Những ngã tư và những cột đèn của Trần Dần và vụ án của Franz Kafka: Từ góc nhìn hiện sinh
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 4
NHỮNG NGÃ TƯ VÀ NHỮNG CỘT ĐÈN CỦA TRẦN DẦN
VÀ VỤ ÁN CỦA FRANZ KAFKA: TỪ GÓC NHÌN HIỆN SINH
Lê Thị Gấm
Trường Đại học Văn Lang
Nhận bài ngày: 6/6/2019; Ngày duyệt đăng: 27/08/2019
Tóm tắt
Xuất bản năm 2011, tiểu thuyết Những ngã tư và những cột đèn của Trần Dần gây ấn tượng đáng
kinh ngạc bởi thi pháp trần thuật hiện đại. Tác phẩm gặp gỡ tiểu thuyết Vụ án (1914) của Franz
Kafka ở nhiều phương diện. Trong bài viết này, chúng tôi tiếp cận hai tác phẩm từ góc độ cảm thức
hiện sinh, một cách để khẳng định giá trị nhân văn của tác phẩm và mối tương liên vượt biên giới
giữa những nghệ sĩ lớn.
Từ khóa: Trần Dần, Những ngã tư và những cột đèn, Vụ án, Franz Kafka, chủ nghĩa hiện sinh.
Tran Dan’s Crossroads and Lampposts and Franz Kafka’s The Trial:
in the light of existentialism
Abstract
Published in 2011, Tran Dan’s Crossroads and Lampposts is a special novel with modern
narrative style. It connects Franz Kafka’s The Trial (1914) on many aspects. In this article, two
works from an existential perspective to emphasize their humanistic values and the connection
between Tran Dan and Franz Kafka are approached.
Keywords: Tran Dan, Crossroads and Lampposts, The Trial, Franz Kafka, existentialism.
lưu triết – mỹ học phương Tây, nửa sau thế kỷ
XX, với tinh thần khẳng định nhân vị. Theo đó,
con người ý thức bản thể của mình và ý thức
mình là một chủ thể; dấn thân tìm kiếm, khẳng
định sự tự do, tạo lập ý nghĩa tồn tại người trong
“cõi nhân gian bé tí”. Mặc dù triết – mỹ học hiện
sinh chỉ thực sự khởi xướng và nở rộ ở phương
Tây những năm thập niên 1950-1960, rồi nhanh
chóng lan sang các nước phương Đông, song có
thể nói tinh thần hiện sinh với ý nghĩa là những
trăn trở, ưu tư về bản thân, về thân phận người
thì trước đó từ lâu đã được xem như hạt nhân
của giá trị nhân văn mà nghệ thuật chân chính
hướng tới. Trước những va chạm, biến đổi
không ngờ của đời sống xã hội hiện đại, một bộ
phận văn học đi vào khám phá con người không
phải là hiện thân của khối tập thể gắn kết, mang
trên vai lý tưởng xã hội và trách nhiệm cộng
đồng, mà là những cá thể với chiều sâu tâm hồn
thăm thẳm, nặng ưu tư phận người. Những tác
phẩm nghệ thuật theo chiều hướng hiện sinh
thường khám phá con người trong quan hệ xung
1. Đặt vấn đề
Những ngã tư và những cột đèn (1966) của
Trần Dần là thiên tiểu thuyết có số phận đặc
biệt: trải qua hành trình gần nửa thế kỷ (44 năm)
mới đến tay bạn đọc (1966-2010). Tác phẩm
mang tới một ấn tượng đáng kinh ngạc bởi tính
hiện đại vượt khỏi khung khổ đương thời của
văn học Việt Nam, bắt nhịp thi pháp cùng tư
tưởng nhân sinh sâu sắc của văn học hiện đại thế
giới. Nếu đặt Những ngã tư và những cột đèn
của Trần Dần bên cạnh Vụ án của Franz Kafka
chúng ta sẽ không khỏi ngạc nhiên bởi những
điểm tương đồng của hai tác phẩm, nhìn từ góc
độ cảm thức hiện sinh. Cảm thức này chi phối
kiến tạo không gian, cấu trúc nghệ thuật cũng
như những trăn trở, ám ảnh hiện sinh trong cả
hai tác phẩm.
2. Không gian tâm tưởng và cấu trúc
truyện giả trinh thám
2.1. Không gian tâm tưởng như là không
gian hiện sinh
Hiện sinh thường được biết đến là một trào
26
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 4
đột với môi trường sống. Trong trường hợp này,
môi trường – không gian hiện sinh thực tại giữ
vai trò cản trở cá thể. Hệ quả là nhân vật hướng
nội, tạo dựng không gian tâm tưởng như một
cách tự vệ. Ở đó, nhân vật lục lọi bản sắc, lý giải
tồn tại thế giới, lý giải thân phận, bản sắc cá
nhân, những vênh lệch, sự xung đột giữa bản
thân với môi trường xã hội. Không gian tâm
tưởng trở thành không gian hiện sinh, nơi nhân
vật tự do tạo lập thế giới của riêng mình, thăm dò
và thực thi quyền lựa chọn ứng xử với bản thân
và với thế giới. Nói cách khác, con người hiện
sinh không sống cho và chỉ ở không gian bên
ngoài. Bao giờ trong anh ta cũng có một không
gian tâm tưởng như là thành trì hóa giải, đồng
thời nuôi dưỡng tinh thần hiện sinh. Hoàn cảnh
sống càng xung đột, ngăn trở bản sắc cá thể,
không gian tâm tưởng càng tạo lập vững chắc.
