Về tổ chức trần thuật trong ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và lao tù của Thiên Giang
HNUE JOURNAL OF SCIENCE
DOI: 10.18173/2354-1067.2021-0009
Social Sciences, 2021, Volume 66, Issue 1, pp. 72-79
VỀ TỔ CHỨC TRẦN THUẬT TRONG NGỤC KON TUM
CỦA LÊ VĂN HIẾN VÀ LAO TÙ CỦA THIÊN GIANG
Phạm Văn Ðại
Ban Tuyên giáo Thành ủy Hải Phòng
Tóm tắt. Ðối với bất kì một tác phẩm văn xuôi nào thì trần thuật đều đóng một vai trò quan
trọng trong việc tạo dựng nên cấu trúc, bố cục của tác phẩm, trong việc lựa chọn, tổ chức,
đưa ra những vấn đề, sự vật, sự việc, hiện tượng, đối tượng cụ thể, được miêu tả vào trong
tác phẩm khiến cho nội dung, cốt truyện của tác phẩm đó luôn được triển khai, không bị ứ
đọng, ngưng trệ. Tiếp cận tác phẩm Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên
Giang qua phương diện trần thuật sẽ giúp chúng ta hiểu rõ thêm phần nào về cấu trúc và nội
dung của tác phẩm, nổi bật lên hình ảnh cao đẹp của những người chiến sĩ yêu nước, khao
khát tự do, sẵn sàng hi sinh vì lí tưởng cách mạng.
Từ khóa: trần thuật, tổ chức trần thuật, Ngục Kon Tum, Lê Văn Hiến, Lao tù, Thiên Giang,
văn học nhà tù trại giam.
1. Mở đầu
“Trần thuật” (narration), như chúng ta biết là một phương diện quan trọng và cơ bản của tự
sự, về mặt thuật ngữ “trần thuật là hành vi ngôn ngữ kể, thuật, miêu tả sự kiện, nhân vật theo
một thứ tự nhất định” [1; 59] hay cụ thể hơn “là việc giới thiệu, khái quát, thuyết minh, miêu tả
đối với nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự vật theo cách nhìn của một người trần thuật nhất định.
Vai trò của trần thuật rất lớn” [2; 364]. Trần thuật dự một phần quan trọng vào việc tạo dựng
nên cấu trúc, bố cục của tác phẩm. Các sự kiện, nhân vật được kể, giới thiệu, thuyết minh theo
nhiều chiều khác nhau. Một số biện pháp trần thuật thường gặp là kể xuôi, kể ngược, kể đan
xen. Trong quá trình tác giả kể như vậy, bố cục, đặc biệt là kết cấu của tác phẩm được hình
thành. Cần nhấn mạnh thêm rằng, trong một tác phẩm văn học, nhất là với các tác phẩm tự sự có
tính chất dài hơi, việc vận dụng khái niệm trần thuật, tổ chức các yếu tố trần thuật có ý nghĩa hết
sức to lớn, không chỉ giúp hiểu thêm về kết cấu của tác phẩm, cách thức tổ chức nhân vật, sự kiện
mà qua đó còn giúp nắm bắt các tầng lớp nội dung của tác phẩm ấy.
Các sáng tác văn thơ của các chiến sĩ yêu nước trong nhà tù thực dân, đế quốc chiếm một
phần quan trọng trong văn học cách mạng và mang giá trị nghệ thuật độc đáo, nhưng hiện nay
còn ít công trình nghiên cứu chuyên sâu về những thành tựu này. Ðây đó chỉ có một số công
trình nhắc đến văn học cách mạng hoặc chỉ giới thiệu một vài tác gia, tác phẩm chứ chưa làm
nổi bật giá trị nội dung và nghệ thuật trong sáng tác của những người chiến sĩ cách mạng như
một phẩm chất tinh thần độc đáo trong lịch sử đấu tranh vì độc lập, tự do của Tổ quốc. Trong số
các sáng tác văn xuôi thuộc dòng văn học nhà tù trại giam nổi lên hai tác phẩm Ngục Kon Tum
của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, nó không chỉ lên án, tố cáo tội ác của thực dân
Pháp, khắc họa hoàn cảnh sống tù ngục đầy rẫy hiểm nguy mà hơn cả còn giúp cho người đọc
Ngày nhận bài: 2/1/2021. Ngày sửa bài: 29/1/2021. Ngày nhận đăng: 10/2/2021.
Tác giả liên hệ: Phạm Văn Đại. Địa chỉ e-mail: phamvandai.btghp@gmail.com
72
Về tổ chức trần thuật trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang
cảm nhận rõ ý chí chiến đấu và những cái chết hóa thành bất tử của người chiến sĩ yêu nước.
Tính đến thời điểm hiện tại không có nhiều công trình, bài viết nghiên cứu về Ngục Kon Tum
của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, nhất là nghiên cứu ở phương diện tổ chức trần
thuật. Vì vậy, bài báo này là hướng tiếp cận khá mới mẻ về hai tác phẩm của hai tác giả đồng
thời cũng là hai chiến sĩ yêu nước bị địch bắt tù đày ghi chép, kể lại những gì mình đã trải qua,
“mắt thấy tai nghe” dưới sự soi chiếu của lí thuyết trần thuật.
