngữ, tiểu loại giai

thoại folklore có thể làm phát sinh những

ngộ nhận, hiểu nhầm ngoài mong đợi. Tuy

nhiên, cần nói thêm rằng, ngay trong từng

tiểu loại cũng rất khó để có thể tìm thấy

một khế ước chung mang tính qui chiếu

một cách ổn đ nh để góp phần biệt lập các

tiểu loại với nhau. Điều này đã được nhắc

đến, phân tích trong hầu hết các ý kiến của

các nhà nghiên cứu. Chẳng hạn, đâu là

vách ngăn vi diệu để phân biệt mảng giai

thoại đi sứ (thuộc giai thoại lịch sử) và giai

thoại văn học, khi cả hai đều dựa vào sức

mạnh trí tuệ về văn chương để làm nên tính

hấp dẫn, lôi cuốn? Nói như Vũ Ngọc

Khánh: “Đúng ra thì việc đi sứ thuộc hiện

tượng lịch sử, nhưng hầu hết các cuộc giao

thiệp này đều xoay quanh những câu

chuyện đối đáp, thử tài (…). Trường hợp

kể chuyện dồi dào nhất có lẽ là của Mạc

Đĩnh Chi, thì toàn là câu đối và câu đối”

[8, tr.38].

chúng tôi, khó có thể tìm thấy lời giải đáp

thỏa đáng nếu chúng ta chỉ quan tâm đến

nhân vật và các sự kiện l ch sử. Chúng tôi

muốn nhắc đến ý kiến của V.Ja Propp. Khi

nhận xét về truyền thuyết l ch sử (trong

phần Cơ cấu thành phần các thể loại

Folklore), Propp cho rằng: “Ở đây, cần nói

thêm rằng, sự có mặt của một tên tuổi nhân

vật lịch sử chưa đủ xác định thể loại truyền

thuyết lịch sử” [9, tr.340]. Do đó, suy rộng

ra, chưa hẳn những giai thoại có liên quan

đến các ông Trạng đi sứ đã là giai thoại

l ch sử. Mặc dù, tính chất sử liệu của nó, từ

nhân vật đến sự kiện, là điều không thể phủ

nhận. Khi trình bày về các nguyên tắc phân

loại folklore, Propp cũng khẳng đ nh:

“Dấu hiệu được nêu lên phải phản ánh

được những mặt bản chất của hiện tượng.

Mục đích nghiên cứu quyết định xem cái gì

là bản chất và cái gì không được xem là

bản chất” [9, tr.317]. Theo Propp, đối với

những thể loại khó phân đ nh rõ ràng, điều

tiên quyết là ta phải tìm được đâu là yếu tố

bền vững của nó để tiến hành phân loại:

“Trong trường hợp ấy, ta có hai thể loại

cùng sử dụng chung một cốt truyện. Điều

đó có liên quan đến những yếu tố bền vững

và những yếu tố thay đổi trong folklore nói

chung” [9, tr.318]. Thế thì, một câu hỏi

được đặt ra là: trong giai thoại đi sứ và

giai thoại văn học; điểm chung, điểm bền

vững của chúng là gì, và yếu tố nào bất

biến, khả biến? Giải đáp được điều này,

chúng ta phần nào trả lời được câu hỏi nên

xếp mảng giai thoại đi sứ vào tiểu loại nào

của giai thoại. Chúng ta thấy rằng, các

nhân vật đi sứ có thể khác nhau về thời đại,

xuất thân… nhưng họ đều là những người

cơ trí, nhạy bén, có tài ứng phó, luôn hoàn

thành những thử thách được đưa ra. Chuỗi

giai thoại đi sứ của Mạc Đĩnh Chi là một

minh chứng sinh động cho những trường

Đây là vấn đề khá phức tạp, và theo

92

hợp như thế. Như vậy, yếu tố khả biến ở

đây là yếu tố l ch sử, sự kiện, hoàn cảnh

l ch sử. Còn yếu tố bất biến, không thể

nghi ngờ gì thêm, là tài năng ứng phó của

các nhân vật trong từng huống cảnh riêng

biệt đó. Xét về mặt tư tưởng, các giai thoại

này tuy có liên quan đến sự kiện l ch sử cụ

thể (nơi chốn, thời gian, danh tính nhân

vật…), nhưng phần cốt lõi nhất vẫn là phần

văn học. Trong đó, yếu tố l ch sử đóng vai

trò làm nền để làm nổi bật tính văn học,

bác học của câu chuyện. Vả chăng, câu

chuyện đi sứ phần lớn thuộc hành trạng cá

nhân của nhân vật (có thể nêu cao tinh thần

dân tộc), nhưng điểm đích, tức là mục đích

cuối cùng, tính ứng dụng (hay chức năng)

của nó, theo chúng tôi không thể gắn với

mệnh hệ cộng đồng, dân tộc – nội hàm cơ

bản nhất mà giai thoại l ch sử phải sở hữu.

Chẳng hạn, nếu xâu chuỗi lại hàng loạt giai

thoại đi sứ của Mạc Đĩnh Chi (Ra đối dễ,

đối đối khó; Lưỡng quốc trạng nguyên;

Bốn chữ nhất, Ruột vuông…) ⁽⁶⁾, ta có thể

tìm thấy yếu tố vận mệnh nào của dân tộc

được khúc xạ qua hàng loạt biến cố của

nhân vật? Giai thoại Bốn chữ nhất ⁶⁾chẳng

hạn. Vua nhà Nguyên đưa ra một thử thách

khó khăn, hoàn thành bài văn tế khi chỉ có

bốn chữ nhất trên tờ giấy trắng. Và với tài

ứng phó tinh diệu, sở trường văn chương

trác việt, Mạc Đĩnh Chi đã ứng khẩu đọc

liền một mạch bài văn. Như vậy, ở đây, sự

kiện nào là chính yếu? Đề tài đi sứ hay tài

năng đối đáp văn chương. Mỗi quyết đ nh

sẽ cho chúng ta một tiểu loại giai thoại:

l ch sử và văn học. Phải chăng đây là

trường hợp văn học hoá, bác học hoá các

sự kiện l ch sử, mà cụ thể là việc đi sứ?

Nếu chúng ta gạt đi những câu đối, bài thơ

ra khỏi lãnh đ a giai thoại đi sứ, thì tất cả

những gì còn lại, theo chúng tôi, không gì

khác hơn những sự kiện l ch sử đơn thuần.

Và các giai thoại đó sẽ mất đi tính lí thú

vốn có của chúng. Do đó, nếu căn cứ vào

đặc trưng tính bác học, văn học (hay yếu tố

bất biến của cốt truyện), chúng tôi đề ngh

xếp giai thoại đi sứ vào tiểu loại giai thoại

văn học, xem nó như một dạng thức đặc

biệt của tiểu loại này.

3. KẾT LUẬN

Vấn đề lí thuyết thể loại giai thoại,

chắc hẳn cần nghiên cứu nhiều hơn, nếu

không muốn nói đến sự cần thiết phải hiện

thực hoá nó qua một công trình mang tính

chuyên sâu, khoa học. Soi chiếu điều này

trong tình hình hiện tại, càng thấy được

tính bức thiết không chỉ về mặt lí luận mà

còn cả tính thực tiễn.

Trong điều kiện hạn hữu về mặt tư

liệu, chúng tôi đã cố gắng khái quát lại

cách nhìn nhận thể loại ở các khía cạnh:

khái niệm, đặc trưng và vấn đề phân loại

thể loại. Trong chừng mực cho phép,

chúng tôi cũng đã đưa ra những nhận xét,

đề ngh ban đầu. Chung qui lại, chúng tôi

có một số nhận xét về thể loại giai thoại

như sau:

1. Giai thoại là một thể loại thuộc loại

hình tự sự dân gian. Và trong quá trình

phát triển, thể loại này có những điểm gần

gũi với các thể loại tự sự khác như truyện

cười, truyền thuyết.

