Tạo lập bảng tra thuật ngữ trong các tác phẩm phi hư cấu - Thực trạng và các yếu tố tác động
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
TẠO LẬP BẢNG TRA THUẬT NGỮ TRONG CÁC TÁC PHẨM PHI HƯ CẤU:
THỰC TRẠNG VÀ CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG
TS Đỗ Văn Hùng, Đỗ Thị Hà Duyên
Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội
● Tóm tắt: Bảng tra thuật ngữ (index) được coi là một phần không thể thiếu trong mỗi cuốn sách phi
hư cấu được xuất bản bởi các nhà xuất bản uy tín trên thế giới, tuy nhiên đối với sách xuất bản tại
Việt Nam thì index chưa được phổ biến. Bài viết này làm rõ thực trạng xây dựng và sử dụng index
trong cách sách phi hư cấu xuất bản tại Việt Nam. Trên cơ sở nhận diện và đánh giá các yếu tố tác
động đến hoạt động tạo lập và sử dụng index, nghiên cứu đưa ra một số kiến nghị nhằm thúc đẩy
hoạt động biên soạn, xuất bản và sử dụng index tại Việt Nam.
● Từ khóa: Bản tra thuật ngữ; index; sách phi hư cấu; đánh chỉ mục.
CREATING INDEX OF NON-FICTION WORKS: CURRENT STATUS AND IMPACT FACTORS
● Abstract: The index is considered to be an integral part of every non-fiction book published by
prestigious publishers around the world, but for books published in Vietnam, the index has not
been popular yet. This article clarifies the real situation of building and using the index in non-fiction
books published in Vietnam. Based on identification and evaluation of factors affecting the index
creation and use, the study makes a number of recommendations to promote the compilation,
publication and use of indexes in Vietnam.
● Keywords: Glossary; index; non-fiction books; indexing.
Theo cách hiểu đơn giản, index là một mục
lục mô tả nội dung của cuốn sách (Knight,
1988). Tuy nhiên, index còn có ý nghĩa nhiều
hơn thế. Campbell - Scott và Verne (2017)
cho rằng, index chính là chiếc bản đồ cho
độc giả của cuốn sách. Nó cho biết những gì
mong đợi từ cuốn sách của bạn, nơi tìm chủ
đề mà họ quan tâm và quan trọng hơn là nó
nói rõ cho bạn những gì không có trong cuốn
sách. Điều này có nghĩa là index làm giảm
đi những đánh giá kém và tăng đánh giá tích
cực từ độc giả, người phê bình sách. Index
giúp sử dụng sách hiệu quả hơn và là một
công cụ hữu ích cho độc giả. Đứng từ phía
người viết sách, khi tạo ra sản phẩm là những
ý tưởng, tư tưởng, những công trình nghiên
cứu khoa học có tính mới, các nhà nghiên cứu
thường sử dụng nhiều thuật ngữ chuyên môn,
thuật ngữ khoa học và cách tiếp cận mới được
tác giả mong muốn thể hiện, chia sẻ với giới
chuyên môn, với người đọc. Vậy làm thế nào
để người đọc có thể nhận diện ra những nội
dung chính, những vấn đề quan trọng mà
tác giả muốn truyền tải đó? Câu trả lời chỉ có
thể là chuẩn hóa thuật ngữ và tạo lập index
cho sách [Nguyễn Hữu Nghĩa và Phan Hồng
1. KHÁI NIỆM VÀ VAI TRÒ CỦA INDEX
1.1. Khái niệm index
Thuật ngữ index được sử dụng phổ biến
trong lĩnh vực xử lý thông tin. Ở đó, index được
coi là hoạt động đánh chỉ mục cho nội dung
thông tin nhằm giúp tìm kiếm được dễ dàng
hơn [Fetters, 2013]. Chẳng hạn, Google đánh
chỉ mục cho các nội dung website trên internet
để người dùng dễ dàng tìm kiếm thông tin họ
cần ở các website này; cơ sở dữ liệu cần đánh
chỉ mục toàn bộ biểu ghi để tăng tốc độ và độ
chính xác trong tìm kiếm thông tin; hệ thống
mục lục trong thư viện cũng là một dạng index
được các chuyên gia xây dựng nên để giúp
người đọc tìm kiếm và định vị tài liệu trong thư
viện được dễ dàng hơn. Điều này cũng tương
tự với việc khi đọc một cuốn sách, người đọc
muốn tìm kiếm nhanh đến một nội dung hay
chủ đề cụ thể nào đó thì cần có một bảng
thuật ngữ chỉ dẫn để định vị nội dung đó nằm
cụ thể ở trang nào, phần nào - đó chính là
index. Trong nghiên cứu này, chúng tôi tạm
dịch index là bảng tra thuật ngữ và sử dụng
trực tiếp từ index để thảo luận.
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
3
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
Giang, 2011]. Việc tạo lập index nhằm mục cập/thuật ngữ cho mỗi chủ đề; (3) phải hiểu
tiêu giúp bạn đọc nắm được giá trị cốt lõi của được đối tượng độc giả và cần biết được loại
index nào mà họ mong muốn, thuật ngữ nào
họ muốn sử dụng, tức là làm index cho độc
giả chứ không phải làm index cho cuốn sách
hay cho tác giả [Ament, 2007]; (4) sử dụng
chung một hình thức trong toàn bộ index (chữ
in hoa, số ít, số nhiều…), sử dụng các quy ước
tiêu chuẩn trong việc tạo lập index; (5) tham
khảo các từ điển, sách tra cứu để xây dựng
các thuật ngữ được chính xác; (6) nếu cần
có thể phải khái quát hóa nội dung của một
vấn đề thành một thuật ngữ dễ hiểu, cho dù
thuật ngữ đó không xuất hiện trong cuốn sách
[Green Leaf Book Group].
cuốn sách, hệ thống hóa các vấn đề, so sánh,
phân tích logic về một vấn đề [Trần Thị Liên
Hoa, 2017].