Tiếp cận tác phẩm Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang qua phương
diện trần thuật như người trần thuật, điểm nhìn trần thuật, giọng điệu trần thuật, thời gian trần
thuật... sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cấu trúc và nội dung của tác phẩm, khắc họa sâu đậm
hình ảnh cao đẹp của những người chiến sĩ yêu nước, khao khát tự do, sẵn sàng hi sinh vì lí
tưởng cách mạng, những con người thản nhiên đi vào nhà tù, dầu họ đã biết đó là chỗ “một
ngày ngàn thu” [2; 9], những người mà trong mắt không ít người thường “họ là những người
điên-dại, hay gần như điên-dại. Nhưng họ điên-dại vì một lí tưởng: Họ coi rẻ tự do của họ để
mưu đồ tự do cho một dân tộc, một giai cấp hay cho cả loài người” [2; 10].
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Người trần thuật với giọng điệu trần thuật
Yêu cầu hàng đầu đặt ra khi trần thuật là phải có “người trần thuật” (narrator), về mặt thuật
ngữ: “Người trần thuật là một nhân vật hư cấu hoặc có thật, mà văn bản tự sự là do hành vi ngôn
ngữ của anh ta tạo thành” [3; 221]. Hiểu một cách chung nhất, người trần thuật là người đứng ra
kể, tường thuật lại câu chuyện với tư cách là người trong cuộc hoặc là người chứng kiến tất cả
mọi sự việc. Người trần thuật thường được kể bằng ngôi thứ nhất (người trần thuật lộ diện) hoặc
ngôi thứ ba (người trần thuật ẩn tàng) và người trần thuật phải đáp ứng được đòi hỏi về việc xử
lí mối quan hệ giữa lời kể với sự kiện, tình tiết, nhân vật.
Nếu như người trần thuật ở Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến trần thuật bằng ngôi thứ nhất,
xưng “tôi”: “Nếu như câu chuyện xảy ra ở ngục Kon Tum cũng giống các ngục đường khác, thì
bất tất tôi phải kể thêm ra đây. Sau khi lên cầm quyền, nếu chính phủ Bình dân Pháp thi hành
chính sách ân xá cho tất cả chính trị phạm ở Ðông Dương thì tập kí ức này cũng chưa nhất thiết
phải in ra” [4; 9] thì ở tác phẩm Lao tù của Thiên Giang người trần thuật lại ẩn mình đi: “Trong
một nhà lao tỉnh, một cuộc tuyệt-thực vừa xảy ra. Thường ngày thì bọn tù nhân trông cơm như
“trông mẹ về chợ”, bỗng nhiên họ nhịn ăn. Ấy là chuyện lạ từ khi cái nhà lao này được dựng lên
đến nay, nghĩa là chừng nửa thế kỉ. Hơn sáu trăm người hè nhau nhịn ăn một lần. Sao lại đồng
lòng đến thế được” [2; 15]. Việc kể bằng ngôi thứ nhất đem lại cho độc giả cảm giác tin tưởng,
chân thực thì việc kể ở ngôi thứ ba giúp cho việc kể được tự do, linh hoạt những gì diễn ra với
nhân vật. Nhưng dù câu chuyện được kể theo ngôi thứ ba hay ngôi thứ nhất thì vẫn mang lại cho
người đọc những xúc cảm mạnh mẽ và độ tin cậy cao bởi nhân vật “tôi” trong Ngục Kon Tum
của Lê Văn Hiến hay nhân vật “Tiến” trong Lao tù của Thiên Giang đều mang dáng dấp của
chính hai tác giả, khi bản thân hai tác giả đều là những chiến sĩ cách mạng nhiệt huyết, quên
mình cho lí tưởng nhưng lại bị thực dân, phong kiến tay sai bắt, kết án tù đày, câu văn của họ
được viết bằng máu và nước mắt không chỉ của riêng họ mà còn bởi sinh mệnh của hàng trăm,
hàng nghìn chính trị phạm trong ngục tù nơi các ông bị giam giữ là Ngục Kon Tum và Nhà tù
Lao Bảo.
Xét ở khía cạnh chức năng, người trần thuật nói chung thực hiện năm chức năng, đó là:
chức năng trần thuật, chức năng truyền đạt, chức năng chỉ dẫn, chức năng bình luận và chức
năng nhân vật hóa. Trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, người
trần thuật đã đảm nhận các chức năng chính như kể chuyện, truyền đạt, bình luận...qua đó dẫn
dắt độc giả cuốn theo những tình tiết, câu chuyện được kể, giúp độc giả hiểu thêm về những
người tù chính trị và cảnh ngộ của họ trong tù. Chẳng hạn như nhân vật Tiến trong Lao tù của
73
Phạm Văn Đại
Thiên Giang qua cách kể, truyền đạt của người trần thuật hiện lên trong tâm trí độc giả là chàng
thanh niên say sưa vì lí tưởng, sẵn sàng gác lại chuyện gia đình, vị quốc vong thân: “Tiến nhìn
theo thầy Cửu, lòng nghĩ đến mẹ già. Say sưa vì lí tưởng, chàng không được một lời bái biệt lúc
ra đi. Bây giờ mẹ con cách nhau chỉ một bức thành, nhưng gang tấc ấy cũng dài như nghìn
trùng. Chàng nhịn ăn đã ba hôm mà kẻ đói lòng chắc chắn không phải là chàng. Ừ, từ ngày ra đi
đến nay, có lẽ chàng không có một dịp nào để nghĩ đến việc ở nhà. Mà nghĩ đến làm gì, người
chiến sĩ “lên yên” đã nguyện thí thân cho gió-bụi” [2; 20-21] hay những câu văn trần thuật
mang tính bình luận của người trần thuật làm nổi bật lên hình ảnh của những người tù chính trị
kiên cường, bất khuất: “Nhưng ở tù không phải là yên nghỉ. Nếu nhà tù có thể làm nhủn chí khí
của một số người thì nhà tù cũng làm cho chí khí của một số người khác đanh thép hơn. Trong
nhà tù, quan niệm của người ta thay đổi. Thay đổi theo chiều xấu cũng có mà theo chiều tốt
cũng có. Và cái sanh lực của một người tù cũng như một chiến sĩ chỉ có thể biểu lộ trong tranh
đấu” [2; 110] hoặc có những lúc người trần thuật đưa ra cách nhìn nhận, quan điểm của mình về
“cái chết”: “...nếu chết không phải là một điều kiện để giải thoát, thì tự nó cũng là sự giải thoát.