2. Không thể đồng tình với quan điểm

cho rằng giai thoại của chúng ta tương

đương với thuật ngữ anecdote của phương

Tây. Bởi lẽ, về mặt nội hàm, giai thoại Việt

Nam rộng hơn thuật ngữ trên.

3. Về mặt hình thức, không thể căn cứ

vào dung lượng để tiến hành phân đ nh thể

loại. Giai thoại đa phần là ngắn, nhưng

cũng không loại trừ trường hợp có những

giai thoại dài. Ở đây, chỉ nên căn cứ vào

cốt truyện. Dù ngắn hay dài, giai thoại

trước hết phải có cốt truyện, có nhân vật

93

trung tâm và các tình tiết xoay quanh nhân

vật ấy.

văn học nếu căn cứ vào tính văn chương,

bác học của nó.

4. Giai thoại có cả bi hài, nhiều cung

bậc tình cảm khác nhau chứ không nhất

thiết lúc nào cũng phải có tính hài để tạo

nên tính lí thú. Tính lí thú có mặt ở hầu hết

các thể loại tự sự dân gian chứ không riêng

gì thể loại giai thoại.

5. Về vấn đề phân loại giai thoại,

chúng tôi đồng tình với quan điểm của Vũ

Ngọc Khánh. Giai thoại bao gồm 3 tiểu

loại cơ bản: giai thoại văn học, giai thoại

l ch sử và giai thoại folklore. Riêng nhóm

giai thoại đi sứ, chúng tôi đề ngh xếp

thành một tiểu loại đặc biệt của giai thoại

Trong tình hình hiện tại, nghiên cứu

đặc trưng, bản chất thể loại giai thoại là

việc làm cần thiết nhưng không hề giản

đơn. Cố nhiên, để có thể hoàn thành yêu

cầu đó, đòi hỏi phải lí giải một cách thấu

đáo những tương đồng và d biệt giữa giai

thoại với các thể loại khác như truyện cười,

truyền thuyết. Bởi lẽ, nói như Propp:

“Nghiên cứu từng thể loại riêng rẽ tách rời

khỏi những thể loại khác, thì không thể nào

làm sáng rõ được tính chất phong phú và

đa dạng của folklore mỗi dân tộc”

[9, tr.314].

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Cao Huy Đỉnh, Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam (1976), Nxb Khoa

1.

học xã hội.

2.

3.

Guxep, Mỹ học folklore (1999), Hoàng Ngọc Hiến d ch, Nxb Đà Nẵng.

Nguyễn Th Bích Hà, Giai thoại – một thể loại văn học dân gian

http://www.vanhocviet.org

4.

5.

Hoàng Ngọc Phách và Kiều Thu Hoạch sưu tầm, Trần Thanh Mại giới thiệu (1965),

Giai thoại văn học Việt Nam, Nxb Văn học.

Hoàng Ngọc Phách và Kiều Thu Hoạch sưu tầm, biên soạn, in lần thứ 2 (1988),

Giai thoại văn học Việt Nam, Nxb Văn học.

6.

7.

8.

9.

Kiều Thu Hoạch, Giai thoại văn học Việt Nam (2004), Nxb Khoa học xã hội.

Vũ Ngọc Khánh, Kho tàng giai thoại Việt Nam (1994), Tập 1, Nxb Văn hóa.

Vũ Ngọc Khánh, Giai thoại folklore Việt Nam (1996), Nxb Khoa học xã hội.

V. Ja Propp, Tuyển tập V. Ja Propp (2004), tập 2, Nxb Văn hoá dân tộc, Tạp chí Văn

hóa Nghệ thuật.

10. Nhiều tác giả, Từ điển Văn học (2004), Nxb Thế giới.

* Ngày nhận bài: 3/1/2014. Biên tập xong: 15/5/2014. Duyệt đăng:

94