Tiểu thuyết phong tục – Thành tựu quan trọng của văn hóa và văn học thời khai sáng ở phương Tây thế kỉ XVIII

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN

Soá 25 - Thaùng 12/2014

TIỂU THUYẾT PHONG TỤC – THÀNH TỰU QUAN TRỌNG

CỦA VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC THỜI KHAI SÁNG

Ở PHƯƠNG TÂY THẾ KỈ XVIII

NGUYỄN HỮU HIẾU^(*)

TÓM TẮT

Về mặt xã hội, các tiểu thuyết phong tục đã nói lên được một thực tế quan trọng của

thời đại, rằng đây là thời đại “con người ý thức được sự có mặt của mình trên thế giới với

tư cách là một tộc loại cá thể” hết sức sâu sắc. Và về mặt văn học, tiểu thuyết phong tục,

cũng có thể hiểu rộng ra là tiểu thuyết hiện thực thời Khai sáng, đã “mở ra khả năng

nghiên cứu không chỉ sự phức tạp của thế giới bên ngoài mà cả những phức tạp của cá

nhân, sự phong phú của nó, những xung đột, năng lực của nó” [Souchkov, Số phận lịch sử

của chủ nghĩa hiện thực, Nxb Tác phẩm mới, tr.43]. Tiểu thuyết phong tục đã góp phần

vào việc định hình một tư duy tiểu thuyết mới: thế sự hóa đối tượng thẩm mĩ và cách thức

biểu hiện. Ý nghĩa tiền đề trực tiếp cho tiểu thuyết hiện thực cổ điển thế kỉ XIX của tiểu

thuyết phong tục thế kỉ XVIII một phần quan trọng chính là ở điểm đó.

Từ khóa: tiểu thuyết phong tục, thời Khai sáng, đối tượng thẩm mĩ, tiểu thuyết hiện

thực cổ điển

ABSTRACT

In social terms, custom novels depict one important fact of the era. This is the era

when "people are profoundly aware of their presence in the world as an individual nation.

And in terms of literature, custom novels which can be interpreted broadly realistic fictions

in the Enlightenment “has opened up the possibility to study not only the complexity of the

outside world, but also the complexity of individual, its variety, conflicts and power”

[Souchkov, The historical fate of realism, New Work Publishing House, p.43]. Custom

novels have contributed to the shaping of a new novel thinking: realizing the aesthetic

object and expression manner. The direct premise meaning for classic realistic fiction in

the nineteenth century is significantly the custom novels of the eighteenth century.

Keywords: custom novel, the Enlightenment, aesthetic objects, classic realistic novel

^(*)Thời đại Khai sáng chưa phải là thời đỉnh

cao của tiểu thuyết phong tục, mà thời kì

đỉnh cao của tiểu thuyết này sẽ chờ đợi sang

thế kỉ sau, gắn liền với tên tuổi những tác giả

như Balzac, Stendhal, Charles Dickens,

Thackeray, William Dean Howells... của thế

kỉ XIX. Lí do dễ hiểu là: trong khuôn khổ

văn hóa của thời đại tranh đấu về chính trị và

triết học của thế kỉ XVIII, hầu hết các nhà

văn bị cuốn vào không khí chung của thời

đại, và họ muốn bằng những quan niệm phần

nhiều mang tính trực tiếp, có tính thời sự, dễ

dàng tác động tới nhận thức của đại đa số

người đọc thuộc giới tư sản và các tầng lớp

trung lưu và bình dân. Hơn nữa, thế kỉ XVIII

tuy đã có phong trào Bách khoa toàn thư (ở

Pháp) với việc biên soạn và phổ biến nhiều

^(*)PGS.TS, Trường Đại học KHXH&NV – ĐHQG

TP.HCM

6

tri thức khoa học cả tự nhiên và xã hội theo

tinh thần có lợi cho tầng lớp tư sản và trào

lưu tư sản hóa nhưng cũng chưa có được

những thành tựu như trong thế kỉ XIX – thế

kỉ người phương Tây đứng trước ngưỡng

cửa thời đại khoa học, với những nghiên cứu

sâu sắc về đời sống, về sự tranh đấu giữa

những tầng lớp khác nhau về quyền lợi, cũng

như về vai trò của hoàn cảnh đối với con

người (các học thuyết của Lamark, Saint

Hilàire, Michelet, Darwin…), những vấn đề

có thể gợi ý niệm về bức tranh toàn cảnh và

mối quan hệ giữa tâm lí, tính cách của con

người trong khung cảnh nó sống và hoạt

động. Tuy vậy, dù không nhiều, nhưng trong

thế kỉ XVIII cũng đã xuất hiện một số nhà

văn có những tiểu thuyết mà ở đó thấp

thoáng dáng dấp của hình thức tiểu thuyết sẽ

phát triển mạnh mẽ trong nửa đầu thế kỉ

XIX.

Một điều rất đặc biệt là trong thế kỉ

XVIII loại tiểu thuyết này hầu như vắng

bóng ở Pháp, Đức, Mỹ, nói đúng hơn,ở

những nền văn học ấy tính chất của tiểu

thuyết phong tục hết sức mờ nhạt với vài

biểu hiện nhỏ (như tiểu thuyết “Nữ tu sĩ”

của Denis Diderot khi nói về đời sống

trong chốn tu viện, hay tiểu thuyết “Manon

Lescaut” của A. Prévost ít nhiều đề cập đời

sống giới giàu có mặt kì triều đại Louis

XIV), mà chủ yếu chỉ xuất hiện ở nước

Anh, với một số tác giả tiêu biểu như

Richardson, Smollett, đặc biệt là Henry

Fielding. Vì sao lại có hiện tượng đó?

