Về hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản trong sách giáo khoa Ngữ văn của Mỹ (qua trường hợp cuốn sách giáo khoa Ngữ văn lớp 8 của bang California)
VỀ HỆ THỐNG
CÂU HỎI ĐỌC
HIỂU VĂN BẢN
Khoa Ngữ văn, Trƣờng Đại
học Sƣ phạm TP. Hồ Chí
Minh
TRONG
GIÁO
SÁCH
KHOA
NGỮ VĂN CỦA
MỸ
(QUA
HỢP
Điện thoại: 0983830424
TRƢỜNG
CUỐN
GIÁO
SÁCH
KHOA
Email:
ThS. NGUYỄN THỊ NGỌC
NGỮ VĂN LỚP 8
CỦA BANG
CALIFORNIA)
THÚY
TÓM TẮT
Trong chƣơng trình Ngữ văn sau năm 2015, câu hỏi đọc hiểu có một vai trò rất
quan trọng trong việc hỗ trợ học sinh hình thành và phát triển năng lực đọc hiểu. Để
hiểu rõ hơn về bản chất, mục đích và cách thiết kế hệ thống câu hỏi đọc hiểu theo hƣớng
phát triển năng lực cho ngƣời học, trong bài viết này, chúng tôi đƣa ra một số nhận xét
và gợi ý từ việc phân tích hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa Ngữ văn của
Mỹ (qua trƣờng hợp sách giáo khoa Ngữ văn lớp 8 của bang California).
Từ khóa: câu hỏi đọc hiểu, năng lực đọc hiểu, sách giáo khoa.
ABSTRACT
About the System of Reading Comprehension Questions
in America’s Literature And Language Arts Textbooks
(through the Case of California Literature And Language Arts Textbook at
Grade 8)
In Vietnam‟s Language Arts and Literature Curriculum after 2015, reading
comprehension questions play an important role in forming and developing students‟
reading competence. To clarify the nature and purpose of the system of reading
comprehension questions and the way those questions are designed to develop learners‟
competence, the paper maps out some ideas and suggestions based on our analysis of
716
the system of reading comprehension questions in the American Literature and
Language Arts textbook (through the case of California Literature and Language Arts
textbook at grade 8).
Key words: reading comprehension questions, reading comprehension
competence, textbook.
Từ trƣớc đến nay, câu hỏi trong dạy học luôn đƣợc xem là một trong những cách
thức tích cực hóa vai trò của ngƣời học. Đó là một trong những công cụ quan trọng để
hƣớng dẫn ngƣời học chiếm lĩnh tri thức và hình thành kỹ năng. Trong chƣơng trình
Ngữ văn sau năm 2015, chƣơng trình đƣợc xây dựng theo hƣớng tiếp cận năng lực, hệ
thống câu hỏi trong giờ Đọc hiểu văn bản không đơn giản chỉ là hƣớng dẫn học sinh thu
nhận kiến thức về nội dung của văn bản mà còn phải hƣớng đến việc hình thành và rèn
luyện năng lực đọc hiểu cho ngƣời học.
Để chuẩn bị cho việc biên soạn sách giáo khoa Ngữ văn sau năm 2015 cũng nhƣ
giúp giáo viên định hƣớng tốt hơn về bản chất và cách thức xây dựng hệ thống câu hỏi
đọc hiểu theo hƣớng phát triển năng lực cho ngƣời học, chúng tôi xin phân tích hệ thống
câu hỏi đọc hiểu văn bản trong sách giáo khoa Ngữ văn của Mỹ qua một trƣờng hợp cụ
thể là sách Ngữ văn lớp 8 của bang California do nhà xuất bản Holt, Rinehart &
Winston tổ chức biên soạn và xuất bản (sau đây xin gọi là “sách giáo khoa California”).
Với những phân tích về hệ thống câu hỏi đọc hiểu của sách California, chúng ta có thể
có đƣợc định hƣớng và kinh nghiệm trong cách xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu sao
cho thật sự hƣớng đến việc hình thành và phát triển năng lực cho ngƣời học.