Theo tiêu chuẩn ISO 999:1996 về hướng
dẫn tạo lập nội dung, tổ chức và trình bày index
thì index được định nghĩa là các điểm truy cập
- entries (đó có thể là một chủ đề, tên người,
địa danh,…) được sắp xếp theo thứ tự của bảng
chữ cái hoặc theo một quy tắc sắp xếp cụ thể
nào đó, index được thiết kế để hỗ trợ người
dùng định vị thông tin trong một tài liệu hoặc
định vị một tài liệu cụ thể trong một bộ sưu
tập [ISO, 1996]. Index có chức năng như một
“tiểu google” của một cuốn sách” giúp người
đọc định vị thông tin nhanh chóng [Trần Trọng
Dương, 2016]. Nói như vậy không có nghĩa là
mọi thông tin trong cuốn sách đều được làm
index, mà chỉ những nội dung hoặc thông tin
chính và quan trọng của một cuốn sách mới
được làm index. Những nội dung này được thể
hiện qua các từ khóa có chọn lọc, đó có thể là
một chủ đề lớn trong cuốn sách, cũng có thể
là các chủ đề con, hay tên người, địa danh,…
Index có thể coi là nỗ lực và tâm huyết của
tác giả trong việc cung cấp cho độc giả công
cụ để họ hiểu rõ hơn về tác phẩm, xâu chuỗi
thông tin tốt hơn và định vị tìm thông tin mà họ
muốn tìm kiếm trong tác phẩm.
Thực tế đang tồn tại một quan niệm sai
lầm phổ biến là index được tạo chủ yếu bởi
các hệ thống máy tính. Sự thật thì, để có một
bản index chất lượng cao lại phụ thuộc hoàn
toàn vào con người. Một người làm index
chuyên nghiệp thường đặt những câu hỏi
như: thực sự thì tác giả cuốn sách muốn nhấn
mạnh đến điều gì? Còn những điều gì khác
mà tác giả muốn đề cập? Các vấn đề/chủ đề
đó có liên quan gì đến nhau? Làm thế nào để
có được index mà bạn đọc có thể tin tưởng?
Tất cả những điều đó cần được thực hiện bởi
con người, dĩ nhiên kết hợp với công nghệ sẽ
giúp công việc của người làm index nhanh
hơn và chính xác hơn.
Bài viết này chỉ tập trung vào các sách phi
hư cấu (Non-fiction book). Sách phi hư cấu là
sách có nội dung về những thứ tồn tại trong
thực tế, sự thật hay cả những tư tưởng. Các
tác giả khi tạo ra sách phi hư cấu cần phải
đảm bảo về độ chính xác của thông tin đã
thu thập và trình bày trong tác phẩm [Culler,
2000]. Nội dung trong sách phi hư cấu được
thể hiện dưới một số thể loại như: tiểu sử và tự
truyện, các phân tích và đánh giá, bài giảng,
giáo trình, chuyên khảo, khoa học thường
thức. Nội dung trong những cuốn sách phi hư
cấu ngoài những vấn đề tồn tại thật trong thực
tế thì vẫn có thể có những tranh cãi (chẳng
hạn chứa đựng những tư tưởng) nhưng chỉ
cần tại một thời điểm nhất định, tác giả vẫn
tạo ra niềm tin, chứng minh, thuyết phục bạn
Trong bài viết này, index được định nghĩa
là một bản đồ chủ đề phản ánh toàn bộ nội
dung của một cuốn sách, giúp người đọc định
vị thông tin có giá trị thông qua các điểm truy
cập. Cụ thể, điểm truy cập là các từ, cụm từ,
thuật ngữ được kết xuất từ nội dung và sắp
xếp thành một danh mục theo thứ tự nhất
định, thường là theo thứ tự chữ cái của ngôn
ngữ xuất bản, có tác dụng chỉ ra vị trí (tức số
trang) mà thông tin xuất hiện và giúp liên kết
logic nội dung trong một cuốn sách.
Vậy làm thế nào để có một bản index chất
lượng? Các chuyên gia đưa ra một số gợi ý
sau: (1) tạo lập được một cấu trúc chủ đề logic
để bạn đọc dễ dàng tìm kiếm thông tin; (2)
đảm bảo rằng, mỗi chủ đề hay phần mục cần
bao gồm nhiều điểm truy cập liên quan đến đọc bằng những kinh nghiệm có được từ thực
chủ đề đó, nên sử dụng hai hoặc ba điểm truy tế của mình.
4
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
1.2. Vai trò của index
Trúng phong,… Chỉ cần dựa vào index, cụm
từ “Can thận âm hư” đã được xác định liên
quan đến những vấn đề khác có trong cuốn
sách là như thế nào. Với vai trò là bác sỹ, họ
đã nắm bắt thêm được các bệnh đó có ảnh
hưởng qua lại tới nhau như thế nào. Từ đó, họ
sẽ có nghiên cứu đúng đắn và chặt chẽ nhất
trong việc khám bệnh và bốc thuốc.
Được coi như một hoa tiêu của một cuốn
sách, index có những vai trò cơ bản sau:
Thứ nhất, giúp người đọc nắm bắt nhanh
và tra cứu thông tin nội dung cuốn sách,
đồng thời liên kết thông tin một cách logic.
Index là công cụ hữu ích giúp người đọc vừa
đọc nhanh được nội dung của cuốn sách
vừa có thể đọc hiểu sâu. Từ đó bạn đọc sẽ
kiểm tra, so sánh hoặc tra cứu một nội dung,
chủ đề mà họ đang quan tâm và có nhu cầu
tìm hiểu. Ví dụ, cuốn “Cờ Vua - Những bài
học đầu tiên” Tập 1 của Lương Trọng Minh
xuất bản năm 2008 có lập chỉ mục cho từ
“Cánh hậu, 12, 47”. Có nghĩa là thuật ngữ
Cánh hậu xuất hiện ở trang 12 và trang 47.