Trong thế kỉ XVIII, xét về cơ sở hiện thực,

mặc dù nước Anh vẫn nằm trong trào lưu

tư sản hóa của châu Âu nhưng rõ ràng có

những khác biệt rất lớn so với Pháp, Mỹ

hay nước Đức. Khác biệt cơ bản ở đây là:

trong khi người Đức, người Mỹ, và đặc

biệt người Pháp bận tâm tập trung vào hoạt

động tranh đấu để chống sự trì trệ lạc hậu

và phân tán về chính trị (như nước Đức), làm

cách mạng giải phóng dân tộc (như Mỹ), làm

cách mạng nhân quyền và dân quyền (như

Pháp), thì người Anh do chính thể quân chủ

lập hiến đã có những cải cách về thể chế

(dưới vua có Quốc hội, có nội các, có Thủ

tướng cùng Hội đồng bộ trưởng điều hành

đất nước) nên chủ yếu họ ra sức cho cách

mạng về kinh tế. Kể từ sau “cách mạng vẻ

vang” 1688, dù trong xã hội vẫn có những sự

mẫu thuẫn, tranh giành quyền lợi giữa các

phe phái (giữa đảng Whig và Tory), các

dòng tộc hay những tranh luận giữa những

người có quan điểm khác nhau về tôn giáo…

nhưng nước Anh không có những cơn lốc

chính trị dữ dội mà chủ yếu người ta tập

trung cho những sự phát triển về kĩ thuật

hiện đại (nhất là sự cơ khí hóa ngành dệt may

truyền thống), về nông nghiệp, mở mang và

duy trì thế lực ở các thuộc địa rộng lớn ở Bắc

Mỹ và Ấn Độ… Về kinh tế và chính trị xã

hội là vậy, còn về đời sống văn hóa tinh thần

trong thế kỉ XVIII ở Anh cũng có sự khác

biệt. Ví dụ: trong khi tiếp cận những học

thuyết của những nhà tư tưởng lớn của thời

đại (như F.Bacon, Descartes, John Locke,

Montesquieu…) người Pháp thường có xu

hướng khai thác những khía cạnh có tính

chất đối lập quyết liệt với chủ nghĩa giáo

điều và sự ngưng trệ phong kiến để tạo nên

những cuộc tranh luận về triết học, khoa học,

tôn giáo khá gay gắt và có tính chất “đập

phá” thì ở Anh ngược lại, người ta ra sức phổ

biến những quan điểm mới ấy theo hướng

làm sao có lợi cho việc điều chỉnh nhận thức

của con người với mục đích hướng đến sự

hợp lí, khách quan và một sự bình ổn về xã

hội và đạo đức. Những quan điểm mới về

con đường truy tầm chân lí của Francis

Bacon (1561 – 1626), một triết gia, một

nhà văn và chính khách trong thế kỉ XVI –

XVII, “ông tổ thực sự của chủ nghĩa duy

7

vật Anh và tất cả những khoa học thự

nghiệm hiện đại” (thuyết của Bacon đã

sớm nêu nguyên tắc thực nghiệm theo ba

bước quan sát, nêu giả thuyết và kiểm

chứng bằng thực tiễn, hoàn toàn không xa

với nguyên tắc của khoa học hiện đại), hay

tư tưởng đề cao con ngưởi tự nhiên và

thuyết duy cảm của John Locke, David

Hume trở thành kinh nghiệm quí báu và có

những tác động quan trọng đối với việc

kiến tạo đời sống tinh thần Anh trong thế

kỉ XVIII, mà văn học là một phần quan

trọng trong đó. Những đặc điểm có tính

lịch sử trên nhiều phương diện của nước

Anh ấy có thể được xem là cơ sở quan

trọng dẫn đến sự xuất hiện sớm ở nền văn

học này thể loại tiểu thuyết phong tục, một

hình thức tiểu thuyết ít hoặc không trực

tiếp đề cập đến những vấn đề chính trị xã

hội rộng lớn, mà có xu hướng quan tâm

những điều bình dị trong đời sống thường

nhật, đời sống riêng tư và phong tục đạo

đức, cũng như chú trọng việc khai thác và

thể hiện tâm lí, tính cách của các nhân vật.

Samuel Richardson (1689 – 1761) là

một người sớm bộc lộ thiên hướng quan sát

và viết về những hoàn cảnh éo le, những

“trạng huống mang tính xã hội phức tạp rõ

rệt”, đặc biệt ông hay đề cập tới những vấn

đề liên quan tới đạo đức xã hội thông

thường, như đạo đức trong tình yêu và hôn

nhân. S. Richardson viết không nhiều, tên

tuổi ông chủ yếu gắn với ba bộ tiểu thuyết:

“Pamela hay đức hạnh được đền bù”

(Pamela or Virtue rewarded) gồm 4 tập được

xuất bản trong bảy năm, từ 1740 đến 1747;

“Clarissa Harlowe hay câu chuyện về một

người phụ nữ trẻ” (Clarissa Harlowe or The

history of a young lady) xuất bản năm 1748,

và “Charles Grandison” (1754). Trong số

những tác phẩm ấy, tiểu thuyết “Pamela hay

đức hạnh được đền bù” có thể được xem là

một trong những tiểu thuyết phong tục tiêu

biểu trong văn học Anh thế kỉ XVIII.

Pamela là nhân vật chính. Đó là một cô

gái xuất thân gia đình nghèo và trở thành

con nuôi trong một gia đình quí phái. Dù

được ở trong một gia đình giàu có nhưng

thân phận cô gái cũng không khác gì kiếp

tôi đòi. Con trai của bà chủ, anh chàng

Belfort, vốn là một chàng thanh niên lêu

lổng, phóng đãng, đã tìm mọi cách, lúc thì

dụ dỗ, lúc dùng tiền bạc, lúc lại cậy thế ông

chủ để đe dọa, cưỡng ép hòng chiếm đoạt

tình cảm của cô. Tuy vậy, với đức tính hồn

nhiên và sự hiền dịu bẩm sinh không bao

giờ biết đến thù hằn, cô dần cảm hóa được

bá tước Belford, làm cho anh ta từ bỏ tính

kiêu ngạo tự phụ của giới thượng lưu và

thiên kiến đẳng cấp để cuối cùng hai người

có một kết thúc có hậu với một hạnh phúc

viên mãn.

Thực ra, với tiểu thuyết này, ta cũng có

thể có những định danh khác nhau: tiểu

thuyết tâm lí, tiểu thuyết thư tín, tiểu thuyết

thuyết giáo đạo lí… Mỗi cách định danh

như thế đều có cơ sở từ chính đặc tính nội

dung và hình thức tiểu thuyết, hoặc từ

thông điệp mà Richardson muốn gửi gắm

tới người đọc cùng thời. Tuy nhiên, nếu xét

trên nhiều khía cạnh, việc định danh tiểu

thuyết phong tục cho tác phẩm này có lẽ

phù hợp hơn.

Tác phẩm là một tập hợp nhiều lá thư

kể chuyện về cô gái nghèo Pamela. Cốt

truyện tuy không có gì phức tạp, rối rắm,

nhưng tác phẩm nói lên nhiều điều liên

quan đến sự tiến hóa của thể loại văn học

cũng như sự tiến hóa của văn học Anh.