1. Câu hỏi dạy đọc hiểu văn bản
1.1. Vai trò của câu hỏi trong dạy học
Lí luận giáo dục hiện đại nhấn mạnh vai trò của ngƣời học với tƣ cách là ngƣời
tham gia chủ động, trực tiếp vào quá trình dạy học để tìm kiếm kiến thức và lĩnh hội kỹ
năng dƣới sự hƣớng dẫn của giáo viên. Nhƣng để ngƣời học có thể phát huy tối đa vai
trò của mình thì các nhà giáo dục phải xây dựng đƣợc một môi trƣờng giáo dục giúp
học sinh có thể sử dụng năng lực tƣ duy ở mức tối đa. Môi trƣờng ấy sẽ đƣợc xây dựng
bằng các hoạt động tƣơng tác giữa giáo viên với học sinh và giữa học sinh với nhau mà
hệ thống câu hỏi là công cụ quan trọng để “kích hoạt” và dẫn dắt những hoạt động
tƣơng tác đó. Việc sử dụng câu hỏi trong những tình huống dạy học nhất định sẽ đòi hỏi
học sinh phải vận dụng các thao tác tƣ duy nhƣ phân tích, so sánh, phán đoán, suy luận,
đánh giá và giải quyết vấn đề. Qua quá trình giải quyết vấn đề, học sinh vừa lĩnh hội
kiến thức, hình thành kỹ năng vừa rèn luyện tƣ duy.
717
Vì câu hỏi có một vai trò quan trọng nhƣ thế nên có thể nói chất lƣợng cũng nhƣ
khả năng thành công của một bài học và một giờ dạy sẽ đƣợc quyết định chủ yếu qua hệ
thống câu hỏi. Bài học ấy, giờ học ấy đã thật sự phát huy đƣợc tính tích cực của ngƣời
học hay chƣa; mục đích của bài học ấy, giờ học ấy có hƣớng đến phát triển năng lực hay
không, về căn bản là do hệ thống câu hỏi quyết định. Do đó, khả năng thành công của
việc thay đổi chƣơng trình theo hƣớng tiếp cận năng lực sẽ phụ thuộc nhiều vào nhận
thức về bản chất và mục đích của hệ thống câu hỏi cũng nhƣ năng lực thiết kế những
câu hỏi này của các nhà biên soạn sách giáo khoa và giáo viên đứng lớp.
1.2. Câu hỏi dạy đọc hiểu văn bản
Câu hỏi dạy đọc hiểu văn bản cũng chịu sự chi phối từ những nguyên tắc chung
khi thiết kế câu hỏi trong dạy học, chẳng hạn nhƣ phải phát triển đƣợc năng lực tƣ duy
của ngƣời học theo 6 mức độ trong thang nhận thức của Bloom (1951): nhớ, hiểu, vận
dụng, phân tích, tổng hợp, đánh giá. Tuy nhiên câu hỏi trong dạy đọc hiểu còn phải thể
hiện đúng đặc trƣng môn học của mình. Nói cách khác, hệ thống câu hỏi đọc hiểu phải
phản ánh đúng bản chất của giờ đọc hiểu văn bản.
Có nhiều quan niệm khác nhau về khái niệm đọc. Ví dụ nhƣ:
– “Đọc là tiến trình tạo nghĩa từ văn bản viết. (…) Trong quá trình tạo nghĩa từ
văn bản, ngƣời đọc kết hợp những gì họ biết về thế giới, về đề tài của văn bản, về cấu
trúc ngữ pháp của ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong văn bản, và cái cách mà ngôn ngữ nói
có liên quan đến những ký tự, từ ngữ, yếu tố hình ảnh và những kí hiệu trên trang
sách.” [3, tr.3 – 4]
– Đọc là “thăm dò, thám hiểm những chân trời/ cách hiểu có sẵn. Đó là sự khám
phá những cảm xúc, những mối quan hệ, lý do/ động cơ, những phản hồi, gợi nhớ lại
những gì ta biết về con ngƣời, về cuộc đời. (…) Nhƣ vậy, qua quá trình đọc (thậm chí là
sau khi chúng ta đóng quyển sách lại) ý tƣởng, suy nghĩ của chúng ta về văn bản vẫn
thay đổi và nảy sinh.” [5, tr.4]
Dù có nhiều cách hiểu khác nhau về hoạt động đọc nhƣng các quan niệm ấy vẫn
có những điểm chung. Chẳng hạn nhƣ hầu hết đều xác định ngƣời đọc không chỉ có vai
trò giải mã ý nghĩa kí gửi trong văn bản mà còn giữ vai trò kiến tạo nghĩa (tạo ra nghĩa
mới) cho văn bản. Để thực hiện vai trò trên, sự tƣơng tác giữa các yếu tố nhƣ ngƣời đọc,
văn bản và bối cảnh xã hội của hoạt động đọc phải đƣợc tổ chức trong quá trình đọc.