Hai ví dụ trên cho thấy index giúp người đọc
xác định rõ và có sự liên kết các thông tin với
nhau. Vừa có thể nắm được sự bao quát của
thông tin mình cần tìm kiếm và vừa có thể xác
định cụ thể thông tin đó ở đâu. Đây là vai trò
quan trọng của index trong việc khai thác, tìm
kiếm và liên kết thông tin trong mỗi cuốn sách.
Thứ hai, đối với tác giả và nhà xuất bản
Tại trang 12, thuật ngữ Cánh hậu được giải (NXB) thì index sẽ được xem như một tiêu
thích rõ ràng cho người chơi hiểu. Đến trang chuẩn để buộc người viết sách, làm sách đó
47, thuật ngữ Cánh hậu được xuất hiện với phải xây dựng ý thức, thói quen trong việc tổ
một thế cờ cụ thể. Như vậy, người đọc khi chức, phân bổ nội dung thông tin của cuốn
muốn tìm hiểu Cánh hậu là gì, áp dụng cụ sách. Nội dung của cuốn sách cần được thể
thể như thế nào, họ chỉ cần tra index để đọc hiện một cách thống nhất, mạch lạc và liên
các thông tin mà mình cần, thay vì phải lần kết thông qua việc lựa chọn và trình bày các
tìm ở tất cả các trang của cuốn sách.
khái niệm/thuật ngữ trong cuốn sách. Một
cuốn sách được tạo lập index sẽ phần nào thể
hiện và đánh giá được sự nghiêm túc, mức
độ đầu tư thời gian và công phu của những
người viết và NXB dành cho mỗi cuốn sách.
Điều đó cũng thể hiện sự tôn trọng người đọc,
tôn trọng chuẩn mực về mặt học thuật và tôn
trọng thành quả của chính tác giả.
Một ví dụ khác là cuốn sách “Điều trị đông
y châm cứu nội khoa” của tác giả Lê Văn Sửu
xuất bản năm 2000. Đây là một cuốn sách về
lĩnh vực y học và chứa đựng thông tin về các
loại bệnh và tất nhiên sẽ có nhiều trường hợp
các bệnh có liên quan đến nhau hoặc bệnh
này gây biến chứng dẫn đến bệnh khác. Vậy,
khi cần tìm gấp thông tin về căn bệnh đó, các
Thứ ba, index làm tăng giá trị của cuốn
bác sỹ sẽ tìm kiếm như thế nào? Điều hiển sách và giúp cuốn sách nhận được sự đánh
nhiên là mục lục sẽ chứa thông tin chính của giá cao hơn (đặc biệt là trong giới nghiên
các chương và các phần, mục. Từ mục lục, cứu) so với những cuốn sách không được tạo
người đọc có thể tìm ra được nội dung mình lập index. Chất lượng cuốn sách được nâng
cần tìm đang nằm ở mục mấy trong chương cao nhờ có index, bởi trong quá trình tạo lập
số bao nhiêu. Nhưng điều đó sẽ không thể index cũng là lúc tác giả và NXB phát hiện ra
giúp bạn đọc tìm được chính xác thông tin những lỗi, điều chưa hợp lý, chưa logic trong
đó được nhắc đến ở những trang nào. Cụ việc thể hiện ý tưởng và tổ chức nội dung
thể, trong cuốn này thuật ngữ “Can thận của cuốn sách. Một cuốn sách phi hư cấu
âm hư” xuất hiện ở các trang 207, 216, 218, nếu không tạo lập index được, hoặc index sơ
284, 285, 350, 351 và 442. Điều đó thể hiện sài có thể một phần nào đó kết luận nội dung
rằng cụm từ này có liên quan mật thiết với chưa được tổ chức tốt. Một cuốn sách được
các thông tin khác ở những trang mà nó xuất cho là nội dung logic, chặt chẽ và dễ theo
hiện và nó liên quan đến những chứng bệnh dõi là một cuốn sách có khả năng xây dựng
khác như: Âm thương, Âm dương ly quyến, được một danh mục bảng tra thuật ngữ một
Can vắt khí trệ, Đàm hỏa ở tâm can, Nhũ tịch, cách dễ dàng.
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
5
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
Thứ tư, index có thể hỗ trợ việc biên soạn với một nền khoa học phát triển thì không thể
các loại sách công cụ như từ điển, sách tra
cứu. Để tạo lập index, tác giả và nhà biên tập
đã bỏ rất nhiều công sức để nghiên cứu, tham
khảo và xây dựng được được một bảng thuật
ngữ. Nếu tập hợp tất các index của các cuốn
sách đã được xuất bản, chúng ta sẽ có một
cơ sở dữ liệu thuật ngữ rất tốt về các lĩnh vực
khác nhau. Trên cơ sở các thuật ngữ này, có
thể xây dựng các từ điển, sách tra cứu phái
sinh, hoặc cũng có thể chuẩn hóa và cập
nhật các thuật ngữ cho các từ điển và sách
tra cứu đã xuất bản trước đó.
có một hệ thống thuật ngữ khoa học đơn điệu
và nghèo nàn và những cuốn sách cẩu thả.
Thiếu index, không thể được chấp nhận trong
một nền văn hóa đọc cao.
2. THỰC TRẠNG VỀ INDEX CHO SÁCH PHI HƯ CẤU
TẠI VIỆT NAM
2.1. Các nhà xuất bản với việc tạo lập index
Khảo sát tại thư viện của các trường đại
học lớn tại Việt Nam, nơi có phần lớn là sách
phi hư cấu, số liệu cho thấy có sự khác biệt
lớn về tỷ lệ sách có index giữa sách xuất bản
tại Việt Nam và sách xuất bản quốc tế (sách
của NXB quốc tế, được nhập trực tiếp từ nước
Thứ năm, qua index sách, một bức tranh
học thuật của một nền khoa học, bức tranh
dân trí của nền văn hóa đọc có thể được
hình dung ra. Theo Phạm Văn Lam (2016), ngoài, chưa chuyển ngữ), xem Biểu đồ 1.