Điều quan trọng ở đây là, đằng sau hình

thức thư từ ấy là môi trường xã hội, là số

phận của một con người bé nhỏ bị lép vế

và bị coi thường trong cái nhìn của giới

nhà giàu. Những định kiến về vị trí sang

8

hèn, giàu nghèo, mà ở đây là thái độ coi

thường của Belford đối với nguồn gốc xuất

thân của Pamela đã làm cho tác phẩm trở

thành một câu chuyện kể về vấn đề có tính

hiện thực và xã hội sâu sắc. Tuy thông điệp

đạo đức của tiểu thuyết cũng khá rõ khi

nhà văn muốn nhấn mạnh những phẩm

chất “trung thực, lòng trung thành, sự siêng

năng (phải) là các đức tính trụ cột của xã

hội”, nhưng cái thông điệp đạo đức ấy

cùng với kết thúc có hậu của tiểu thuyết

vẫn không làm mờ đi ý nghĩa quan trọng

của tác phẩm: đó là một câu chuyện về đời

sống của người bình dân, những người vốn

chỉ được đóng vai phụ trên sân khấu đời

sống, với tất cả tâm tư và cảm xúc đời

thường của họ.

Tiểu thuyết phong tục không chỉ là vấn

đề miêu tả số phận hay tái hiện hoàn cảnh

sinh hoạt có tính chất thường nhật của các

nhân vật, mà đi liền với những điều ấy nhà

văn còn đi sâu khai thác tâm lí của họ trong

mối tương quan với hoàn cảnh mà họ là

nạn nhân hoặc là sản phẩm của nó. Tâm lí

đó là thứ tâm lí có tính chất riêng tư, đời

thường, không cường điệu. Chính thứ tâm

lí rất “cận nhân tình” của Pamela đã làm

cho hình tượng thêm tính thuyết phục. Mối

quan hệ giữa cô và Belford trước khi đi

tới kết thúc có hậu là một thứ tâm lí đầy

phức tạp, ở đó cô phải vừa dịu dàng, thậm

chí có vẻ là phục tùng trong quan hệ giữa

người ở và ông chủ, nhưng cũng vừa phải

cương quyết để bảo vệ danh dự của mình.

Hơn thế nữa, một mặt Pamela biết Belford

là người đưa lại cho cô rất nhiều đau khổ

và tủi nhục và bắt cô phải chịu đựng,

nhưng mặt khác trái tim non trẻ của cô lại

không chống lại được những rung động

trước anh ta. Tính chân thật, chiều sâu của

những uẩn khúc tâm lí và bóng dáng môi

trường xã hội gắn liền với số phận nhân vật

đã khiến tác phẩm được xem là “tiểu thuyết

tiếng Anh hiện đại đầu tiên”, và tác giả của

nó – Samuel Richardson là người “đã có

công đóng góp vào việc tạo ra thể loại tiểu

thuyết hiện đại Anh” [Hữu Ngọc chủ biên,

Từ điển tác gia văn học và sân khấu nước

ngoài, Nxb Văn hóa, 1983, tr. 379].

Henry Fielding (1707 – 1754) được

coi là người đưa tiểu thuyết phong tục thế

kỉ XVIII đạt tới đỉnh cao nhất của nó, đồng

thời là “tiểu thuyết gia vĩ đại nhất” trong

thời đại Khai sáng. Thậm chí Walter Scott,

một nhà văn bậc thầy của thể loại tiểu

thuyết lịch sử Anh đầu thế kỉ XIX không

chỉ rất ngưỡng mộ Henry Fielding mà còn

coi ông là “cha đẻ của tiểu thuyết Anh”.

H. Fielding viết khá nhiều, cả kịch trào

phúng chính trị (trên 20 vở) và tiểu thuyết,

nhưng thường thì người ta ít khi nhắc đến

ông với tư cách nhà viết kịch mà chủ yếu

nhắc đến ông với tư cách tiểu thuyết gia

quan trọng trong lịch sử tiểu thuyết Anh và

lịch sử tiểu thuyết châu Âu nói chung.

Ông là tác giả của nhiều tiểu thuyết, như

“Joseph Andrews” (1742) “Cuộc đời của

ông Jonathan Wild vĩ đại” (Life of Mr.

Jonathan Wild The Great, 1743), “Hành

trình tới Lisbon” (Voyage to Lisbon, 1751)

“Amilia” (1752)… trong đó mỗi tiểu

thuyết được viết theo một lối riêng, cho

thấy bút pháp đa dạng và quan niệm tiểu

thuyết khá rõ ràng ở nhà văn này.

Tiểu thuyết đỉnh cao và gắn liền với

tên tuổi Henry Fielding là “Câu chuyện về

Tom Jones, đứa trẻ bị bỏ rơi” (The history

of Tom Jones, a foundling, 1749). Đó là

câu chuyện kể về cuộc đời và số phận của

một đứa trẻ vô thừa nhận sống trong gia

đình một điền chủ giàu có và tốt bụng, ông

Allworthy. Những tưởng cuộc sống sẽ

bằng phẳng và tràn đầy hạnh phúc, nhưng

khi lớn lên Tom Jones lại luôn phải đối

9

diện với sự toan tính, hiềm tị của Blifil, một

người cháu ruột của điền chủ. Với những

rắc rối, phức tạp chung quanh quan hệ tình

cảm của hai chàng trai với cô gái trẻ đẹp

Sophie và chuyện dành quyền thừa kế trong

gia đình của Blifil, anh ta đã dùng những lời

nói xấu và dèm pha đầy ác ý, buộc ông

Allworthy phải đuổi Tom Jones ra khỏi nhà.

Tuy nhiên, sau những tháng ngày gian truân

vất vả, bí mật về cuộc đời của anh cũng

được hé lộ: Tom chính là con hoang của

người em gái của ông Allworthy, và là anh

cùng mẹ khác cha với Blifil. Khi bí mật

được sáng tỏ, những tươi sáng của cuộc đời

đã đến với Tom Jones, anh trở thành người

thừa kế và có lại tình yêu với cô gái trẻ tốt

bụng Sophie.

Charles Dickens (1812 – 1870) với tiểu

thuyết “Oliver Twist” và “David

Corpperfield”, hay Charlotte Brontee

(1816 – 1855) với tiểu thuyết “Jane

Eyre”… Nếu xét trong khung thẩm mĩ

hiện thực chủ nghĩa thế kỉ XVIII, khi mà

hoàn cảnh chưa trở thành một khách thể

mĩ học và các nhà văn chưa có kinh

nghiệm “tái hiện nghệ thuật đối với môi

trường” cũng như “chưa truyền được cảm

hứng cho thế giới chung quanh con người”

[Souchkov, Số phận lịch sử của chủ nghĩa

hiện thực, tr.81] thì những gì Henry

Fielding đã làm được trong tiểu thuyết này

đã là một ngoại lệ, vượt ra ngoài thói quen

phổ biến (chủ yếu kể lại người, sự việc, sự

vật) của tiểu thuyết thế kỉ XVIII.