Độc giả Việt Nam được biết đến tiểu thuyết
Vụ án của Franz Kafka – nhà văn Do Thái vĩ đại
– từ những năm cuối thập niên 80 thế kỷ trước
qua bản dịch từ tiếng Anh của Phùng Văn Tửu
(1989) và mới đây là bản dịch từ tiếng Đức của
Lê Chu Cầu (2015). Buổi sáng ngày sinh nhật
thứ 30, nhân vật Josef K. – một cán bộ ngân
hàng mẫn cán – bị tòa án bắt ngay tại giường
ngủ của mình vì một tội danh nào đó mà anh
không rõ. Mười chương sách là hành trình nhân
vật chính tìm mọi cách thăm dò tội danh của
mình và biện minh với tòa án – cơ quan quyền
lực. Trên hành trình ấy, nhiều người lạ và quen
xuất hiện, hứa hẹn giúp đỡ nhưng thực chất là
thăm dò, cô lập, mỉa mai, đẩy bi kịch của anh
lên kịch điểm. Vốn là người thông minh, có học
thức, K. quyết định không nhờ cậy người khác
giúp đỡ và thụ động đợi lệnh tòa án, thay vào đó
tự dấn thân vào hành trình tìm kiếm chứng cứ,
thảo đơn nguyện. Kết quả mọi nỗ lực của anh
đều vô ích. Bộ máy quyền lực tuy đã tha hóa,
nhưng gọng kìm của nó mỗi ngày một siết chặt
sinh quyển. Cuối cùng, K. chấp nhận bị xử tử
như là chức năng cuối cùng cần thiết để kết thúc
chuỗi vận hành của thiết chế quyền lực ấy đối
với sự sinh tồn của một kiếp người. Cuốn tiểu
thuyết gây nhiều tranh cãi bởi các tầng nghĩa
đan cài, xếp chồng. Bất luận đứng ở góc độ nào
để nhìn nhận (hiện đại chủ nghĩa, hiện sinh chủ
nghĩa hay hậu hiện đại,…), chúng ta cũng thấy
rằng vấn đề sinh tồn của con người hiện đại
trong sinh quyển đặc thù của nó là vấn đề cơ
bản, then chốt của cuốn tiểu thuyết (cũng như
nhiều tác phẩm khác của Kafka).
Vụ án của Kafka và Những ngã tư và những
cột đèn của Trần Dần có nhiều điểm tương đồng
thú vị. Cả hai cuốn tiểu thuyết đều lấy bối cảnh
là không gian đô thị hiện đại của xã hội chuyên
chế (trong bối cảnh có sự chuyển giao quyền lực
quản trị)
Không gian Vụ án là đô thị phương Tây đầu
thế kỷ XX với sự ngự trị của công sở, công
quyền. K. một người đã nhiều năm làm việc ở
thành phố, nhưng mãi đến khi vướng vào lao lý
anh mới nhận ra điều ấy. Anh kinh hãi, hoang
mang khi biết trên mỗi tòa nhà lụp xụp, cũ nát
đều có văn phòng tòa án. Đâu đâu cũng có nhân
viên đang làm nhiệm vụ pháp luật. Bao trùm vũ
trụ một màu xám xịt, tối tăm. Chút ánh sáng nhỏ
nhoi từ cửa sổ, từ ngọn nến, từ tượng thánh,…
chẳng những không đủ đẩy lùi sắc ảm đạm ấy
mà còn làm cho chúng trở nên mờ mịt hơn, như
thể sự tràn đến của bóng tối là không gì cản nổi.
Bóng tối bủa vây vũ trụ, bủa vây cuộc đời K..
Nhưng đấy là không gian tâm tưởng – không
gian hiện sinh của anh. Chỉ mình anh cảm thấy
ngột ngạt trong văn phòng tòa án ở tầng áp mái
và cũng chỉ anh không biết lối ra trong Thánh
đường tối của Nhà Thờ Lớn.
Không gian chính của Những ngã tư và
những cột đèn là đô thị Hà Nội những năm đầu
sau kháng chiến chống Pháp, dưới sự tiếp quản
của chính quyền cách mạng. Hà Nội những năm
ấy nhiều khó khăn. Không khí chính trị căng
thẳng, nhạy cảm bởi quan niệm phân biệt thành
phần xã hội. Dưỡng, nhân vật chính của tác
phẩm, bị xếp vào thành phần bất hảo vì quá khứ
đi lính Ngụy (Pháp). Anh luôn cảm thấy tự ti,
day dứt bởi những ánh mắt dòm ngó, những lời
xúc xiểm, mỉa mai của bà con và cán bộ phường.