2%
3%
Có index
Không có index
Có index
Không có index
Biểu đồ 1. Kết quả khảo sát index ở sách quốc tế và sách xuất bản tại Việt Nam
Cụ thể, đối với sách xuất bản bởi các NXB NXB Kim Đồng, NXB Trẻ, Công ty Đông A,
quốc tế, tỷ lệ có index là 97%, trong khi đó,
tỷ lệ này ở sách xuất bản tại Việt Nam chỉ có
2%. Việc xuất bản không có index không chỉ
xảy ra ở sách được viết bởi tác giả Việt Nam,
mà thậm chí các sách nước ngoài được dịch
và xuất bản tại Việt Nam cũng đã bị lược bỏ
đi phần index, mặc dù sách gốc có phần này.
Nhã Nam (một số sách lịch sử), Công ty Cổ
phần Văn hóa Giáo dục Long Minh. Khoảng
1/3 sách giáo khoa về toán, vật lý, hóa học và
công nghệ của NXB Giáo dục Việt Nam đã có
mục index. Tuy nhiên, việc tạo lập index vẫn
chưa diễn ra thường xuyên mà thường phụ
thuộc vào tác giả.
Theo Cục Xuất bản, năm 2018 Việt Nam
có gần 32.000 đầu sách mới với hơn 390 triệu
bản. Trong số sách xuất bản này, có các NXB
đã rất cố gắng dành sự quan tâm đến việc
làm index, nhưng với mức độ còn hạn chế.
Khảo sát cho thấy, chưa NXB nào có quy
định hoặc chính sách về việc tạo lập index cho
sách được xuất bản. Các tài liệu của ngành
xuất bản cũng chưa có quy định về việc này.
Hầu hết các trường hợp sách có index đều
do tác giả tự nguyện, hoặc do đề xuất từ ban
biên tập, hoàn toàn không có quy định bắt
Kết quả khảo sát cũng cho thấy, đã
có một số NXB, công ty sách có quan tâm
đến vấn đề tạo lập index tại Việt Nam, như: buộc về việc này.
6
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
2.2. Tác giả và việc tạo lập index
Cụ thể, hơn 73,3% độc giả không biết đến
index và 10% có biết đến index nhưng chưa
bao giờ sử dụng, trong khi đó chỉ có 16,3% là
đã từng sử dụng công cụ này. Điều này cho
thấy, bạn đọc chưa thực sự nhận thấy tầm
quan trọng của index trong việc tra cứu và
tiếp cận nội dung của một cuốn sách.
Ngoài ra, để biết độc giả hiểu thực sự thế
nào về index, một câu hỏi được đặt ra trong
bảng khảo sát là “Theo bạn index có thể hiểu
tương đương trong tiếng Việt là gì?”. Người hỏi
đã giải thích rõ về khái niệm index và đây là
câu hỏi được phép lựa chọn nhiều phương án.
Số liệu cho thấy, 50% cho rằng index phù hợp
với thuật ngữ bảng tra thuật ngữ, trong khi đó
đến hơn 36% bạn đọc cho rằng index là phụ
chú. Việc nhầm lẫn giữa phụ chú với index kết
hợp với 73% chưa từng biết về index cho thấy,
bạn đọc chưa thực sự quan tâm đến vai trò và
công dụng của index trong sách.
Theo kết quả khảo sát, 100% tác giả đều
biết đến index và họ cũng có sự hiểu biết cơ
bản về index, không có sự nhầm lẫn giữa
index với phần “phụ chú” hay “mục lục”. Các
tác giả cho rằng các thuật ngữ tiếng Việt tương
đương với index bao gồm: bản tra thuật ngữ,
chỉ mục, và tra cứu theo vần. Về vai trò của
index, những người viết sách cho rằng index
như một công cụ tra cứu nội dung, giúp tiết
kiệm thời gian đọc, tìm kiếm, đánh giá thông
tin cần trong bể thông tin và giúp định vị được
thông tin cần tìm trong cuốn sách.
Mặc dù có sự hiểu biết tốt về index nhưng
mức độ tạo lập và sử dụng index của các tác
giả là rất thấp. 50% tác giả được hỏi cho rằng
họ chưa bao giờ tạo lập index cho sách của
mình, 50% còn lại trả lời hiếm khi họ làm index.
Lý giải cho tình trạng này các tác giả cho rằng,
làm index mất thời gian, index cũng không
Tóm lại có thể thấy, từ tác giả, NXB đến
phải phần chính của cuốn sách, người dùng bạn đọc hiện tại đều chưa có sự quan tâm
đến index cho sách phi hư cấu. Công việc
lập index cho một cuốn sách tiếng việt hiện
nay mới chỉ được một số ít NXB và tác giả bắt
đầu thực hiện. Ngoài ra, việc chuẩn hóa thuật
ngữ khi lập index cũng chưa được chú trọng
xây dựng. Một giám đốc công ty phát hành
sách khẳng định “với sách mẫu giáo của nước
ngoài mà chúng tôi mua bản quyền thì các
cháu bé đã được làm quen với index. Trong
khi rất nhiều sinh viên ở nước ta lại không
biết tra cứu thông qua công cụ này. Rõ ràng,
sự thiếu hụt này sẽ khiến việc đọc kém hiệu
quả đi nhiều. Chưa kể, sinh viên không biết
dùng index khi đọc sách thì cũng khó có thể
là những người làm khoa học thực sự”. Vậy
nguyên nhân của trình trạng này bắt nguồn từ
đâu? Hay nói cách khác là yếu tố nào đã cản
trở việc tạo lập và sử dụng index cho sách phi
hư cấu tại Việt Nam?
chưa có thói quen sử dụng công cụ index,
bên cạnh đó các NXB cũng không yêu cầu
bắt buộc phải làm phần này.