Xét về khía cạnh thể loại, cuốn tiểu

thuyết hứa hẹn có nhiều điều rất mới mẻ,

không xa với tiểu thuyết hiện thực, và

tất nhiên là đã có những điểm vượt ra khỏi

những đặc điểm thường thấy ở tiểu thuyết

nói riêng và văn xuôi nói chung của thời

đại Khai sáng.

Cùng được xem là những tiểu thuyết

phong tục, nhưng nếu so với tiểu thuyết

“Pamela hay đức hạnh được đền bù” của

Samuel Richardson thì tiểu thuyết “Câu

chuyện về Tom Jones, đứa trẻ bị bỏ rơi”

của Henry Fielding cũng có nhiều thay đổi.

Sự khác biệt ở đây không chỉ dừng ở hình

thức trần thuật, một bên là hình thức thư

tín (số phận, tâm trạng thể hiện qua những

bức thư) và một bên là kể và tả (tức là dùng

lời văn trần thuật), mà điều quan trọng ở

chỗ sự lựa chọn những hình thức khác

nhau đó có liên quan tới dụng ý của nhà

văn, một bên chú trọng phương diện tình

cảm (cũng có ý kiến xếp tác phẩm của

Richardson vào thể loại tiểu thuyết tình

cảm), còn một bên muốn thể hiện một thứ

hoàn cảnh “không thêm bớt” và hình ảnh

“con người tự nhiên” theo một cách tự

nhiên nhất. Chính ngôn ngữ văn xuôi dạng

kể tả của tác phẩm đã góp phần làm tăng

chất đời thường của nội dung trần thuật

một cách đáng kể.

So với các hình thức tiểu thuyết khác

cùng thời (tiểu thuyết phiêu lưu, tiểu thuyết

tình cảm, tiểu thuyết triết học…), tiểu

thuyết “Câu chuyện về Tom Jones, đứa trẻ

bị bỏ rơi” là một tác phẩm khá dày đặc về

tình tiết, sự kiện. Tuy cốt truyện không quá

rối rắm phức tạp, nhưng sự diễn biến của

cốt truyện cùng với những tình tiết và sự

kiện đi liền với nó luôn gợi ở người đọc

những hình dung về đời sống mà ở đó có

những cảnh đời, những phong tục tập quán,

những bức tranh khung cảnh xã hội, cũng

như bức tranh sinh hoạt trong những gia

đình nông thôn nước Anh thế kỉ XVIII. Cái

cách nhà văn miêu tả khung cảnh gia đình

Allworthy cũng như số phận các nhân vật

trong đó rất gần với cách miêu tả của các

nhà văn hiện thực Anh đầu thế kỉ XIX, như

Văn học thế kỉ XVIII nhìn chung bị

điều kiện hóa bởi nhu cầu cổ võ cho tinh

10

thần mới (tinh thần tư sản) và gắn với mục

đích xây dựng tâm hồn và trí tuệ con

người, chấn chỉnh đạo đức cá nhân và xã

hội.... Trong điều kiện như thế, dù muốn

hay không thì tiểu thuyết của Fielding cũng

không hoàn toàn thoát ra khỏi bầu khí

quyển văn hóa chung của thời đại mình.

Dấu vết của tính chất bị điều kiện hóa ấy

chúng ta có thể tìm thấy trong thái độ thiện

cảm của tác giả đối với những nhân vật

mang vẻ đẹp tinh thần và thể chất như

Allworthy, Tom Jones, Sophie Western…,

tất cả họ là những con người đáng mến, có

tấm lòng trong sáng, thánh thiện (kể cả ông

Allworthy, dù ông đã đuổi Tom Jones ra

khỏi nhà). Giống với tiểu thuyết của

Richardson, để khẳng định giá trị đạo đức,

H. Fielding cũng vận dụng khung truyện

kể có kết thúc có hậu (happy ending) và

motif quen thuộc lưu lạc – đoàn viên của

nhân vật trung tâm… Tuy vậy, so với tiểu

thuyết “Pamela”, vấn đề đức hạnh và lí

tưởng về con người đức hạnh ở “Truyện về

Tom Jones, đứa trẻ bị bỏ rơi”đã được “cất

dấu” rất khéo sau những miêu tả đậm chất

văn xuôi về một hiện thực đời sống đa diện

và một đời sống tâm lí nhiều chiều của các

nhân vật. Tác giả không bị sa đà vào mục

đích giáo huấn đạo đức cũng như lí tưởng

hóa nhân vật tốt bụng một cách lộ liễu.

Ông tỏ ra có thiện cảm với những con

người tốt bụng, nhưng mặt khác, trong khi

nói về những đức tính tốt thì đồng thời ông

cũng đề cập đến những tính xấu như thói

tham lam, ích kỉ, toan tính của người đời.

Cách thể hiện như thế của H. Fielding rõ

ràng có cơ sở từ sâu xa quan niệm về “con

người tự nhiên” của nhà văn, ở đó “đức

hạnh là do bản tính tự nhiên – chúng tạo

thành bản chất nội tại của nó (nhân vật),

chúng không được đưa từ bên ngoài vào

tâm hồn… (mà) chẳng qua nó biểu hiện

những đặc tính của bản tính con người, bản

tính như thế nào thì biểu hiện như vậy”

[B.Souchkov, Số phận lịch sử của chủ

nghĩa hiện thực, Nxb Tác phẩm mới, tr. 80].

Nhìn lại quá trình tiến hóa của văn học

hiện thực, nói chính xác ra là văn học mang

tính hiện thực (hay có xu hướng hiện thực)

trong lịch sử văn học phương Tây từ thời

đại Phục hưng cho đến thế kỉ XVIII và thời

đại Khai sáng, sự xuất hiện của tiểu thuyết

phong tục dù xét về qui mô vẫn còn mang

tính cục bộ (chủ yếu là văn học Anh) và

cũng chưa có nhiều nhà văn đi theo thể loại

này, nhưng không thể không khẳng định

rằng đó là một bước phát triển đáng kể của

tiểu thuyết và tư duy tiểu thuyết. Vì vậy, để

đánh giá một cách thỏa đáng vị trí của thể

loại tiểu thuyết phong tục thiết nghĩ không

thể không đặt nó trong tiến trình lịch sử

văn học phương Tây nói chung, lịch sử văn

xuôi nói riêng.