Không gian của Dưỡng chỉ nhộn nhịp, tươi vui
vào ngày ăn mừng chiến thắng cách mạng, mà
Dưỡng vẫn thích gọi đấy là ngày Tết. 364 ngày
còn lại của năm đều là những buổi sáng “bát
nháo”, buổi chiều “nhọ”, buổi đêm “bú dù”. Tất
cả một màu mưa bụi trắng nhợt. Song hành với
không gian nhật ký của Dưỡng là không gian 11
năm sau của nhân vật nhà văn, cũng chỉ hai màu
27
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 4
tím và xanh. Quá khứ tím nhật ký và bản sao
nhật ký ở “bên này cửa sổ”. Hiện tại xanh tháng
sáu vắng và phố thời chiến vắng lặng ở “bên kia
cửa sổ tôi”. Quá khứ là Dưỡng với những lưu
niệm phức tạp, những ngã tư “láo nháo”, những
cột đèn đêm trắng nhợt mưa bụi. Hiện tại là tôi
với phố vắng lặng chỉ một hướng rẽ vào đại lộ.
Không gian quá khứ và hiện tại của hai con
người ấy trong Những ngã tư và những cột đèn
hợp làm một: không gian tâm tưởng cũng là
không gian hiện sinh.
K. phủ nhận phán quyết. Anh từ đầu đã công
khai tuyên chiến với tòa án bằng cách tìm đến
họ để biện minh (thực chất là chửi rủa), âm thầm
tìm kiếm bằng cứ chứng minh mình vô tội, đồng
thời để vạch trần sự tha hóa của tòa án. Nói cách
khác, K. bằng tất cả sự bi phẫn, khinh bỉ, lòng
tự tin đã luôn cho rằng có thể dùng tri thức, lý
trí để tuyên chiến với cái phi lý, tha hóa. Nhưng
đấy là cuộc chiến giữa cá nhân đơn lẻ với guồng
máy thiết chế. Một cuộc chiến bất cân đối. Cách
K. xử lý tình huống cho thấy biểu hiện xung đột
giữa con người hiện đại vốn tự tin vào năng lực
lý trí, khoa học với guồng máy xã hội toàn trị
đang hiện hình bản chất phi lý.
Những ngã tư và những cột đèn của Trần
Dần cũng có cấu trúc tương tự. Tình huống mà
Dưỡng – nhân vật chính – gặp phải gần giống
tình huống K. đối mặt. Là một quân nhân từng
phục vụ trong quân đội Pháp, sau kháng chiến
thắng lợi, cuộc sống của Dưỡng ở Hà Nội gặp
nhiều khó khăn: không có việc làm, bà con khu
phố miệt thị, xa lánh. Một buổi tối, xảy ra vụ ám
sát bộ đội tại vườn, đúng lúc anh đang âu yếm
vợ trong nhà tắm. Mặc dù có chứng cứ ngoại
phạm nhưng anh vẫn bị cho là tình nghi số 1,
thậm chí bà con khu phố và cán bộ phường gần
như coi anh là thủ phạm. Dưỡng cũng chọn cách
xử lý tình huống gần như cách của K.: tự sắm
vai thám tử phân tích các khả năng, điều tra
chứng cứ nghi phạm, đồng thời sắm vai tòa án
tuyên phạt chính mình.
2.2. Cấu trúc giả trinh thám
Liên quan đến không gian tâm tưởng là cấu
trúc giả trinh thám. Cả hai tác phẩm đều được
xây dựng theo thể tài giả trinh thám, đặt con
người vào thế buộc phải đối diện với quyền lực
thiết chế, với cái tôi cô đơn, từ đấy làm bật lên
ý nghĩa nhân sinh sâu sắc.
Ở Vụ án, K. bất ngờ bị tòa án bắt mà không
rõ tội danh. Sau một thời gian thuê luật sư giúp
nhưng không đạt kết quả khả quan, anh quyết
định tự điều tra, biện hộ, vạch mặt tòa án. Có ý
kiến cho rằng nhà văn đã tô đậm tính chất phi lý
đến mức ngay cả bản thân K. cũng thờ ơ, hờ
hững với vụ án của chính mình. Thực tế, mặc dù
nhà văn đã lược đi những màn độc thoại nội tâm,
nhưng chúng ta vẫn nhận thấy những biểu hiện
kịch điểm cảm xúc của nhân vật. Hơn một năm
theo đuổi vụ án là quãng thời gian đày đọa với
K. Ban đầu vì bất ngờ bị bắt một cách kỳ lạ như
trò đùa nên anh không khỏi ngạc nhiên, bực dọc.
Anh nghĩ đấy là sự hiểu lầm nên nóng lòng gặp
cán bộ chức trách tòa án để làm sáng tỏ vấn đề.
Nhưng khi biết rằng thiết chế tòa án đã tha hóa
và rằng vụ việc không dễ dàng giải quyết, anh
đã tự điều tra. Chính K. cũng không ngờ luồng
suy nghĩ của anh lại luôn hướng về vấn đề ấy.