Bởi vậy ở đây, người ta ít sợ cái chết. Người ta sống rất gần nó... Huống chi những người chịu
bước vào cửa này đã có một quan niệm về sự chết: chết là biến thể để đi từ một thể thấp đến một
thể cao... Con người chết để mở đường cho vô số kẻ khác tiến lên. Sự chết đối với họ quan trọng
ở chỗ đẹp đẽ của nó...” [2; 72-73].
Ở Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến, người trần thuật – nhân vật “tôi” đã kể lại những gì
bản thân mình phải trải qua, đó là những đòn roi vô lí từ những tên cai ngục: “Qua hôm sau tôi
ra làm việc, đem hết sức ra mà cuốc đất cho khỏi bị hèo, thế mà cũng không tránh khỏi. Tự
nhiên thấy năm, sáu tên lính cầm hèo mây to tướng, đua nhau bổ vào người tôi như mưa dông,
tôi nằm lăn dưới đất, lăn lóc dưới trận mưa hèo, kêu la hết sức mà chúng cũng cứ thẳng tay. Còn
tên Kiap thì ngồi trên cao nhìn xuống lấy làm đắc ý lắm” [4; 55]. Trong khi trần thuật, nhân vật
“tôi” thường thực hiện chức năng bình luận của mình về các nhân vật, cả chính diện – những
người tù yêu nước, chiến sĩ cách mạng (như Trọng, Lung, Thuyến, Giáo Thuyên...) và cả những
nhân vật phản diện – bọn thực dân, viên cai, đội người Pháp (như Palmésani, Ðội nhì Kiap, viên
đội Mulec...). Nếu qua lời bình luận của nhân vật “tôi”, những tên thực dân hiện lên như những
kẻ tiểu nhân, tàn bạo: “Nhà phạt biết Kiap là đứa tiểu nhân, hung bạo và chẳng qua cũng chỉ là
kẻ thừa hành... Chỉ thương hại cho mấy trăm nhà phạt, dưới chế độ tàn khốc của bọn thực dân
và tay sai của chúng, phải chịu mọi điều thảm khốc và chết một cách rất oan ức” [4; 60] thì hình
ảnh của những người chiến sĩ lại hiện lên cao đẹp hơn bao giờ hết, họ là những con người dũng
cảm, hiên ngang, sẵn sàng đón nhận hi sinh thay cho đồng chí mình: “Trọng bình thường là
người ôn hòa, thuần hậu, không hay nói, nhiều người đã cho Trọng “như con gái nhà lành”...
Thế mà khi lâm sự, trước cái chết, Trọng giữ thái độ rất quả quyết, can đảm” [4; 76].
Có thể nhận thấy, ở cả hai tác phẩm Lao tù của Thiên Giang và Ngục Kon Tum của Lê Văn
Hiến, người trần thuật đều có địa vị, vai trò hết sức to lớn, là “cánh tay phải” đắc lực nhất giúp
tác giả trình bày, triển khai nội dung tác phẩm, bao quát, lí giải từng sự kiện, vấn đề, lí giải từng
nhân vật và đặc biệt là tổ chức các thành tố, yếu tố của tác phẩm thành một chỉnh thể nghệ
thuật, một mô hình kết cấu thống nhất.
Về giọng điệu trần thuật, giọng điệu trần thuật được hiểu như là giọng điệu riêng của người
trần thuật, qua giọng điệu đó mà người trần thuật bày tỏ sự đánh giá và bộc lộ thái độ, tình cảm
yêu – ghét, khen – chê, coi trọng – khinh bỉ của mình với các nhân vật trong tác phẩm. Trong
Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, ta bắt gặp các giọng điệu như:
giọng điệu ngợi ca; giọng điệu buồn thương; giọng điệu lên án, tố cáo.
Về giọng điệu ngợi ca, hào sảng. Giọng điệu ngợi ca, hào sảng được thể hiện khi người
chiến sĩ bày tỏ ý chí chiến đấu của mình, thể hiện bản lĩnh kiên cường, không chịu cúi đầu,
không chịu khuất phục trước thế lực bạo tàn, chẳng hạn trong Ngục Kon Tum trước cái chết của
74
Về tổ chức trần thuật trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang
Trọng, anh em tù chính trị đã dũng cảm đấu tranh, đối diện trực tiếp với kẻ thù, không quản hi
sinh: “Khi Trọng ngã, anh em ở sau tiến lên, vừa tiến vừa hô vang khẩu hiệu phản đối, một tiếng
súng thứ hai vừa ra, người thứ hai lại ngã, người sau lại tiến lên, hô to mấy khẩu hiệu, dũng cảm
đương đầu với súng đạn” [4; 77]. Ðối diện với những khó khăn, gian khổ, người chiến sĩ chẳng
hề nao núng. Họ kiên quyết không lùi bước và vẫn cất cao giọng nói bộc trực, đầy hào khí, đầy
ý chí: “Trên đường đời chúng ta không phải là không hi vọng sống, nhưng vì đã đến bước
đường cùng, ta phải hi sinh ít nhiều người, để mưu sự sống cho toàn thể anh em. Trước cái chết,
ta không nhường lại cho ai được nữa, ta phải nhận lấy, vui lòng nhận lấy để sau khi ta chết rồi,
họa may mấy trăm anh em mới còn phương sống” [4; 72]. Dù phải chịu cảnh tù đày, khốn cùng
trăm bề, nhưng với những người chiến sĩ yêu nước, cách mạng, lí tưởng và lòng yêu nước chính
là chỗ dựa, là nguồn sống cho họ, giúp họ vượt qua mọi thử thách, gian nan dẫu hiện thực vô
cùng khắc nghiệt và hiểm nguy luôn rình rập, đó là hình ảnh của nhân vật Tân, Tiến, Sơn trong
Lao tù của Thiên Giang: “Người ta dầu khổ nhưng nhứt định không than van. Và trong hoàn
cảnh ấy có những linh hồn quật cường một cách kì lạ. Họ là những hạt giống gieo vào đâu cũng
được; gặp đất phì nhiêu cũng mọc, mà gặp sạn sỏi cũng nẩy mộng như thường. Và những cây
tùng, cây bách lại sống mạnh ở lưng trời giữa những khối đá lớn” [2; 83].