Ngay trước thời đại Phục hưng, từ thế

kỉ thứ V, cụ thể từ năm 476 (năm đánh dấu

sự sụp đổ của đế quốc Tây La Mã) đến

năm 1453 (năm đánh dấu sự sụp đổ của đế

quốc Đông La Mã, cũng là trên toàn cõi

châu Âu) được gọi là thời đại trung đại.

Trong suốt mười thế kỉ ấy, trong những thế

kỉ trung đại sơ kì, các dân tộc phương Tây

phải dồn sức lực của mình vào quá trình

lập quốc (phân chia ranh giới, xác định

cương vực, lãnh thổ), củng cố ý thức cộng

đồng, sau đó là nâng cao ý thức dân tộc để

hướng đến khẳng định vị thế riêng của mỗi

dân tộc trong mối tương quan với các dân

tộc khác trên lãnh thổ châu Âu. Tiếp theo

những thế kỉ lập quốc đó là thời kì người

phương Tây củng cố uy thế của Nhà thờ.

Giáo hoàng La Mã trực tiếp phát động

những cuộc thánh chiến, tiến hành những

cuộc viễn chinh chinh phục những người

bị xem là tà đạo và giải phóng vùng đất

11

Thánh Palestine trong suốt một thời gian

dài gần hai thế kỉ (từ 1098 đến năm 1270)

với nhiều cuộc viễn chinh lớn nhỏ. Trong

những thế kỉ trung đại này, nhà thờ và tu

viện trở thành những trung tâm, không

những là trung tâm tôn giáo mà còn là

trung tâm văn hóa và giáo dục. Văn hóa

tôn giáo và văn hóa La – tinh thống trị đã

dẫn đến thực tế là chủ thể văn hóa của thời

trung đại bị thu hẹp, chủ yếu là những

người có học vấn cao, thông thạo ngôn ngữ

La – tinh, đó là những vị linh mục, giới

tăng lữ, ngoài ra còn có giới hiệp sĩ quí tộc.

Tôn giáo ngày càng chi phối mạnh mẽ hệ

thống tri thức và cách nhìn thế giới, cũng

như chi phối cách nhìn cuộc đời của người

phương Tây trung đại. Về tri thức, đó là sự

chi phối của học thức và những quan niệm

có tính chất kinh viện (scholasticisme),

không khuyến khích những sáng tạo mới

mà chủ yếu củng cố và làm rõ những tín

điều và nhận thức đã có; về cách nhìn đời

sống, tôn giáo hướng con người phải liên

tục đặt mình trong tâm điểm của sự lựa

chọn giữa thiện và ác, giữa tội lỗi và đức

hạnh, vinh quang và ô nhục (nhất là từ năm

1215, khi Giáo hoàng La Mã ra sắc lệnh

yêu cầu các nhà thần học không chỉ chăm

sóc các tín đồ tôn giáo mà còn phải quan

tâm đời sống của người thế tục và quy định

những người đến tuổi thành niên mỗi năm

phải xưng tội một lần)… Tính chất tôn

giáo của văn hóa nói chung cũng chính là

đặc điểm quan trọng của văn học trung đại

phương Tây. Vì vậy, không phải ngẫu

nhiên mà trong thời kì đầu của văn học,

thậm chí là những sáng tác đầu tiên phần

nhiều rất đậm tính chất tôn giáo, thậm chí

có thể xem đó là những tác phẩm gắn với

chức năng truyền giáo, như bài thơ “Giấc

mơ Thánh giá” (The Dream of Rood), hay

những câu chuyện về cuộc đời của các

Thánh, như “Cuộc đời Thánh Alexis” (Vie

de Saint Alexis), Cuộc đời Thánh Léger

(Vie de Saint Léger), “Tụng ca Nữ thánh

Eulalie” (Cantilène de Sainte Eulalie),

“Sách về tội lỗi” (Le manuel des péchés)…

của các nhà thơ khuyết danh, hay đó là

các truyện thơ của Rutebeuf – một nhà

thơ chuyên nghiệp, như “Đồng tiền của

Chúa”, “Đường Thiên đường”…. “Văn

hóa thời trung cổ cốt yếu mang tính chất

tôn giáo. Được lưu truyền bởi các học giả,

tất cả đều là các tăng lữ, nền văn hóa này,

trước hết, là cỗ xe chuyên chở lòng tin”

[Xavier Darcos, Lịch sử văn học Pháp,

tr. 26 – 27].

Tất nhiên, văn hóa và văn học thời

trung đại đậm tính chất tôn giáo nhưng

không phải thuần tôn giáo. Trong thời kì

đầu nhà thờ, tu viện phát triển rất nhanh, vì

ngoài việc truyền bá tôn giáo thì các tổ

chức trung gian ấy còn có vai trò rất quan

trọng trong việc tập hợp và liên kết con

người khi mà các dân tộc mới hình thành

chưa lâu, nhưng dần dần càng ngày càng

rõ, bên cạnh mạch văn hóa tôn giáo - tinh

thần còn có một mạch văn hóa khác mang

tính thế tục (gọi là văn hóa thế tục). Văn

hóa thế tục này, trong đó có văn học mang

tính thế tục, vừa xen lẫn với văn hóa tôn

giáo – văn hóa tinh thần để tạo nên đặc tính

bất phân của văn học và văn hóa, vừa như

một thực thể văn hóa và văn học đối trọng

với văn hóa tôn giáo và văn hóa La - tinh

ấy. Mạch văn hóa và văn học thế tục này

càng về hậu kì trung đại càng có vai trò lớn

hơn và dần đe dọa thế chỗ cho văn học của

văn hóa tôn giáo và La – tinh. Các tác

phẩm “Những truyện kể ở Canterbury”

(The Canterbury tales) của nhà văn Anh

Geoffrey Chaucer (1342 – 1400), hay

“Chuyện chàng Cáo” (Roman de Renart)

và hệ thống các câu chuyện mang tính khôi

12

hài như truyện cười và truyện tiếu lâm

trong văn học Pháp… là hết sức tiêu biểu

cho văn hóa và văn học thế tục, hoặc có

liên quan đến mạch ngầm văn hóa thế tục

hậu kì trung đại.

mang nặng tính hoài nghi của Montaigne

hay những học thuyết cổ xúy cho cá nhân

và niềm vui với cái tự nhiên hài hòa của

Erasme hay của Mirandola… thực sự đã là

bệ đỡ về mặt tinh thần cho những sáng tạo

văn học của thời đại này. Qui luật phát triển

của văn học đã xác nhận rằng, tiến trình lịch

sử văn học không chỉ có đột biến mà còn có

sự tiệm tiến, vừa có sự đứt gãy vừa mang

tính liên tục. Trong những điều kiện mới với

những tinh thần mới của thời đại Phục

hưng, dòng văn học thế tục vốn có vị thế lép

vế trong văn hóa trung đại trở thành có ý

nghĩa như một sự chuẩn bị cho sự bùng nổ

của một thời đại văn học mới.