Nó dường như nuốt trọn tâm trí, khiến anh
không thể chuyên tâm vào công việc ở ngân
hàng. Trong vụ án của mình, K. vừa đóng vai
nạn nhân, vai tội phạm, vai thám tử, đồng thời
là luật sư biện hộ. Quá trình tuyên án, điều tra,
biện hộ là có thật nhưng không có vụ án cụ thể
nào xảy ra, không phiên tòa nào được mở, không
tội danh chính xác nào được làm rõ. Cho nên, K.
không hẳn là tội phạm, không hẳn là nạn nhân,
không phải là luật sư, cũng không là thám tử
theo đúng nghĩa.
3. Những trăn trở và bi kịch lựa chọn của
con người hiện sinh
3.1. Những trăn trở hiện sinh
Không tìm được sự tương thích với môi
trường bên ngoài, K. và Dưỡng thu mình vào
không gian tâm tưởng tìm kiếm logic hợp lý, cắt
nghĩa sự tồn tại của bản thân và thế giới.
Câu chuyện của Vụ án và Những ngã tư và
những cột đèn đều mang tính chất phi lý: sự
trừng phạt được thực thi dù tội ác chưa được
thực hiện. Sự trừng phạt dành cho K. và Dưỡng
là thái độ dòm ngó, giễu cợt, chỉ trích của những
người xung quanh; là những lo lắng, day dứt vò
xé tâm tư khiến họ trở nên thất thường, dị biệt.
K. và Dưỡng – những chàng trai đương tuổi
xuân trẻ, mong sống một đời sống bình thường,
được tự do làm công việc mình yêu thích, yêu
28
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 4
người yêu theo cách mình muốn, không tham
gia luận bàn chính trị, tôn giáo. Một đời sống
được tự do lựa chọn. Nhưng rồi xã hội đẩy họ
vào thế phải đối diện với hàng loạt câu hỏi bế
tắc tại sao, như thế nào, bằng cách nào,... mà
những điều không tưởng ấy lại ập xuống đời
mình? K. biết mình vô tội nhưng lại đi tìm
chứng cứ để biện hộ cho một thứ tội lỗi mà anh
không nắm rõ. Rồi chính K., trong thời gian tự
điều tra ấy luôn tỏ ra lo sợ thông tin vụ án truyền
đến tai người xung quanh – trạng thái tâm lý chỉ
xuất hiện ở tội phạm thực sự. Vụ án của K. giẫm
chân tại chỗ nhiều tháng. Mỗi khi anh hiểu ra
một vấn đề thì lại có nhiều điều khác anh chưa
hiểu được. Để rồi, vụ án lúc nào cũng đang ở
giai đoạn viết đơn nguyện đầu tiên. K. lạc lõng,
cô độc, bức bối, tự hỏi: “Sau này rồi sẽ ra sao?
Những ngày như thế nào sẽ chờ đợi anh”
(Kafka, 1925: 161). Vụ án của Dưỡng cũng bị
treo lơ lửng vô thời hạn: “Vụ phát súng vậy là
treo, lơ lửng không thời hạn. Nhưng thành kiến
của khu phố với tôi ngày càng nặng nề” (Trần
Dần, 2011: 69). Dưỡng cô đơn, sầu muộn như
điên dại. Anh gọi quãng thời gian hiện sinh đấy
“là những ngày chua loét và những chủ nhật
mắm thối, những tuần lễ khắm và những buổi
sáng đi-cũng-dở-ở-cũng-không-xong” (Trần
Dần, 2011: 69). Dù không bị kết tội chính thức
nhưng Dưỡng đã sống và nghĩ như kẻ phạm tội.
Anh không ám sát bộ đội nhưng sẽ tự trừng phạt
bản thân – như người ta muốn. Anh cần một
logic đúng: có tội, có phạt. Vậy nên, anh tự thú:
“Tôi là thằng tàu bò, có tội là thằng tàu bò”
(Trần Dần, 2011: 109); tự phỉ báng nhân cách:
“tôi xấu xí quá. Tôi chơi ảnh truồng, tôi ngốn
trinh thám, tôi chụp ảnh nghệ thuật em Cốm, là
nghệ thuật dằn di. Tôi bất mãn với khu phố, tôi
đi câu nhái, để chiều tính lêu lổng, sợ đi làm, bó
buộc (Trần Dần, 2011: 147).
chìm trong nỗi sợ hãi vô hình, không một ai tự
tin và kiêu hãnh như anh. Tương tự, Những ngã
tư và những cột đèn cho ta thấy rõ quyền lực của
một thiết chế xã hội ở thời điểm mà con người
chỉ lỡ lời là có thể bị kết án. Bỏ qua yếu tố chính
trị, việc Dưỡng bị những người trong phường xa
lánh, miệt thị, mỉa mai cũng mang ít nhiều dấu
ấn thói quen cộng đồng Việt, vốn có từ trong
máu nỗi sợ định kiến luân lý, sợ khác biệt nên
không ai dám tách khỏi thành lũy cộng đồng để
sống và làm điều mình yêu thích, để biết khích
lệ và ngưỡng vọng cái mới mẻ, cá biệt.