2.3. Mức độ hiểu biết và sử dụng index của
độc giả
Index là nỗ lực của tác giả và NXB để hỗ
trợ độc giả, vậy liệu độc giả đã biết về lợi ích
của index và sử dụng? Bài viết này chỉ giới
hạn khảo sát đối tượng độc giả là sinh viên,
do điều kiện của nhóm nghiên cứu cũng như
tích chất đối tượng của sách phi hư cấu. Với
câu hỏi: Bạn đã sử dụng index (bảng tra thuật
ngữ) trong sách như thế nào? số liệu khảo sát
cho thấy số người biết đến index và sử dụng
là chưa cao (xem Biểu đồ 2).
10.0%
16.7%
3. NHỮNG YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC TẠO LẬP
INDEX
73.3%
3.1. Mức độ quan tâm của nhà xuất bản
đến việc tạo lập index
Như số liệu đã phân tích ở trên, các NXB
Việt Nam chưa có sự quan tâm đến index.
Điều này đã ảnh hưởng trực tiếp đến việc
phát triển index trong lĩnh vực xuất bản, dẫn
Biểu đồ 2. Kết quả khảo sát
mức độ sử dụng index của bạn đọc
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
7
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
đến một thực trạng là index chưa phổ biến chung về index cho việc viết và xuất bản sách
tại Việt Nam. Trên thế giới, xuất bản học phi hư cấu. Đây là một rào cản lớn để index
có thể phát triển tại Việt Nam.
thuật (academic publishing) có quy định rõ
về index, thường các sách phi hư cấu đương
nhiên phải xây dựng index khi muốn xuất
bản. Họ biến index trở thành một trong những
tiêu chuẩn không thể thiếu của các sách phi
hư cấu và các tác giả coi làm index là yêu cầu
bắt buộc.
Như vậy, NXB có vai trò quan trọng nhất
trong vấn đề thúc đẩy sử dụng index tại Việt
Nam. Khi NXB thực sự quan tâm đến vấn đề
này và với vị thế của mình, họ có thể đưa ra
các yêu cầu mà người viết sách phải tuân thủ.
Ban biên tập của các NXB sẽ cùng đồng hành
với tác giả để hướng dẫn việc xây dựng index,
lựa chọn ra những thuật ngữ phù hợp nhất,
hoặc có thể cung cấp dịch vụ index chuyên
nghiệp trong trường hợp tác giả không làm
được. Trong tiến trình thúc đẩy tạo lập index
cho sách phi hư cấu, NXB có vai trò dẫn dắt
và thúc đẩy tác giả thực hiện hoạt động này,
đồng thời tham gia vào tiến trình xây dựng
một nền xuất bản học thuật chuyên nghiệp,
trong đó index là một trong những thành tố
quan trọng.
3.3. Sự hiểu biết và mức độ sử dụng index
của bạn đọc
Số liệu khảo sát cho thấy, sự hiểu biết và
mức độ sử dụng index của bạn đọc là thấp.
Cụ thể, có tới 73% độc giả của sách phi hư
cấu chưa từng biết đến index và chỉ 10% bạn
đọc đã từng sử dụng index, bên cạnh đó là
sự hiểu sai về vai trò của index. Để làm rõ
hơn, các tác giả đã khảo sát riêng về nhu
cầu tìm hiểu của độc giả về index bằng việc
gửi thông tin và tóm tắt kết quả nghiên cứu
cho họ và đề nghị có những trao đổi thêm
về việc này. Nhưng phần lớn là không nhận
được phản hồi từ họ hoặc nhận được những
phản hồi như: “Tôi không quan tâm lắm về
index, “Tôi chưa biết đến index”, hay “Tôi
chưa/không dùng index”. Có thể tạm thời rút
ra nhận định rằng, họ không những không
quan tâm đến index mà còn không có nhu
cầu biết hay tìm hiểu thêm về index.
Có thể thấy một nghịch lý là index được
làm ra với mục đích phục vụ người đọc sách,
nhưng chính họ lại không quan tâm và ít khi
sử dụng. Lý giải cho việc này có thể là index
chưa phổ biến, bạn đọc chưa có thói quen
đọc theo vấn đề, việc đọc và xâu chuỗi nội
dung dựa trên index chưa được hướng dẫn/
phổ biến rộng rãi. Do vậy, nâng cao nhận
thức của bạn đọc về vai trò của index, giúp họ
hiểu rõ và khai thác sử dụng hiệu quả index
là công việc mà NXB mà các tác giả cần phải
làm nếu muốn index được thừa nhận.
3.2. Sự coi trọng index của tác giả cho tác
phẩm của chính mình
Mỗi cuốn sách là một đứa con tinh thần và
là thành quả lao động của tác giả. Tác giả sẽ
là người hiểu cuốn sách đó nhất và sẽ luôn
mong sản phẩm của mình sẽ mang lại những
giá trị hữu ích cho người đọc, trong đó có
index. Tuy nhiên, số liệu khảo sát cho thấy,
các tác giả chưa thực sự quan tâm đến việc
làm index. Điều này không có nghĩa là tác giả
không tâm huyết với tác phẩm của mình, mà
do nhiều nguyên nhân khác nhau như đã chỉ
ra ở trên, trong đó, việc coi index chưa phải
là phần quan trọng của sách là tâm lý chung
của các tác giả Việt Nam.
Mặc dù có sự hiểu biết tốt về index, nhưng
con số 98% sách phi hư cấu không có index
cho thấy mức độ quan tâm của tác giả đối với
vấn đề làm index là rất thấp. Việc làm index
chỉ mang tính nhỏ lẻ, chưa thành hệ thống.
Cộng đồng học thuật, các tác giả viết sách
3.4. Quy định ràng buộc trong tạo lập index
Trong truyền thống xuất bản sách tiếng
Việt lâu nay mới chỉ chú trọng đến việc làm
và trình bày phần tài liệu tham khảo và mục
lục, chưa chú trọng đến việc làm và trình bày
phần index. Hơn thế nữa, hiện nay vẫn chưa
có quy định nào ràng buộc tác giả hay NXB
phải làm index cho một cuốn sách, nhất là
sách khoa học, trong đó có các giáo trình đại
học và các chuyên khảo khoa học.