Đã có một chủ nghĩa hiện thực thời đại

Phục hưng, hay nói cách khác có vẻ chặt chẽ

hơn, rằng văn học từ thời đại Phục hưng đã

bắt đầu có những biểu hiện theo khuynh

hướng hiện thực chủ nghĩa, và đó là một

trong những bước chuẩn bị quan trọng, có

tính chất nội tại, cho một chủ nghĩa hiện thực

ở trình độ cổ điển thăng hoa vào thế kỉ XIX

ở hầu hết các nền văn học châu Âu. Tuy vậy,

khuynh hướng hiện thực trong thời đại Phục

hưng vẫn chủ yếu là sự khẳng định một tinh

thần mới của văn học, đó là sự vinh danh

một mĩ học mới – mĩ học hướng về những

giá trị có thực của đời sống, chứ chưa phải

khuynh hướng hiện thực theo nghĩa chú

trọng vào việc thể hiện những bức tranh đời

sống, phản ánh những tình thế hiện thực theo

tinh thần khách quan về lịch sử, hay sự phân

tích sâu sắc những quan hệ xã hội đang tồn

tại…. Về phương diện thể loại, các thể loại

văn học phát triển mạnh và phổ biến chủ yếu

vẫn là kịch (Shakespeare…), thơ (Pétrarque,

Ronsard…), truyện mang màu sắc phiêu lưu

và truyện trào phúng (Thomas More,

Boccaccio, Marguerite de Navarre…), các

bài luận của những nhà nhân văn chủ nghĩa

(như Montaigne, Erasme, Bruno…). Tác

Điểm lại một ít về văn học thời đại tiền

Phục hưng như vậy ta thấy khá rõ rằng,

mặc dù trong thời đại trung đại bên cạnh

văn học tôn giáo đã có những tác phẩm văn

học mang tính thế tục, nhưng nếu xét trong

tương quan thì dòng văn học này vẫn đang

còn lép vế so với mạch văn học mang tính

chính thống kia. Trong một thời đại mà văn

hóa chính thống là văn hóa tôn giáo thắng

thế, bên cạnh đó là sự chi phối của quyền

lực và thể chế phong kiến, con người chưa

ý thức nhiều về quyền cá nhân, quyền phải

sống cho mình thì những câu chuyện liên

quan đến vấn đề thân phận, quyền lợi riêng

tư chưa thể có đất sống để trên cơ sở đó

tiểu thuyết nói chung và tiểu thuyết phong

tục nói riêng nảy sinh và dành được chỗ

đứng. Thêm vào đó, thẩm mĩ văn học trung

đại luôn đề cao yêu cầu về tính chất sang

trọng, cao nhã (courtoisie), nhất là những

tác phẩm văn học là con đẻ của văn hóa

hiệp sĩ quí tộc trung kì trung đại, cho nên

một thể loại như tiểu thuyết thế tục rõ ràng

còn rất lâu mới có thể được chấp nhận.

Sang thời đại Phục hưng, có vô số

những thay đổi cả về lịch sử xã hội và văn

hóa, ở đó một trong những điều cơ bản và

phổ quát nhất, đó là phong trào văn hóa này

đã góp phần tạo ra một thực tế mới: thế giới

thế tục càng ngày càng thể hiện rõ xu hướng

thoát ra khỏi sự lệ thuộc thế giới thánh thần.

Những sự hoài nghi đối với tôn giáo và chủ

nghĩa kinh viện trong tri thức thúc đẩy

mạnh mẽ và khuyến khích con người thời

đại Phục hưng càng ngày càng tin hơn vào

cuộc sống trần gian, vào những hoạt động

thực tiễn và những giá trị vật chất. Tư tưởng

13

phẩm được nhắc đến nhiều và là thành

tựu của thể loại tiểu thuyết trong thời kì

này là tiểu thuyết nhại mang màu sắc phiêu

lưu “Don Quijoté” của nhà văn Tây Ban Nha

Cervantès, hay tiểu thuyết trào phúng

“Gargantua và Pantagruel” của nhà văn Pháp

F. Rabelais. Cho tới tận thế kỉ XVII cũng

vậy, thể loại tiểu thuyết hầu như vắng bóng

trên văn đàn Anh và Đức, chỉ một vài tiểu

thuyết gia ở Pháp được biết đến như phu

nhân de Lafayette (1634 - 1693) với tiểu

thuyết mang màu sắc một tiểu thuyết lịch sử

“Công chúa de Clèves”, hay Fénelon (1651 –

1675) với tiểu thuyết mang màu sắc chính trị

“Những cuộc phiêu lưu của Télémaque” và

một số sáng tác của các nhà văn thuộc dòng

văn học cầu kì như Scudéry và D’Urfé... Với

văn học Pháp thế kỉ XVII, đó là một thế kỉ

của sân khầu cổ điển và các hình thức văn

học thiên về chức năng giáo hóa đạo đức,

với những đỉnh cao như Pierre Corneille và

Jean Racine với bi kịch, Molière với hài kịch

và La Fontaine với thơ ngụ ngôn… Đặt tiểu

thuyết phong tục trong lịch sử vận động của

thể loại tiểu thuyết như vậy ta mới thấy một

cách rõ ràng và thực chất hơn thành tựu văn

xuôi của thời đại Khai sáng và vị trí của thể

loại tiểu thuyết này.