Tuy vụ án của K. và Dưỡng có nhiều điểm
khác nhau, cơ bản một bên là câu chuyện về cái
phi lý có tính bản chất vĩnh cửu của tội trạng
(kiểu Eva và Adam) và bộ máy quyền lực (mang
tính biểu trưng); một bên là cái phi lý của thành
kiến mang tính nhất thời của bối cảnh, nhưng cả
hai tác phẩm đều bộc lộ rõ nét cảm thức hiện
sinh, theo nghĩa hiện sinh là tâm thế sống cho
hiện tại, là sự trăn trở về đời sống, thân phận
người. Cả Vụ án và Những ngã tư và những cột
đèn đều đặt ra vấn đề tồn tại người trong xã hội
chuyên chế (có sự chuyển giao quyền lực). Khu
văn phòng tòa án trên các tầng áp mái, văn
phòng luật sư, giáo đường (thuộc về tòa án) là
những không gian tập thể. Chúng có xu hướng
bóp nghẹt, xóa nhòa cá thể đơn lẻ. Ở đấy, K.
cảm thấy ngột ngạt, chao đảo mặt mày như có
ngàn con sóng xô tới. Ngược lại, anh cảm thấy
tâm hồn thênh thang mỗi khi được bước trên
đường lớn, hít thở bầu không khí thoáng mát và
cũng chỉ mong mỏi được dồn tâm sức hoàn
thành tốt công việc quản lý ở ngân hàng. Một
con người làm việc tích cực, yêu đương chân
thành (với Elsa) làm sao lại có tội? K. vô tội.
Anh khẳng định điều ấy là hiển nhiên và cật vấn
linh mục: “Đó là một sự nhầm lẫn. Vả lại, làm
sao một con người lại có tội được chứ? Ở đây
chúng ta đều là con người cả, ai cũng như ai?”
(Kafka, 1925: 246). Giờ phút cuối cùng của
cuộc đời, anh mới hiểu: tội của anh là “cứ luôn
muốn xông vào đời với hai mươi bàn tay, hơn
nữa không phải vì một mục đích đáng khen
ngợi”, tức là khác với cung cách của những
người xung quanh (Kafka, 1925: 263). Dù thế,
K. vẫn không thỏa hiệp: “Chẳng lẽ sau khi mình
giã từ thế gian người ta lại có quyền nói rằng
Bối cảnh truyện ở cả hai tác phẩm đều gợi
lên vai trò của thiết chế quyền lực trong cuộc
sinh tồn cá nhân. Trong Vụ án, tòa án đại diện
cho bộ máy thực thi pháp luật, nhưng cũng có ý
nghĩa là bức tường thành định kiến xã hội. Nó
khiến con người sợ hãi, chấp nhận sống trong
khuôn khổ chật hẹp, không trăn trở với cá tính,
không có nhu cầu vượt thoát rào cản. Chúng ta
hiểu vì sao các nhân vật mà K. quen biết đều
29
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 4
khi vụ án bắt đầu mình muốn kết thúc nó, còn
bây giờ nó kết thúc, mình muốn nó bắt đầu trở
lại? Mình không muốn người ta nói thế” (Kafka,
1925: 264).
để nó lại là hiện tại, để sống mãi với cảm giác
những ngày nhiều đớn đau, sầu muộn. Nhưng
rồi anh xé đi 2 tuần sau buổi chiều phát súng.
Tập bản thảo bị thương. Nỗi đau quá lớn. Anh
muốn xóa đi mãi mãi những ngày nhọ, bởi: “Sự
vĩnh cửu giống như vũng nước tù, càng vĩnh cửu
càng hôi thối, càng lắm kí sinh trùng” (Trần
Dần, 2011: 111); “Đã 3 mùa trôi qua, mà hiện
tại của tôi ngày một tệ hại… Người tôi rã rời…
Đêm ngủ đầy ác mộng. Tôi xé nhật kí, viết rồi
xé, chưa viết xong, cũng xé, mà hiện tại vẫn hủi”
(Trần Dần, 2011: 111, 112). Dẫu thế thì cuộc
đời vẫn cần níu giữ: “Tôi sẽ cứ là người đứng
cuối cùng hạng ngôi thứ xã hội không vì con gà
hơn nhau tiếng gáy, không vì hơn nhau một chút
đau thương, Tôi biết Mày vẫn rất muốn còn
trong đời, tất nhiên Tôi cũng muốn còn lại trong
đời, không dưng Tôi tự xóa Tôi làm gì, vì đời dù
sao vẫn đẹp…” (Trần Dần, 2011: 70).
3.2. Con người hiện sinh và bi kịch lựa chọn
Hệ quả của những trăn trở hiện sinh là bi kịch
lựa chọn. Nếu Vụ án là câu chuyện phi lý bởi
tính chất mù mịt, mơ hồ, có cuối không có đầu,
thì Những ngã tư và những cột đèn được trần
thuật rõ ràng: có đầu, có cuối. Với Vụ án người
đọc không biết quá khứ của K. như thế nào, giao
du với những ai, chỉ biết hiện tại anh là nhân
viên giỏi ở một ngân hàng. K. không biết mình
phạm tội gì. Còn Dưỡng, người đọc biết rõ về
quá khứ và tính cách của anh. Nỗi hàm oan của
anh có tên gọi, diễn biến cụ thể. Dưỡng đi tìm
kẻ phạm tội thực sự để gỡ mối oan. Tuy biết
mình không phải là kẻ bắn bộ đội, nhưng thái độ
kỳ thị, mỉa mai của bà con khu phố cũng đã là
một sự trừng phạt. Không chấp nhận cái phi lý:
có phạt mà không có tội, Dưỡng lục lọi trong sọ,
tìm ra một tội danh: tội là thằng tàu bò (từng đi
lính ngụy) và tự trừng phạt bản thân bằng những
day dứt, dằn vặt, xỉ vả nhân cách. K. thì khác.