Trong bối cảnh học thuật Việt Nam hiện
nay, việc chưa có các quy định ràng buộc về
chưa có sự tham gia đồng hành với các NXB index mà mới chỉ dừng lại ở mức tự nguyện
để đưa ra một tiêu chuẩn chung hay quy định dẫn đến tiến trình phát triển index vẫn còn một
8
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
chặng đường dài để có thể bắt kịp với xuất duy nhất. Ví dụ: Chủ nghĩa đa nguyên (Đa
nguyên luận), Chủ nghĩa hiện thực phê phán
(Chủ nghĩa hiện thực), Chủ nghĩa kinh viện
(Chỉ nghĩa hàn lâm), Chủ nghĩa nhân văn
(Chủ nghĩa nhân đạo), Chủ nghĩa xã hội
khoa học (Chủ nghĩa xã hội), Chua phèn (Đất
phèn), Chữ người mù (Chữ nổi),… Vấn đề khó
khăn gặp phải là khi làm index cần lựa chọn
thuật ngữ nào hay sẽ trình bày cả hai thuật
ngữ cùng thể hiện một nội dung.
bản quốc tế. Quy định ràng buộc về index sẽ
không cần phải ở cấp quốc gia, có thể chỉ là
một quy định của một trường đại học, một nhà
xuất bản hay một hội đồng xét duyệt. Nếu triển
khai theo từng bước với quy mô nhỏ và cụ thể
thì index trở thành quen thuộc trong ý thức của
những người đọc và viết sách, điều đó dẫn đến
việc phổ biến index sẽ thuận lợi hơn.
3.5. Vấn đề ngôn ngữ tiếng Việt
Tiếng Việt là một trong những ngôn ngữ
khá phức tạp, vì vậy, việc thiết lập một sự nhất
quán hoàn toàn không dễ dàng. Là một ngôn
ngữ đơn lập và không biến đổi hình thái (tức
là loại ngôn ngữ không có hình thái, từ ngữ
không bị biến hình, không bị thay đổi dù ở bất
kỳ trạng thái nào, không bị chia động từ như
tiếng Anh), từ đó mà tiếng Việt có sử dụng
các từ chỉ xuất (từ chỉ xuất là những từ như:
cái, con, chiếc, sự, việc) là phần phụ trước có
tác dụng làm nổi bật sự vật. Hơn nữa, tiếng
Việt là ngôn ngữ sử dụng phương thức ngữ
pháp hư từ (những từ như: của, cho, về, với,
vì); chính sự kết hợp giữa thành phần chính
và thành phần phụ này đã thiết lập thành các
danh từ chung có chứa các thành phần phụ
như sự, việc, con,… (ví dụ như sự phân tích,
phương pháp phân tích, cách phân tích hay
phân tích?) và đối với các danh từ riêng có
chứa các từ như ao, hồ, sông, suối, quận,
huyện, đại tướng,… (ví dụ như Hai Bà Trưng
hay quận Hai Bà Trưng?, Võ Nguyên Giáp
hay Đại tướng Võ Nguyên Giáp?) thì sẽ dẫn
đến tình trạng không nhất quán. Vậy thì vấn
đề khó khăn gặp phải là khi làm index, cần
Thực tế thì tiếng Việt là ngôn ngữ khá phức
tạp dẫn đến việc tạo lập index khó khăn hơn.
Do hiện nay vẫn đang thiếu một quy trình
thống nhất trong việc lập index và chưa có
cơ quan đảm nhiệm chuyên trách công việc
chuẩn hóa thuật ngữ khoa học, nên số lượng
index được lập ra không chỉ ít mà còn tồn tại
những thiếu sót về tính đồng bộ. Ngay bộ Từ
điển bách khoa Việt Nam hiện nay cũng vẫn
chưa xử lý được index một cách hệ thống và
nhất quán. Lấy ví dụ, với các loài chim, phần
lớn có tên gọi được xếp ở vần C (Chim), ví dụ:
Chim cánh cụt, Chim chìa vôi, Chim chích,
Chim cút, Chim sẻ... còn một số loài chim
khác mặc dù cũng có hai âm tiết như “Cánh
cụt” nhưng lại được sắp xếp vào vần theo tên
của chúng như: Bồ câu, Chích Chòe, Cúc
cu,… Như vậy, có thể dễ dàng nhận thấy sự
thiếu nhất quán trong việc sắp xếp ngôn từ
tiếng Việt. Trong trường hợp này, để tìm hiểu
về các loài chim, bạn đọc ngoài việc tra theo
vần C trong từ “Chim” thì sẽ phải tra theo cả
vần dựa vào tên riêng của một số loài khác.
Bên cạnh đó, còn có trường hợp gây ra sự
bối rối cho người đọc trong việc tìm kiếm thuật xếp vần theo từ phụ đứng đầu hay từ chính
(những, sự, chiếc, cái, con, phép, bệnh...).
ngữ như: Chuột - Con chuột. Theo như cuốn
từ điển Bách khoa toàn thư, tại trang 533, bạn
đọc sẽ tìm được chữ “Chuột”. Còn tại trang
565, bạn đọc sẽ tìm được từ Con chuột. Về
cơ bản, bạn đọc sẽ hiểu rằng Chuột - Con
chuột cùng chỉ một đối tượng (là một loại
động vật thường có màu xám,…). Tuy nhiên,
trong cuốn từ điển, 2 thuật ngữ này lại chỉ 2
đối tượng khác nhau. Chuột (là một loại động
vật thường có màu xám…), Con chuột (là thiết
bị sử dụng với máy tính-con chuột máy tính).
Ngoài ra, về cách trình bày khi tạo index
sẽ nảy sinh thêm một số vấn đề khi sắp xếp
các đề mục nhỏ vào một nhóm đề mục lớn
(sự phân tầng trong index). Có thể trình bày
các tầng nhỏ theo hai cách: viết liền nhau,
ngăn cách bằng dấu chấm phẩy hoặc viết
mỗi tầng nhỏ trên một dòng, lùi vào một chút
so với tầng lớn. Cách thứ nhất có thể tiết kiệm
diện tích và giảm chi phí in nhưng nhìn khá
lộn xộn, khó tra cứu, người dùng không thể
đọc lướt để chọn lọc đúng thông tin cần tìm.