Về giọng điệu buồn thương, trữ tình, trước hết, nó được thể hiện qua những tình cảm của
người chiến sĩ, người tù yêu nước trước cảnh lầm than của cả dân tộc, của đất nước trong đêm đen
nô lệ, như ở trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến: “Tức tối nhẽ! Mấy nghìn năm nước cũ mất
chữ tự do, mất quyền sinh hoạt, đoái non sông thêm bận dạ anh hào. Xót xa thay! Năm sáu giống
loài người chịu bề áp bức, chịu nỗi bất bình, thấy nòi giống vẫn căm gan tuấn kiệt” [4; 63]. Giọng
điệu trữ tình cũng được thể hiện qua những tình cảm, những mối quan hệ riêng tư của người chiến
sĩ với cha mẹ như tình cảm của nhân vật Tiến với mẹ già trong tác phẩm Lao tù của Thiên Giang:
“Mặt Tiến trầm ngâm, người ta đoán được chàng nghĩ tới bà mẹ già. Nhưng chàng mỉm cười tự
bảo: Sau khi ta bị bắt, nhà cửa tan tành, cha mẹ, anh em phải bỏ quê hương đi tìm sanh kế ở một
xứ xa, ta không lo sợ mẹ ta sẽ vượt nghìn trùng để đến đây...” [2; 33]. Ðó còn là giọng điệu tiếc
thương, buồn thương, đau xót vô hạn trước sự ra đi của những người đồng chí, đồng đội. Nó thể
hiện nỗi đau buồn tột cùng trước những mất mát, hi sinh do quân thù gây ra: “Trơ trọi nấm mồ
hoang, rêu cỏ phủ đầy, khiến cho khách qua đường trong khi dừng bước, không khỏi ngậm ngùi
thương tiếc cho thân phận người chiến sĩ đã vì nghĩa hi sinh” [4; 90] hay “Ngảnh đầu lại, trông
mấy dãy cùm, mấy hàng rào sắt mà ngậm ngùi thương xót cho hàng trăm anh em thiệt phận; từ
đây đất vàng một nấm, gió táp mưa sa, nghìn năm biết ai thăm viếng. Than ôi! Son sắt một lòng,
âm dương đôi ngả, cảm tưởng của ai đươc về đối với xác người còn ở lại, thật là ngổn ngang trăm
mối” [4; 62]. Tuy nhiên, nỗi buồn của người chiến sĩ cách mạng ở cả Ngục Kon Tum của Lê Văn
Hiến hay Lao tù của Thiên Giang không phải kiểu đau buồn ủy mị, não nề bởi họ đã biến đau
thương thành sức mạnh. Càng thương các đồng chí mình bao nhiêu càng thêm căm giận, phẫn uất
quân thù bấy nhiêu: “Ngọn gió rừng theo cánh cửa mở thổi tạt vào lao có thể đánh tan cái tử khí hòa
lẫn với hơi nóng mùa hè nhưng không thể xua khỏi lòng người trăm ngàn uất hận” [2; 72].
Giọng điệu lên án, tố cáo. Đối lập với giọng điệu ngợi ca cách mạng, công lí, tự do là
giọng điệu lên án, tố cáo chế độ tàn ác, vạch trần thói đạo đức giả, bịp bợm của bọn thực dân
phong kiến, chẳng hạn như thủ đoạn, chiêu trò giả nhân, giả nghĩa của tên Quan một Palmésani
với tù chính trị ở ngục Kon Tum: “Một lần sáu, bảy người lính đua nhau bổ hèo mây vào một
người nhà phạt, tiếng la gào, kêu khóc dậy đất vang trời; khi đó “quan” đứng chẳng cách bao xa,
thế mà “quan” cũng làm ngơ, chờ khi nào nhà phạt bị đòn đã đáo để rồi “quan” mới giả vờ từ
đâu xa chạy lại...hình như “quan” lấy làm xót thương lắm và chạy lại, can ngăn. Lúc đầu ai cũng
lầm tưởng “quan” thật lòng thương xót, sau mới rõ là cử chỉ lừa dối của quan vì những lệnh
truyền đánh đập đều do “quan” mà ra cả” [4; 37] hay những thủ đoạn đê hèn, định kiếm tiền
trên xác người chết của Thập – một tên lính huyện trong tác phẩm Lao tù của Thiên Giang, dù
người chiến sĩ yêu nước bị giặc Pháp xử án tử hình ấy là con của ân nhân hắn từng mang ơn:
75
Phạm Văn Đại
“Bà Tư nhìn theo tên lính lệ, lòng ngổn ngang. Ngày ông Nghè Tư, chồng bà còn tại chức thì
những tên lính ấy chỉ là những tên thủ hạ. Thói đời bao giờ cũng thế “ăn cháo đá bát”, họ đã hết
tiếp nhận được ơn huệ của nhà bà rồi. Chuyện con bà bị bắt không phải chuyện lạ đối với bà
nhưng con bà sẽ bị chặt đầu tại một bến đò thì không có lẽ” [2; 23].