K. đi tìm kẻ kết tội mình và tìm tội danh bị quy
kết, nhưng bất thành. K. từ chối những lựa chọn
nhằm trì hoãn, kéo dài vụ án (do luật sư Huld và
họa sĩ Titorelli gợi ý). Anh nôn nóng giải quyết
sòng phẳng, triệt để mọi vấn đề nên chọn cách
đấu tranh không nhân nhượng. K. bị xử tử không
phải vì phạm tội mà vì trước sau không thừa
nhận (và cũng không biết) tội danh, cũng đồng
nghĩa không thừa nhận, không thỏa hiệp với
Còn Dưỡng, trong kiếp nạn tù tội, anh sinh
ra nỗi ám ảnh về thời gian, day dứt về con người,
về số kiếp bản thân. Anh băn khoăn có lẽ nào
con người sống với thú vui của mình là có tội:
“…ừ thì Thằng, ừ thì Tôi, ừ thì Mày, phải đâu vì
mê mải thú vui quả đất mà thằng nào cũng là
Mày, thằng nhọ tàu bò, thằng dằn di, dâm ô đồi
trụy lạc, chỉ đớp hít, giở trò cao bồi ngụy quân
mất dạy gì gì nữa cũng là Mày, Mày còn là
thằng-vài-nghìn-thằng chứ gì, Tôi biết cả rồi, ừ
thì cứ cho là thằng-vài-nghìn-thằng, bây giờ
còn thiếu một thằng-phát-súng nữa, nhưng đừng
tàn đời,… Mày là thằng người dẫu có là thằng-
vài-nghìn-thằng thì Mày vẫn là thằng người…”
(Trần Dần, 2011: 69); nhưng rồi lại cảm thấy bế
tắc, tù đọng: “Chiều nay là một buổi chiều cuối
hạ, vậy mà tôi cảm giác lúc này, là ngày không
mùa, là lúc không giờ, là giờ ngoài đồng hồ, là
ngày ngoài quyển lịch” (Trần Dần, 2011: 104).
Anh thấy mình như viên gạo vỡ bị kẹt lại trong
rá: “Như mẻ gạo đổ vào nồi, đổ khéo vẫn sót lại,
trong rá, vài hạt. Thường là hạt vỡ bị kẹt lại.
Liệu tôi có bị tai nạn éo le, như hạt gạo vỡ, tôi
chờ kết luận”; không ngừng băn khoăn, tiếc nuối
cuộc sống: “Nhưng nếu không có tôi, đời vẫn
không sao, các nồi cơm vẫn chín và thơm phức,
nội ngoại thành vẫn làm lụng, đi lại và ăn uống
vui vẻ. Nếu không có tôi, thì buồn lắm, tôi sẽ kẹt
lại trong trại giam nào, buồn như hạt gạo vỡ…”
(Trần Dần, 2011: 107).
Những ngày tự trừng phạt ấy là quãng thời
gian khủng khiếp với Dưỡng. Anh phải tự soi
vào sâu thẳm cái tôi lấy ra những sở thích trước
đây để đay nghiến, xỉ vả. Hành động ghi lại nhật
ký cho thấy Dưỡng đau khổ, cô đơn tột cùng.
Anh muốn ghi lại những ngày tự trừng phạt ấy,
nghĩa là muốn bộc lộ thái độ tích cực với hiện
tại, vĩnh cửu hóa nó: “Đúng là tôi viết nhật kí,
để đưa hiện tại của tôi ra khỏi thời gian, để ngày
hôm nay được tồn tại, vĩnh viễn” (Trần Dần,
2011: 111). Vì sao Dưỡng muốn lưu lại vĩnh cửu
cái hiện tại ê chề, “bú dù” ấy? Phải chăng vì tận
cùng đau đớn cũng là khoái cảm. Một lúc nào
đấy như anh nói, anh đều có thể lật xem nhật ký
30
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 4
quyền lực thiết chế. Sự phi lý được đẩy lên kịch
cùng. Còn gì phi lý hơn là việc một tội nhân
chưa kịp nhận thức tội danh đã bị xử tử chỉ vì
nôn nóng muốn làm sáng tỏ vụ việc! K. chọn cái
chết “Như một con chó!”. Có một số ý kiến cho
rằng K. là biểu tượng bảo thủ. Theo tôi, việc anh
lựa chọn để tòa án xử tử mình một cách thầm
lặng trong đêm tối cũng là cách biểu thị sự
kháng cự của nhân vật với quyền lực toàn trị.
Bởi anh biết “nỗi nhục sẽ sống lâu hơn anh”, để
đời thêm nhức nhối.