Sự ra đời của thể loại tiểu thuyết

phong tục đã làm thay đổi đời sống văn học

rất nhiều mặt, trong đó đặc biệt là sự

thay đổi tư duy tiểu thuyết. Trước thế kỉ

XVIII, nhất là thời Phục hưng, như đã

khẳng định, tiểu thuyết đã bắt đầu có những

biểu hiện của khuynh hướng hiện thực qua

một số sáng tác của các nhà văn đỉnh cao và

tiên phong như Cervantès hay Rabelais…

Điều đó là không phủ nhận, nhưng khuynh

hướng hiện thực trong sáng tác của những

nhà văn này, xét đến cùng, chủ yếu vẫn đặt

trọng tâm vào thái độ từ khước thế giới

siêu nhiên và những ảo tưởng siêu nhiên,

thay vào đó là lí tưởng về đời sống hồn

nhiên và hài hòa (Rabelais), hay khước từ

ảo tưởng của lí tưởng hiệp sĩ trung đại, để

hướng về những giá trị có thực của đời

sống. Việc Rabelais đề cập tới nhiều khía

cạnh khác nhau trong “Gargantua và

Pantagruel” như sự trì trệ lạc hậu của tri

thức và nền giáo dục kinh viện, sự phù

phiếm của giới quí tộc, hay cảm quan về sự

biến đổi liên tục của thế giới… là những

vấn đề của đời sống trần gian, nhưng

Rabelais chưa bao giờ thể hiện trong tác

phẩm của mình sự miêu tả những vấn đề ấy

với ý thức xem chúng là đối tượng thẩm mĩ

trực tiếp. Khẳng định lí tưởng nhân văn

thông qua việc ca ngợi sự sống hồn nhiên,

tự nhiên và hài hòa vẫn là giá trị căn bản

của tiểu thuyết của nhà văn vĩ đại này. Việc

Rabelais vận dụng lối kể chuyện ở bàn ăn

(cũng có thể gọi một cách tu từ đó là “thi

pháp kể chuyện bàn ăn”, một sáng tạo hết

sức độc đáo mà ông với tư cách là nhà

thông thái đã rút tỉa bài học từ nhiều nguồn

nguyên mẫu, từ “Bữa tiệc rượu” của Platon,

“Ca ngợi sự điên rồ” của Erasme… để ta ra)

để kể về nguồn gốc và vận số của những

người khổng lồ Gargantua và Pantagruel, để

tạo nên, qua lối kể này, một thế giới lí tưởng

mà ở đó không có sự cấm cản và đời sống

cứ tự nó tuôn ra, hay việc ông cường điệu

quá mức (thậm chí cả tục tĩu nữa) khi nói về

các nhân vật của mình và những việc làm

của các nhân vật, việc sử dụng yếu tố kì

ảo…, tất cả đều xoay quanh việc mục đích

khẳng định lí tưởng về sự hài hòa, tự nhiên

và về một thế giới mới mang đầy sức sống.

Tiểu thuyết “Don Quijoté” của Cervantès

cũng tương tự như vậy, ở đó có nhiều điểm

khiến người đọc nghĩ về khía cạnh giá trị

hiện thực. Điều đó cũng dễ hiểu, bởi vì so

với “Gargantua và Pantagruel” của Rabelais,

rõ ràng Cervantès đã loại bỏ ra khỏi tiểu

14

thuyết của mình những sự kiện và tình tiết có

tính phi thực, kì ảo, tuy rằng sự cường điệu

trong việc xây dựng hình tượng hiệp sĩ Don

Quijoté vẫn còn. Mặt khác, trong tiểu thuyết

này, bên cạnh Don Quijoté đắm đuối với ảo

tưởng cứu vớt nhân loại và biến câu chuyện

sách vở thành câu chuyện cuộc đời là nhân

vật giám mã Sancho Pansa vô cùng thực tế

với những toan tính và mơ ước rất đời

thường. Tuy vậy, xét về động cơ và mục đích

sáng tạo, Cervantès cũng như Rabelais, điều

chủ yếu mà nhà văn này muốn nói với người

đọc của mình là hãy từ bỏ những ảo tưởng

viển vông, và rằng sức mạnh thực sự của con

người nằm ở chính cuộc sống thực tiễn này.

Việc nhân vật chính của tiểu thuyết cuối

cùng phải chuốc lấy thất bại thì đó cũng

không phải Cervantès muốn nêu lên vấn đề

thân phận con người như trong các tiểu

thuyết sau này, mà đó là sự thất bại của một

ảo tưởng. Còn một ý nghĩa trực tiếp hơn, tác

phẩm khiến cho người đọc có thể nhận ra

rằng: thời thế đã thay đổi, một cấu trúc văn

hóa khác đã ra đời và có nhiều hứa hẹn, cho

nên văn hóa hiệp sĩ và con đẻ của nó là

dòng văn học thanh nhã hiệp sĩ thời trung

đại với những tác phẩm như “Tristan và

Yseut” hay những câu chuyện chung quanh

vị vua Arthur huyền thoại… dù sao cũng đã

đến lúc phải nhường chỗ cho một kiểu văn

học mới và một nền văn hóa mới, đó là một

thời đại mà những sản phẩm sáng tạo có ý

nghĩa như là sự thực hành một nền văn hóa

tạo ra niềm vui, sự thú vị và đầy tinh thần

thực tiễn. Xác định những đặc điểm đó của

tiểu thuyết thời đại Phục hưng không có

nghĩa là hạ thấp giá trị các sáng tác của

Rabelais hay Cervantès mà trái lại, ta càng

thấy rõ hơn vị trí ngọn cờ của họ trong trào

lưu nhân văn chủ nghĩa thời đại tiền Khai

sáng. Thực tế thì chính tiểu thuyết “Don

Quijoté” của Cervantès được xem là một

trong những mẫu mực của hình thức văn học

nhại (parody) trong lịch sử văn học phương

Tây, một hình thức văn học mà ở đó nhà văn

dựa trên nguyên mẫu (có thể từ văn học, có

thể từ đời sống), rồi nhào nặn, sửa đổi và

sáng tạo lại bằng một hình thức thẩm mĩ

khác. Các nhà văn của chủ nghĩa hiện đại và

hậu hiện đại rồi sẽ học được rất nhiều từ

những tác phẩm như của nhà văn vĩ đại

người Tây Ban Nha này. Còn trong thời đại

tiền Khai sáng, vào thế kỉ XVII, những giá

trị lớn lao của văn học Phục hưng, trong đó

có tiểu thuyết, sẽ được kết tinh trong tinh

thần quay về với cái có thực, cái vốn có, tức

là cái tự nhiên trong đời sống tâm hồn và

tâm lí con người của chủ nghĩa cổ điển

thông qua cuốn “Nghệ thuật thơ” của

Boileau: hãy tôn trọng tự nhiên, “tự nhiên là

đối tượng duy nhất của các bạn”, và “không

được xa rời tự nhiên nửa bước”. Tự nhiên

tức là không phải cái siêu nhiên, đó là một

trong những nguyên tắc nghệ thuật của thế

kỉ cổ điển, chính tư tưởng đó đã làm cho văn

học từ thời đại Phục hưng đến thế kỉ XVIII

trở nên có một sợi dây liền lạc với nhau.