Giọng điệu tố cáo, lên án một cách mạnh mẽ những tội ác tày trời của bè lũ cướp nước và
bán nước đã phơi bày bộ mặt thật, bộ mặt gian xảo, đớn hèn của kẻ thù, giúp thức tỉnh những ai
còn u mê. Ở Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến, hàng loạt thủ đoạn đớn hèn, tội ác kinh khủng
của quân thù đã được phơi bày: “Nếu chết vì rừng thiêng nước độc thì không nói, đằng này lại
chết vì ngọn hèo (gậy), báng súng, lưỡi lê, cán beng...mạng người còn thua thú vật” [4; 16] hay
“Người bệnh thì nhiều, thuốc men cứu chữa thì không đủ, cơm nước thiếu thốn. Sự đối đãi lại
rất tàn ác nên mấy trăm nhà phạt chết dần, chết hồi, chết mòn, chết mỏi” [4; 34]. Các tù chính trị
thường xuyên bị quân thù đàn áp, khủng bố: “Khi bọn sĩ quan vào gần nhà lao, một người trông
thấy liền đứng dậy la lớn: “Anh em ơi! Chúng đến đây rồi”, tức thì “đoàng”, một tiếng súng sáu
nổ ra, anh liền ngã xuống... Lúc ấy nằm kề bên Thuyên, tôi nghe tiếng súng nổ vẫn còn ngờ là bắn
dọa, sau thấy Thuyên ngã xuống nằm ngang ngay mình tôi, rờ vào người Thuyên thấy không cựa
quậy mới hay là Thuyên chết... Bên ngoài thì các sĩ quan và binh lính, đầu này bắn, đầu kia bắn,
thấy ai mở miệng ra thì bắn, ai đưa tay lên cũng bắn” [4; 88]. Nhân vật Tiến trong Lao tù của
Thiên Giang cũng thường xuyên bị hành hạ, tra tấn: “Thân thể của Tiến lúc bấy giờ đã rời rã, ý
thức chàng trở nên mơ hồ sau khi xác thịt chàng bị một ngày hành hạ” [2; 127-128].
Đó cũng có thể là giọng điệu chế giễu, mỉa mai đối với bọn cướp nước và lũ chó săn trong
Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến: “Nhắc lại tên đội nhì Kiap, tôi thấy lù lù ra trước mắt một con
gấu dữ tợn, hung ác, nanh vuốt chơm chởm, cả ngày cặp mắt đỏ ngầu, lườm nhà phạt hay một
con chó sói, đói lâu ngày, đương đứng gườm bầy cừu, những muốn ăn tươi, nuốt sống” [4; 5]
hay viên “xếp ngục” ở trong Lao tù của Thiên Giang: “Vừa nói anh vừa nhìn cái bụng phệ của
ông Xếp, tưởng chừng như chất chứa rất nhiều điều tốt đẹp” [2; 95]. Giọng điệu trần thuật đã
giúp gia tăng sức biểu cảm, truyền đạt của tác phẩm tự sự, làm cho các sáng tác đi vào chiều
sâu. Nó còn kết hợp với các yếu tố khác trong tác phẩm như tình tiết, sự kiện tạo nên những nét
đặc sắc của văn học nhà tù thực dân đế quốc. Chính những giọng điệu ấy đã góp phần làm thành
diện mạo của một dòng văn chương hết sức “đặc biệt” trong kho tàng văn học Việt Nam nói
chung và văn thơ cách mạng nói riêng.
2.2. Người trần thuật với điểm nhìn trần thuật
Ðiểm nhìn trần thuật là một trong những vấn đề quan trọng, không thể tách rời với người
trần thuật. Người trần thuật sẽ không thể trần thuật hay miêu tả các sự vật, hiện tượng, nhân
vật...trong một tác phẩm nếu không xác định và lựa chọn cho mình điểm nhìn trần thuật. Xác
định được đúng đắn điểm nhìn trần thuật của người trần thuật sẽ giúp cho việc khám phá các
tầng bậc nội dung và nghệ thuật của tác phẩm được đầy đủ hơn. Ðiểm nhìn trần thuật cho chúng
ta biết vị trí của người trần thuật khi trần thuật: “Ðiểm nhìn trần thuật thể hiện vị trí người kể
dựa vào để quan sát, trần thuật các nhân vật và sự kiện” [1; 61].
Có nhiều loại điểm nhìn khác nhau như: điểm nhìn bên ngoài, điểm nhìn bên trong, điểm
nhìn không gian, điểm nhìn di động, điểm nhìn thời gian. Và trong một tác phẩm, có thể có sự
dịch chuyển hoặc luân phiên điểm nhìn. Có những câu chuyện/sự kiện chỉ được kể bằng một
điểm nhìn duy nhất nhưng cũng có những câu chuyện/sự kiện được kể với sự đan xen của nhiều
điểm nhìn trong quá trình trần thuật.