Có những trường hợp khó có thể sắp xếp
mà mỗi sách áp dụng một kiểu bởi những
Dựa vào thực tiễn trên, có thể thấy việc tạo
thuật ngữ không chỉ có một cách thể hiện lập index còn gặp nhiều khó khăn. Thoạt nhìn
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
9
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
sẽ tưởng không có gì phức tạp, nhưng khi thực cấp thông tin, chia sẻ kinh nghiệm việc đọc
hiện mới thấy công việc này không đơn giản, sách và sử dụng index thông qua các cuộc
tốn nhiều công sức và thời gian, nhất là đối
với một ngôn ngữ có tính độc lập cao (âm tiết
rời) như tiếng Việt. Tuy nhiên, nếu index thực
sự được coi trọng thì vấn đề đó vẫn có thể
khắc phục được. Tại Việt Nam hiện nay, tuy
index chưa được công nhận là một phần bắt
buộc trong mỗi cuốn sách nhưng đã có nhiều
NXB tiên phong thực hiện tạo lập index. Với
số lượng sách có index còn hạn chế nhưng đã
góp phần lớn thay đổi cục diện trong việc tạo
lập index cho sách phi hư cấu tại Việt Nam.
hội thảo, hội nghị với bạn đọc. Chỉ có vậy, kỹ
năng nghiên cứu, phân tích tổng hợp của thế
hệ nghiên cứu trẻ mới có thể càng ngày được
nâng cao. Hơn thế nữa, những cuốn sách sẽ
được tôn thêm giá trị và đem đến sự hiệu quả
cao nhất cho bạn đọc.
4.3. Chuẩn mực trong hình thức và các
thuật ngữ khoa học
TheonghiêncứucủaBakewellvàWilliams
(1999), phông chữ của index nên to bằng
phông chữ sử dụng trong nội dung chính văn
của sách để tránh gây cảm giác phần tra cứu
có nội dung không quan trọng bằng nội dung
chính của cuốn sách. Các đề mục nên chia
theo từng vần riêng rẽ và nên in đậm vần
bằng phông chữ lớn để có thể nhanh chóng
định vị vần cần tìm. Ngoài ra, đối với các em
ở độ tuổi nhỏ (mẫu giáo lớn, lớp 1), việc nhớ
thứ tự bảng chữ cái không hoàn toàn dễ dàng
nên người làm sách có thể in kèm bảng chữ
cái ở đầu mục tra cứu để hỗ trợ các em. Trong
sách dành cho người lớn, các đề mục nhỏ có
nội dung gần nhau thường được nhóm lại dưới
một đề mục lớn. Cần có một phần giải thích
ngắn gọn về công dụng cũng như hướng dẫn
sử dụng mục tra cứu để người đọc rõ hơn về
chức năng, công dụng và cách sử dụng mục
tra cứu một cách hợp lý, hiệu quả nhất.
Bên cạnh đó, hình thức của index trong
những cuốn sách phi hư cấu cần được trình
bày chặt chẽ và có sự thống nhất chung. Định
dạng một chỉ mục có thể là một công việc
phức tạp, nhưng để giúp cho sự nhất quán
trong trình bày thì các tác giả, nhà biên tập
cần có sự đầu tư nghiên cứu để tạo ra một
công cụ chuẩn về nội dung và đẹp về hình
thức.
4. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT CHO VIỆC PHÁT TRIỂN INDEX
4.1. Có quy định chặt chẽ hơn về index đối
với xuất bản sách
Có thể thấy tình trạng sách không có index
phổ biến bắt nguồn từ việc coi nhẹ làm index
của NXB và người viết sách. Do vậy, cần có
quy định chặt chẽ hơn từ các cơ quan quản
lý nhà nước trong việc đưa ra những quy định
giúp cho index trở thành một phần không thể
thiếu trong mỗi cuốn sách. Cụ thể, Bộ Giáo
dục và Đào tạo, các NXB yêu cầu tất cả các
tác giả viết sách khoa học cần phải làm mục
index. Các sách đã in (đặc biệt từ NXB Giáo
dục) cũng được chuẩn hóa lại bằng cách cập
nhật index và đăng tải trên internet. Từ đó,
điều này sẽ thúc đẩy các học sinh, sinh viên
và nghiên cứu sinh lớp sau học tập và tiếp nối.
Các hội đồng khoa học yêu cầu các kết quả
nghiên cứu từ các đề tài, dự án khoa học khi
xuất bản phải có mục index mới được nghiệm
thu. Có thể chia thành hai giai đoạn để thực
thi việc này: giai đoạn 1 khuyến khích tác giả
và nhà xuất bản làm index, giai đoạn 2 triển
khai đại trà bắt buộc.
4.2. Nâng cao mức độ hiểu biết về index
cho bạn đọc
4.4. Áp dụng công cụ hỗ trợ tạo chỉ mục
Các trường đại học và các viện nghiên
cứu hiện nay phải là những tổ chức đi đầu
trong việc lập các index sách cho những ấn
bản khoa học, giáo trình, tài liệu tham khảo
của mình. Các bên liên quan như nhà trường,
giảng viên, nhà khoa học, người viết sách,
nhà xuất bản cùng phối hợp để nâng cao mức
độ hiểu biết về index của người đọc, khuyến
Làm index ngoài việc mang tính chuyên
môn như chuẩn hóa thuật ngữ, hệ thống hóa
cây tri thức trong cuốn sách, thì công việc
mang tính kỹ thuật là định vị số trang cho thuật
ngữ mất rất nhiều thời gian, nếu không có
công cụ hỗ trợ thì đây là một công việc dễ gây
sai sót. Hiện có nhiều công cụ tạo index như:
khích họ sử dụng. Bên cạnh đó, tại các thư CINDEX, MACREX, SKY Index, Textract,
viện, cán bộ thư viện sẽ là người trực tiếp cung PDF Index Generator, hay Adobe InDesign
10 THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020
NGHIÊN CỨU-TRAO ĐỔI
2. Bakewell, K.G.B. and Williams, P.L. (2000).
Indexing children’s books Society of Indexers
Occasional. Society of Indexers.