Khác với K., Dưỡng tìm được lối ra. Vụ án
được giải quyết, xét trong mối liên hệ với
Dưỡng. Anh hòa vào cộng đồng trong công cuộc
xây dựng xã hội mới và chống Mỹ. Nhưng
Dưỡng của mười 11 năm sau đã trở thành một
người khác, cũng có nghĩa anh đã đánh đổi bản
sắc cá nhân lấy một đời sống thông thường: “Tôi
định nhân dịp này, kể với anh câu định nghĩa
bất hủ về thời gian, của người Hi Lạp, nhưng lại
thôi. Bởi vì trước mặt tôi lúc ấy, là một anh
Dưỡng đã từ giã thú vui uống cà phê buổi sáng,
và xa lạ với những day dứt của nhật kí” (Trần
Dần, 2011: 75).
K. và Dưỡng đều là ở độ tuổi xuân trẻ, có học
thức, cùng gặp một tình huống éo le: bị kết tội
không do bản thân gây ra, nỗ lực dùng tri thức
để biện hộ, truy tìm vấn đề. Trong quá trình đó,
họ cô đơn, bị mắc kẹt ở thực tại. K. tìm cách
chống cự đến cùng mà vẫn không tìm được lối
ra. Kết quả là anh bị xóa tên khỏi bản đồ sống
của nhân loại. Dưỡng chống cự (ngầm) và tìm
được lối thoát, nhưng lại mất mát nhiều thứ
khác. Bước ra khỏi tấn bi kịch, Dưỡng chấp
nhận hòa nhập cộng đồng, tham gia guồng quay
thời đại, trở thành một biểu tượng trong một
rừng biểu tượng, không còn day dứt về biểu đồ
thời gian, thậm chí xa lạ với nhật ký của chính
mình. Nhân vật xưng tôi – nhà văn biên lại câu
chuyện đời Dưỡng – cũng là một người trí thức
có cùng mối đồng cảm với Dưỡng về dòng thời
gian, về lẽ tồn tại của đời người, về những ngã
tư, những lựa chọn,… Dưỡng đã chọn một ngã:
ngã rẽ vào đại lộ. Còn tôi? Nhân vật nhà văn
nhận ra đường của mình không có ngã tư, chỉ là
ngõ cụt với một hướng về đại lộ. Phố vắng lặng.
Buồn trống rỗng dâng ngập hồn. Hóa ra đời
nhiều ngã tư và đời không ngã tư đều bi kịch
như nhau.
4. Kết luận
Dịch giả Phùng Văn Tửu trong lời giới thiệu
Vụ án năm 1989 thừa nhận ở những lần đọc đầu
tiên ông không đọc với tâm thế K. là cái bóng
của Kafka như nhiều người nhận định, nhưng
rồi ông cũng nhìn thấy bóng dáng của nhà văn.
Phải chăng đấy là tòa án lương tâm của chính
Kafka trong những biến cố cuộc đời vì mong
muốn rời bỏ ràng buộc hôn nhân, tôn giáo, đảng
phái, thậm chí cả nguồn gốc xuất thân để được
tự do sống và làm việc mình yêu thích: viết văn?
Người đọc Việt Nam cũng có thể nhìn thấy bóng
dáng cuộc đời Trần Dần qua những trang nhật
ký của Dưỡng và nỗi buồn sinh kiếp của nhân
vật tôi – nhà văn – về thời gian hiện tại, về
những ngã tư, về đại lộ. Thực ra, ngã tư từ trước
đó rất lâu đã là biểu tượng trong hầu hết tác
phẩm của Trần Dần. Vấn đề không phải là con
đường nào đúng đắn, con đường nào sai lầm, mà
là sự lựa chọn. Đời ông nhiều ngã tư. Nhưng
cũng như Dưỡng, ông “đâu có biết, ngã tư nào
lưu manh, ngã tư nào đọa lạc, ngã tư nào gian
dối” (Trần Dần, 2011: 304), để rồi đôi lần
“lường một đằng, thực tế giằng một nẻo” (Trần
Dần, 2011: 288). Dẫu vậy, đời người vẫn cần có
những lựa chọn và quyền được lựa chọn. Nhà
thơ Lê Đạt khi viết: “Các đấng cứu thế có một
thiếu sót đáng trách là dẫn dắt đám đông đến
thiên đường mà quên không hỏi ý kiến của họ”,
hẳn đã thấu cảm trăn trở của bạn văn, Trần Dần.
Cả hai tác phẩm đều thể hiện tinh thần bất tín
đại tự sự (chân lý xã hội, niềm tin tôn giáo), cho
thấy dấu hiệu vượt ngưỡng khung khổ tư duy
thời đại. Mặc dù yếu tố tôn giáo không phải là
điểm nổi bật trong tiểu thuyết của Trần Dần,
nhưng người đọc có thể nhận thấy giọng điệu
giễu cợt trong ngôn ngữ nhật ký của Dưỡng.
Anh thường xuyên cảm thán “A di đà bụt!” và
đùa cợt câu chuyện của mình bằng những lý lẽ
“i như trong thánh kinh”. Trong Vụ án, nhà văn
dành hẳn một chương để thuật cuộc đối thoại bất
đắc dĩ của K. với linh mục Nhà Thờ Lớn. Đấy
không còn là cuộc trò chuyện tôn giáo, mà là
một phiên tòa thăm dò thái độ, tra xét và kết án.