Trước hết, là điểm nhìn bên ngoài (ngoại quan). Ðiểm nhìn bên ngoài được hiểu là người
trần thuật, miêu tả, kể sự vật, sự việc ở bên ngoài nhân vật, tường thuật những sự vật, sự việc
bên ngoài mà nhân vật không biết, chẳng hạn, trong tác phẩm Lao tù của Thiên Giang, người
trần thuật lặng lẽ đứng bên ngoài quan sát cuộc gặp gỡ giữa nhân vật Tiến và mẹ già ở trong tù:
“Trên thế gian này có ngòi bút nào tả được nỗi lòng một người mẹ tìm đến thăm con ở chỗ vạn
76
Về tổ chức trần thuật trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang
tử nhất sanh mà chỉ được nghe những lời như thế. Và ngòi bút nào tả được nỗi lòng của người tù
nhơn khi thấy một bà mẹ cúi xuống lượm lá đơn rơi trên mặt đất và kề vai vào đòn gánh, quảy
đôi bầu để đi...Trong một lúc người ta nghe hai tiếng đẹp nhứt ở thế gian:
- Mẹ!
- Con!
Rồi im lặng. Bốn mắt nhìn nhau. Và có những dòng nước mắt từ từ chảy” [2; 30]. Hay
người trần thuật đứng bên ngoài miêu tả về xà lim nơi giam giữ Tiến, đó là một không gian tù
túng, ngột ngạt: “Hơn tuần lễ rồi, chàng sống trong xà lim... Ấy là một cái phòng nhỏ, rộng
chừng sáu tấc, dài hai thước. Chung quanh là tường dày, sơn đen đến nửa chừng. Phía trên đầu
nằm, ở tận nóc nhà có một cái lỗ nhỏ cỡ ba tấc vuông để không khí thay đổi” [2; 128].
Tiếp theo là điểm nhìn bên trong (nội quan). Ðiểm nhìn bên trong được hiểu là người trần
thuật kể chuyện bằng điểm nhìn của nhân vật. Nếu điểm nhìn bên ngoài thường là cái bao quát
thì điểm nhìn bên trong thường là cái nhìn cụ thể, nó gắn với cách nhìn nhận, đánh giá của nhân
vật về một sự vật, sự việc hoặc một người nào đó. Người trần thuật lấy điểm nhìn của nhân vật
làm cơ sở cho điểm nhìn của mình. Trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến, tất cả mọi sự việc,
tình tiết, nhân vật đều được kể qua điểm nhìn của nhân vật “tôi”: “Nhà phạt đều như ma đói,
trông hình thù chẳng khác gì bộ xương. Hàng trăm người như thế nằm la liệt trong nhà bệnh, loi
nhoi, lúc nhúc, cơm không ăn được, thuốc men không có, nhiều người liệt nhược quá, ngồi dậy
không nổi, chân còn phải bị cùm... Tôi hồi tưởng lại cảnh tượng mắt thấy tai nghe lúc bấy giờ,
tiếc không thể nào tả cho hết sự thực, họa may mười phần chỉ nói lên được một hai phần” hay
“Tôi trông thấy bộ Kiap hung hăng dữ tợn, trong bụng đã lấy làm lo...” [4; 33]
Trong tổ chức trần thuật của một tác phẩm tự sự, ta thấy có khi xuất hiện sự dịch chuyển
điểm nhìn từ người trần thuật sang điểm nhìn của nhân vật hay từ điểm nhìn của nhân vật này
sang điểm nhìn của nhân vật khác. Chính sự dịch chuyển điểm nhìn trần thuật này, khiến cho các
sự kiện và đặc biệt là nhân vật hiện lên một cách đầy đủ nhất trên mọi phương diện; cả hình thức
bên ngoài lẫn tính cách bên trong, nó không chỉ tạo điều kiện giúp độc giả đi sâu vào bản chất của
vấn đề mà còn giúp tạo lập một mô hình kết cấu gắn chặt với tổ chức trần thuật cũng như bộc lộ rõ
nét tư tưởng, chủ đề tác phẩm. Chẳng hạn sự dịch chuyển điểm nhìn từ người trần thuật sang điểm
nhìn của nhân vật Tiến trong Lao tù của Thiên Giang, hình ảnh của một cậu bé mới 16 tuổi can tội
“quốc sự” được khắc họa qua đôi mắt của Tiến: “Trong bọn người mới đến có người chỉ có mười
sáu tuổi đầu. Thua tôi những ba tuổi. Miệng còn hôi sữa... Về sau tôi mới biết hắn bị bốn cái án tử
hình nhưng vì còn mùi học trò nên người ta giảm bốn án tử hình xuống thành bốn án chung thân”
[2; 84-85] hay hình ảnh của Sơn, một chàng thanh niên là con của một vị quan của triều đình,
hoàn toàn có thể chọn cho mình cuộc sống sung túc, vinh hoa nhưng lại tham gia Hội kín chống
lại sự “bảo hộ” của thực dân Pháp được thể hiện qua điểm nhìn của Tiến: “Tôi còn nhớ một ngày
gần cuối năm, cái cánh cửa thành nhà lao bằng gỗ lim nặng chĩu hé mở, để lọt vào một thanh niên.
Áo thâm dài, quần trắng “đầu hớt cua”, thanh niên ấy còn có vẻ “ra người” hơn những người đã đi
qua cái cửa ấy, anh từ từ theo một lính lệ vào đứng giữa sân lao” [2; 103-104].