3. Bộ Thông tin và Truyền thông (2018). Triển khai
công tác xuất bản và phát hành năm 2018. Truy
Trien-khai-cong-tac-xuat-ban-va-phat-hanh-
nam-2018.html
4. Campbell-Scott, M & Verne, K. (2017).
Book indexing for authors: How to create a
professional nonfiction index in Word. Co Farm
Press.
5. Fetters, L. K. (2013). Handbook of indexing
techniques: A guide for beginning indexers, Fifth
Edition. Information Today, Inc
[Frederickson và Stephenson, 2015]. Các
phần mềm này cho phép người dùng gán thẻ
(tagging) các thuật ngữ và cho phép lập bảng
chỉ mục tự động. Một trong những phần mềm
được sử dụng nhiều là PDF Index Generator.
Phần mềm này hỗ trợ người dùng tạo chỉ mục
trong sách bao gồm phân tích cuốn sách, thu
thập các từ cần chỉ mục, xác định vị trí xuất
hiện trong sách và tạo lập bản tra thuật ngữ.
4.5. Xây dựng bộ tiêu chuẩn cho việc biên
soạn index cho sách tiếng Việt
Quốc tế đã có tiêu chuẩn ISO 999: 1996
dành cho việc làm index, trong đó nêu rõ việc
xác định thuật ngữ cho nội dung, tổ chức và
trình bày index cho sách hư cấu và phi hư cấu.
Tiêu chuẩn này cũng đã được các nước như
Anh, Úc, và New Zealand sử dụng làm tiêu
chuẩn quốc gia. Tuy nhiên, như đã phân tích ở
trên, tiếng Việt có đặc thù riêng, do vậy để hoạt
động làm index tại Việt nam chuyên nghiệp
hơn, tuân thủ quy trình và tiêu chí chuẩn tiếng
Việt thì cần phải có một bộ tiêu chuẩn quốc gia
về làm index. Xây dựng bộ tiêu chuẩn này sẽ
có sự phối hợp giữa những chuyên gia ngôn
ngữ học, chuyên gia tiêu chuẩn, nhà xuất bản
và các tác giả viết sách. Làm index cho sách
khoa học không chỉ là trách nhiệm của người
viết sách mà còn tạo áp lực thay đổi tình trạng
thiếu cập nhật của từ điển thuật ngữ khoa học
hiện nay tại Việt Nam.
6. Frederickson, J and Stephenson, N. (2015).
The Book Design. How to Create an Index for
Your Book in Adobe InDesign. From https://www.
thebookdesigner.com/2015/06/book-index-in-
adobe-indesign/
7. Green Book Leaf Group (nd). Understanding
book
indexes.
Truy
cập
từ
https://
greenleafbookgroup.com/learning-center/book-
reation/understanding-book-indexes
8.ISO999:1996.InformationandDocumentation:
Guidelines for the Content, Organization and
Presentation of Indexes. Truy cập từ https://www.
iso.org/standard/5446.html
9. Lê, Văn Sửu (2000). Điều trị đông y châm cứu
nội khoa. NXB Y Học, trang 207-422
10. Knight, G. N. (1988). Indexing, the Art of: A
Guide to the Indexing of Books and Periodicals.
Routledge.
11. Lương, Trọng Minh. (2008). Cờ vua: Những
bài học đầu tiên – T.1, H. NXB Kim Đồng
Kết luận
Bài viết bước đầu chỉ ra rằng, việc tạo lập
index cho sách phi hư cấu tại Việt Nam chưa
được các tác giả, NXB quan tâm, đồng thời
đánh giá các yếu tố tác động gây cản trở sự
phát triển của index trong bối cảnh Việt Nam.
Kết quả này là cơ sở để triển khai các nghiên
cứu tiếp theo về index ở mức độ sâu hơn như:
chuẩn hóa thuật ngữ trong index; xây dựng bộ
tiêu chuẩn về thuật ngữ cho các lĩnh vực khác
nhau để làm index, xây dựng các chính sách
liên quan đến làm index, nâng cao mức độ
hiểu biết và sử dụng index tới bạn đọc, người
viết sách và những đơn vị xuất bản sách.
12. Nguyễn, Hữu Nghĩa, Phan Hồng Giang. (2011).
INDEX – công cụ tra cứu trực tiếp của sách. Tạp
chí Thư viện Việt Nam số 3(29), tr.34-37.
13. Phạm, Văn Lam (2016). “Vai trò của Index
trong một cuốn sách”, Tạp chí tia sáng, truy cập
tro-cua- index-trong-mot-cuon-sach-10031
14. Trần, Thị Liên Hoa. (2017). Sách dẫn (Index)
trong bách khoa thư và bách khoa toàn thư.
vn/noidung/anpham/Lists/baiviettoanvan/ View_
Detail.aspx?ItemID=81
15. Trần, Trọng Dương. (2016). INDEX – hoa
tiêu trong mỗi cuốn sách, Tạp chí Tia sáng, truy
INDEX-- hoa-tieu-trong-moi-cuon-sach--10084.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
(Ngày Tòa soạn nhận được bài: 15-10-2019;
Ngày phản biện đánh giá: 14-11-2019; Ngày
chấp nhận đăng: 15-01-2020).
1. Ament, K. (2007). Indexing - A nuts and bolts
guide for technical writers. 1st Edition. William
Andrew.
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 1/2020 11
9 trang
09/01/2024
340
Bạn đang xem tài liệu "Tạo lập bảng tra thuật ngữ trong các tác phẩm phi hư cấu - Thực trạng và các yếu tố tác động", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tao_lap_bang_tra_thuat_ngu_trong_cac_tac_pham_phi_hu_cau_thu.pdf