Trở lại với tiểu thuyết phong tục thế kỉ

XVIII và ý nghĩa của nó đối với sự tiến hóa

của dòng tiểu thuyết hiện thực phương Tây.

Chủ nghĩa hiện thực (réalisme) hay

hiện thực phê phán (theo cách gọi của

Maxim Gorky) đạt tới trình độ cổ điển vào

thế kỉ XIX và trở thành một hiện tượng

văn học mang tính thế giới, có ảnh hưởng

tới nhiều nền văn học, với những nhà văn

bậc thầy như Honoré de Balzac, Stendhal,

Gustave Flaubert… (của Pháp), Charles

Dickens, Thackeray, Bronte… (của Anh),

Wilhelm Raabe, Theodor Fontane… (của

Đức), William Dean Howells, Mark

Twain… (Mỹ)… Những nhà văn này, bằng

sáng tác của mình, đã tạo ra một mô hình

văn học có những đặc điểm riêng biệt, đó

15

là sự ưu tiên cho quan sát đời sống, là khả

năng đồng hóa nội dung đời sống thành nội

dung nghệ thuật thông qua những cách

thức và phương tiện nghệ thuật riêng, gắn

liền với cách nhìn và quan niệm đời sống

và con người của cá nhân nhà văn, là khả

năng phân tích đời sống theo quan điểm

duy lí, đồng thời có thiên hướng mạnh mẽ

trong thái độ phê phán đối với những mặt

trái của đời sống... Tuy nhiên, như đã nói,

không có một hiện tượng văn học nào, kể

cả những hiện tượng văn học được cho là

có ý nghĩa cách mạng nhất về phương diện

tư duy nghệ thuật, mà lại không thông qua

một quá trình chuẩn bị lâu dài trước khi nó

có thể thăng hoa rực rỡ. Với quan điểm

ấy, thể loại tiểu thuyết phong tục thế kỉ

XVIII có thể được xem như một bước

chuẩn bị quan trọng, có tính chất tiền đề

trực tiếp và là một kinh nghiệm quí đối với

chủ nghĩa hiện thực cổ điển thế kỉ XIX. Tất

nhiên trong các tiểu thuyết phong tục tiêu

biểu mà ta đã đề cập như “Pamela hay đức

hạnh được đền bù” của Richardson, hay

“Chuyện về Tom Jones, đứa trẻ bị bỏ rơi”

của Henry Fielding, sự đề cập đến nếp

sống trong các gia đình tư sản hay trong

những gia đình nông thôn Anh và phần

nào là tập tục xã hội vẫn thường đi liền với

câu chuyện về đạo đức (và điều này với

văn học thế kỉ XVIII là phổ biến: khai sáng

cũng mang ý nghĩa xây dựng đời sống tâm

hồn, đạo đức xã hội). Hơn nữa, dù đã

chạm đến vấn đề phong tục, tập quán hay

hoàn cảnh hiện thực của nhân vật nhưng

các tác giả cũng chưa coi trọng vai trò của

môi trường sống như các nhà văn hiện thực

phong tục thế kỉ XIX (như Balzac,

Stendhal, Dickens, Thackeray…) để rồi

biến nó thành một khách thể thẩm mĩ. Tuy

nhiên những đặc điểm đó không phải là

khiếm khuyết của các nhà văn mà điều đó

phản ánh xu hướng phổ quát của văn xuôi

thời đại Khai sáng, một thời đại mà văn

học đã lựa chọn trọng tâm cho mình là góp

phần thức tỉnh lương tri và xây dựng đạo

đức mới cho con người. Thể loại tiểu

thuyết phong tục bởi vậy, dù thành tựu

chưa trở thành phổ biến, nhưng đó là một

hình thức văn học quan trọng trong quá

trình vận động của dòng văn học theo

khuynh hướng hiện thực. Về mặt xã hội,

các tiểu thuyết phong tục đã nói lên được

một thực tế quan trọng của thời đại, rằng

đây là thời đại “con người ý thức được sự

có mặt của mình trên thế giới với tư cách là

một tộc loại cá thể” hết sức sâu sắc. Và về

mặt văn học, tiểu thuyết phong tục, cũng

có thể hiểu rộng ra là tiểu thuyết hiện thực

thời Khai sáng, đã “mở ra khả năng nghiên

cứu không chỉ sự phức tạp của thế giới bên

ngoài mà cả những phức tạp của cá nhân,

sự phong phú của nó, những xung đột,

năng lực của nó” [Souchkov, Số phận lịch

sử của chủ nghĩa hiện thực, Nxb Tác phẩm

mới, tr.43]. Tiểu thuyết phong tục đã góp

phần vào việc định hình một tư duy tiểu

thuyết mới: thế sự hóa đối tượng thẩm mĩ

và cách thức biểu hiện. Ý nghĩa tiền đề trực

tiếp cho tiểu thuyết hiện thực cổ điển thế kỉ

XIX của tiểu thuyết phong tục thế kỉ XVIII

một phần quan trọng chính là ở điểm đó.

16

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.

2.

3.

4.

Alexander, M. (2006), Lịch sử văn học Anh quốc, Cao Hùng Lynh dịch, Nxb

Văn hóa -Thông tin.

Benoit, A., Fontaine, G.… (1994), Histoire de la littérature européenne, Hachette,

Paris.

Carpusina, X. & Carpusin, V (2004), Mai Lý Quảng dịch, Lịch sử văn hóa thế giới,

Nxb Thế giới.

Darcos, X. (1997), Lịch sử văn học Pháp, Phan Quang Định dịch, Nxb Văn hóa-

Thông tin.

5.

6.

Lanson, G. (1951), Histoire de la littérature franc, aise, Librairie Hachette

Pospelov, G.N. (1998), Dẫn luận nghiên cứu văn học, Trần Đình Sử dịch, Nxb

Giáo dục.

7.

8.

Phùng Văn Tửu (2006), Văn học Âu – Mỹ, Nxb ĐHSP Hà Nội.

Xuskov, B. (1977), Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực, Hoàng Ngọc Hiến dịch,

Nxb Tác phẩm mới.

* Ngày nhận bài: 26/8/2014. Biên tập xong: 1/12/2014. Duyệt đăng: 6/12/2014

17