Như đã nêu trên, trong các tác phẩm tự sự, không chỉ có sự dịch chuyển điểm nhìn từ người
trần thuật sang điểm nhìn của nhân vật mà còn có sự dịch chuyển điểm nhìn từ nhân vật này sang
nhân vật khác. Ở Lao tù của Thiên Giang, điểm nhìn trần thuật được dịch chuyên liên tục từ người
trần thuật sang nhân vật Tiến, rồi từ nhân vật Tiến sang Sơn, đơn cử như cách nhìn nhận của Sơn
về “cái chết” qua cuộc trò chuyện với Tiến trước giờ tiễn biệt: “Trên cái xác của chúng mình, một
sanh lực khác nảy nở. Mày xem chưn trời trong sáng quá!” [2; 124]. Ngoài ra, điểm nhìn của nhân
vật còn chịu sự quy định của giai cấp, tầng lớp xã hội mà nhân vật đó thuộc về, chẳng hạn trong
mắt người chiến sĩ yêu nước, cách mạng, những “chính trị phạm” thì những tên thực dân đế quốc,
phong kiến tay sai hiện lên luôn đi cùng với tính cách hung tợn, bộ mặt gian trá, xảo quyệt, ghê
tởm... Việc sử dụng điểm nhìn bên trong cho phép người trần thuật tham dự vào câu chuyện được
77
Phạm Văn Đại
kể như là một nhân vật, các sự việc được trần thuật nhờ vậy mà sinh động, chân thực hơn, cuốn
hút độc giả. Kết cấu tác phẩm nhờ vậy mà có sự thống nhất cả trong lẫn ngoài.
Có thể nhận thấy rằng, muốn thực hiện nhiệm vụ liên kết, cắt nghĩa, dẫn giải các sự kiện và
nhân vật trong tác phẩm, người trần thuật phải có điểm nhìn trần thuật hợp lí, phù hợp với ý đồ
nghệ thuật của tác giả. Việc tồn tại hai điểm nhìn bên trong và bên ngoài mang ý nghĩa bổ sung
cho nhau, đan xen lẫn nhau trong quá trình triển khai nội dung, cốt truyện. Trong quá trình trần
thuật, việc di chuyển điểm nhìn từ điểm nhìn của người trần thuật sang điểm nhìn của nhân vật tạo
nên sự linh hoạt, mềm dẻo giữa các điểm nhìn, tăng khả năng biểu đạt, biểu cảm cho tác phẩm.
2.3. Ðiểm nhìn trần thuật với thời gian trần thuật
Trong tổ chức trần thuật, điểm nhìn trần thuật và thời gian trần thuật có mối quan hệ gắn bó
với nhau: “Sự miêu tả, trần thuật trong văn học nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm
nhìn nhất định trong thời gian. Và cái được trần thuật bao giờ cũng diễn ra trong thời gian, được
biết qua thời gian trần thuật” [3; 219]. Về cơ bản, thời gian trần thuật là thời gian vận động theo
dòng vận động tuyến tính một chiều của văn bản ngôn từ. Đối với các sáng tác văn xuôi tự sự,
thời gian trần thuật là một trong những yếu tố giúp nhà văn triển khai kết cấu của tác phẩm, làm
nên những giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc.
Trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, thời gian trần thuật và
thời gian được trần thuật có mối quan hệ khăng khít với nhau, theo đó toàn bộ sự kiện, diễn
biến, tình tiết liên quan đến các nhân vật trong cả hai tác phẩm đều được kể theo trục thời gian
tuyến tính, một hướng duy nhất, theo trình tự diễn tiến, cái gì có trước kể trước, cái gì có sau kể
sau với mô hình: nguyên nhân – diễn biến – kết quả, gắn chặt với “hành trình” người chiến sĩ
yêu nước, cách mạng phải trải qua trong lao tù từ lúc bị bắt đến ngày được trả tự do.
Ở Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang, thời gian được người trần
thuật nhắc đến nhiều nhất, sử dụng nhiều nhất để tường thuật, kể là “ban đêm/đêm”. Sau một
ngày lao dịch nặng nhọc, “đêm” có lẽ là khoảng thời gian duy nhất mà người chiến sĩ yêu nước
có thể tranh thủ nghỉ ngơi, để bộc bạch mọi tâm tư, để có thể nói chuyện với những người đồng
chí của mình: “Và gần suốt một đêm, tôi thức để nghe Sơn thuật lại cái lí do làm cho Sơn cũng
bị đày đi Lao Bảo. Cái lí do ấy, ở trong nhà lao cũng như bao nhiêu lí do khác, chung qui cũng
tại tranh đấu. Và cách tranh đấu cổ điển trong nhà lao vẫn là bãi thực” [2; 113]; nhưng đó cũng
là khoảng thời gian đầy ám ảnh, bởi những tội ác man rợ, sự trả thù của thực dân Pháp với tù
chính trị thường được thực hiện vào ban đêm: “Đêm lại, tiếng rên la, tiếng khóc lóc, giữa chốn
rừng xanh, thỉnh thoảng chen tiếng mõ canh, tiếng hô gác của lính nghe rất não nùng...khiến cho
khách trong vòng đêm khuya canh chầy, gác tay lên trán biết bao suy nghĩ, bồi hồi...đêm nào
cũng có người chết, nên chỉ mỗi lần lính đổi gác, chúng giao lại cho nhau, thường đếm cả người
sống, cả người chết” [4; 33].