Mọi cách diễn giải câu chuyện dụ ngôn về nhân
viên gác cổng Pháp Luật và lão nông dân (trong
Thánh kinh) mà vị linh mục kể đều không thể
31
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 4
thuyết phục K. thừa nhận bản chất cố hữu, toàn
trị của thiết chế quyền lực. Anh phủ nhận ý kiến
cho rằng nhân viên gác cổng Pháp Luật đã làm
đúng. Linh mục nói: “không nhất thiết phải tin
mọi điều hắn nói là xác thực, chỉ cần chấp nhận
chúng là tất yếu”. K. mỉa mai: “Một kết luận
đáng buồn. Nó biến sự dối trá thành phương
châm xử thế của thế gian” (Trần Dần, 2011:
257). Đây có thể coi là tinh thần bất tín đại tự sự
– một trong nhiều dấu hiệu hậu hiện đại của hai
tiểu thuyết này. Bất tín tôn giáo xuất phát từ
niềm tin lấy con người làm trung tâm, nền tảng
nhân văn. Vụ án của K., vụ án của Dưỡng không
phải là vấn đề ban phạt của đấng toàn năng, mà
là vấn đề ứng xử giữa những con người với
nhau, giữa con người với thời đại của anh ta.
Viết Vụ án, Kafka hẳn mang nỗi ám ảnh nguồn
gốc Do Thái và đạo Do Thái – những thứ sinh
thời ông nhiều lần phủ nhận ảnh hưởng. Sự ghẻ
lạnh của cộng đồng, tội vô tội (guiltless guitl)
mà K. mang phải chăng là tội tổ tông: tội được
Chúa lựa chọn hứng chịu đau khổ bất công thay
nhân loại, như đức tin của người Do Thái? Vẫn
biết chúng ta có thể đọc Kafka theo nhiều cách,
nhưng cách nào rồi cũng thấy thấp thoáng bóng
dáng của chính ông.
nắng đào cô đơn mưa tái nhợt đầu ô”, và rồi âm
thầm “trữ đủ đau thương/Cho mãn hạn làm
người” (Cổng tỉnh, 1960).
Sáng tác từ những năm 1965-1966, tiểu
thuyết Những ngã tư và những cột đèn của Trần
Dần gặp gỡ tiểu thuyết Vụ án của Franz Kafka
trên nhiều phương diện nghệ thuật, bộc lộ cảm
thức hiện sinh sâu sắc. Việc so sánh hai cuốn
tiểu thuyết cho ta hiểu thêm về Trần Dần – một
tài năng lớn, một “văn cách” (chữ dùng của nhà
văn Phạm Thị Hoài) đáng trọng của nền văn học
hiện đại Việt Nam, nhưng phải chịu nhiều thăng
trầm. Những điểm tương đồng giữa Vụ án và
Những ngã tư và những cột đèn đã minh chứng:
dù ở đâu, thời đại nào, người nghệ sĩ chân chính
vẫn luôn là người trăn trở không phải về hướng
xoay vần của thời cuộc, mà về cuộc sinh tồn và
những ngã rẽ của đời người.
Tài liệu tham khảo
Trần Dần (2011). Những ngã tư và những cột đèn.
Tp. HCM, Nxb Hội Nhà văn.
Trần Dần (2008). Thơ. Tp. HCM, Nxb Đà Nẵng.
Kayka, F. (1925). Der Prozess. Lê Chu Cầu (dịch)
(2015). Hà Nội, Nxb Văn học.
Phạm Thị Phương (2011). Cuộc vượt biên hệ hình
nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa của
Trần Dần trong tiểu thuyết Những ngã tư và
những cột đèn. Kỷ yếu hội thảo quốc tế:
Những lằn ranh văn học, Đại học Sư phạm
Tp. HCM, tr. 950-987.
Nguyễn Thành Thi (2011). Tiếng nói của “Cái tôi bị
chấn thương” và tính khả dụng của yếu tố
nhật ký, trinh thám trong tiểu thuyết. Kỷ yếu
hội thảo quốc tế: Những lằn ranh văn học,
Đại học Sư phạm Tp. HCM, tr. 227-249.
Còn Trần Dần, với Những ngã tư và những
cột đèn, bằng hình thức “nhật ký hóa tiểu
thuyết”, ông đã nói “tiếng nói của cái tôi bị chấn
thương” (Nguyễn Thành Thi, 2011), tiếng nói
của người nghệ sĩ ham muốn sáng tạo tột bậc
phải đi qua ngã tư đời lằng nhằng, chọn một ngã
rẽ “kháng cự với mênh mông”, để rồi cô đơn
đến xót xa: “cô trời xanh cô đơn trời tía/ Cô đơn
32
7 trang
13/05/2022
3240
Bạn đang xem tài liệu "Những ngã tư và những cột đèn của Trần Dần và vụ án của Franz Kafka: Từ góc nhìn hiện sinh", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- nhung_nga_tu_va_nhung_cot_den_cua_tran_dan_va_vu_an_cua_fran.pdf