Theo Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới thì “đêm” (nuit, night) là một biểu tượng “chứa
đầy tất cả các khả năng tiềm tàng của cuộc đời... Đêm là hình ảnh của cái vô thức, trong giấc
ngủ đêm, vô thức được giải phóng” [5; 198]. Nhân vật Tiến trong Lao tù của Thiên Giang
thường được người trần thuật tiếp cận và miêu tả vào ban đêm, thể hiện những giây phút độc
thoại nội tâm: “Những người thiếu hạnh phúc hay sống về đêm nhiều hơn. Giấc ngủ ít nữa cũng
giúp người ta quên trong giây lát: cái thực tế khắc nghiệt. Nhưng ở đây lại có những thực tế của
ban đêm còn khắc nghiệt đến mấy lần” [2; 80]. Đêm đen như muốn nuốt lấy ý chí, khát vọng
sống, khát vọng tự do của Tiến - người chiến sĩ yêu nước: “Đêm về, cái khối đen mù vô tận
trước mắt chàng hình như có một sức nặng huyền ảo, ép con người chàng trên từng lỗ chân
lông. Giữa cái thân xác của chàng và không gian chung quanh có sự bất điều hòa” [2; 129].
Những người chiến sĩ yêu nước bị giặc bắt giam, tù đày không những phải chịu sự hành hạ, tra
khảo về thể xác mà còn bị khủng bố về tinh thần và dường như đêm đen lại càng làm gia tăng
nỗi cô đơn, hiu quạnh. Mặc dù vậy, họ vẫn vượt lên trên tất cả, vẫn sáng lên niềm tin, ý chí và lí
tưởng cao đẹp giữa chốn ngục tù.
78
Về tổ chức trần thuật trong Ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang
Bằng thời gian trần thuật và thông qua thời gian trần thuật, diễn biến, cốt truyện được lí
giải và kết hợp cùng các yếu tố khác trong tổ chức trần thuật tạo nên kết cấu của tác phẩm.
3. Kết luận
Có thể nhận thấy rằng, thế giới nghệ thuật trong các sáng tác văn chương yêu nước trong
nhà tù thực dân, đế quốc rất đặc sắc và có nhiều nét độc đáo. Nó không chỉ giúp người đọc cảm
nhận và hình dung được một “xã hội tù” mà còn hiểu thêm về những con người dũng cảm trong
đấu tranh, sẵn sàng đối diện với cái chết, sẵn sàng hi sinh cho lí tưởng cao đẹp như lời của nhân
vật Tiến trong tác phẩm Lao tù của Thiên Giang: “Chết là tiếp tục của sự sống, và sống chỉ để đi
lần đến chết. Điều cốt yếu là làm sao cho sự sống có một ý nghĩa và sự chết cũng có một ý
nghĩa” [2; 84]. Qua việc tìm hiểu về tổ chức trần thuật của hai tác phẩm Ngục Kon Tum của Lê
Văn Hiến và Lao tù của Thiên Giang như người trần thuật, giọng điệu trần thuật, điểm nhìn trần
thuật, thời gian trần thuật đã giúp chúng ta hiểu thêm phần nào về cách thức trần thuật của hai
tác phẩm. Bằng tài năng nghệ thuật và chính những chất liệu, tư liệu sống và chiến đấu của
mình được thể hiện trong các sáng tác, Lê Văn Hiến và Thiên Giang đã góp phần tạo nên cho
“văn học nhà tù trại giam” những thành tựu nghệ thuật nhất định, thể hiện tinh thần sáng tạo
vượt khó khăn, gian khổ, hiểm nguy, nhờ ý chí và trái tim nhiệt huyết của những người chiến sĩ
yêu nước, yêu cái đẹp.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Trần Ðình Sử (chủ biên), 2009. Giáo trình lí luận văn học – Tập II – Tác phẩm và thể loại
văn học. Nxb Ðại học Sư phạm.
[2] Thiên Giang, 1949. Lao tù. Nxb Chân trời mới.
[3] Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, 2009. Từ điển thuật ngữ văn học. Nxb Giáo dục.
[4] Lê Văn Hiến, 2018. Ngục Kon Tum. Nxb Hội Nhà văn.
[5] Jean Chevalier – Alian Gheerbrant, 1997, Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới (Phạm Vĩnh
Cư – chủ biên dịch). Nxb Đà Nẵng.
[6] Lê Văn Ba, 2015. Nhà văn Việt Nam trong nhà tù quân xâm lược. Nxb Hội Nhà văn.
[7] Phạm Văn Đại, 2019. “Không gian trong văn học yêu nước viết về nhà tù thực dân, đế
quốc dưới góc nhìn Tự sự học (Giai đoạn nửa đầu thế kỉ XX)”. Tạp chí Khoa học Trường
Đại học Sư phạm Hà Nội, Volume 64, Issue 5, tr. 98-103
ABSTRACT
About the narrative organization in The Kon Tum prison by Le Van Hien
and The Prison by Thien Giang
Pham Van Dai
Committee Propaganda Hai Phong Party Committee
For any prose works, narrative plays an important role in creating the structure of the work.
Besides, they also important meaningful in choosing, organizing, giving issues, events, phenomena,
specific objects described in the word make the content and plot of these works that make these
works always deployed, not stagnant or stalled. Approaching the work The Kon Tum prison by Le
Van Hien and The Prison by Thien Giang through narrative aspect will help readers understand
clearly about structure and contents of the works with the lofty image of patriotic soldiers who yearn
for freedom, willing to sacrifice themselves for the revolutionary ideals.
Keywords: narration, narrative organization, The Kon Tum prison, Le Van Hien, The
Prison Thien Giang, prison literature.
79
8 trang
13/05/2022
6560
Bạn đang xem tài liệu "Về tổ chức trần thuật trong ngục Kon Tum của Lê Văn Hiến và lao tù của Thiên Giang", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- ve_to_chuc_tran_thuat_trong_nguc_kon_tum_cua_le_van_hien_va.pdf