Trong đó, kiến thức nền đƣợc đặc biệt chú ý, vì đây là mối dây liên kết cơ bản giữa
ngƣời đọc và văn bản tạo nền tảng để ngƣời đọc đi sâu vào văn bản và cũng là để kích
thích hứng thú, sự quan tâm của ngƣời đọc với văn bản.
Câu hỏi trong giờ dạy đọc hiểu văn bản phải đƣợc xây dựng trên cơ sở quan
niệm nhƣ vậy về bản chất của hoạt động đọc. Ví dụ nhƣ câu hỏi phải tạo điều kiện để
718
học sinh thực sự trở thành ngƣời chủ động giải mã ý nghĩa cũng nhƣ khuyến khích các
em kiến tạo nghĩa cho văn bản. Hoặc hệ thống câu hỏi ấy phải tạo ra đƣợc môi trƣờng
tƣơng tác giữa các yếu tố nhƣ văn bản, ngƣời đọc và bối cảnh xã hội của hoạt động đọc;
phải khơi gợi đƣợc kiến thức nền trong quá trình đọc, v.v.. Nếu đƣợc thiết kế đúng theo
tinh thần đó thì hệ thống câu hỏi mới có thể trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực cho học
sinh cũng nhƣ giúp các em hình thành năng lực đọc.
2. Vài nét về hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 8 của
bang California – Mỹ
Về mặt hình thức, mỗi bài đọc hiểu trong sách giáo khoa California đều đƣợc
thiết kế theo qui trình đọc hiểu gồm ba bƣớc: trƣớc khi đọc, trong khi đọc và sau khi
đọc. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu vì thế cũng đƣợc sử dụng xuyên suốt ở cả ba bƣớc này.
Qua việc tìm hiểu hệ thống câu hỏi này, chúng tôi nhận thấy những đặc điểm nổi bật
sau:
2.1. Câu hỏi có tác dụng định hướng cho quá trình đọc hiểu
Đặc điểm này của hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa California thể hiện rõ ở
phần Before You Read (trƣớc khi đọc). Điều này hoàn toàn hợp lí vì đây là bƣớc chuẩn
bị tâm thế và định hƣớng để học sinh bƣớc vào quá trình đọc hiểu. Mục đích của câu hỏi
(đôi khi đƣợc trình bày dƣới dạng một lời yêu cầu, đề nghị) ở phần này thƣờng định
hƣớng cho học sinh tìm hiểu kiến thức trọng tâm (đƣợc xác định ở phần Literary Focus
(Tiêu điểm văn chƣơng)) trong một văn bản cụ thể hoặc định hƣớng cho học sinh rèn
luyện một kỹ năng cụ thể trong quá trình đọc. Những câu hỏi nhƣ vậy thƣờng xuất hiện
ở mục Reading Skills (Kỹ năng đọc) – mục có tác dụng chuẩn bị tâm thế cho ngƣời đọc
trƣớc khi đi vào tìm hiểu văn bản. Những câu hỏi nhƣ thế giúp học sinh có định hƣớng
tốt trong quá trình đọc. Ví dụ:
– “Nội dung của nhiều văn bản phi hƣ cấu thƣờng đƣợc thể hiện tập trung vào
một ý chính – thông điệp trung tâm mà tác giả muốn trao đổi với ngƣời đọc. (…) Khi
bạn đọc văn bản “The Grandfather”, cố gắng xác định ý tƣởng trung tâm của văn bản
này là gì.” [5, tr.359]
– “Nguyên nhân giải thích vì sao một điều nào đó xảy ra và kết quả là cái thu
nhận đƣợc. Hãy sử dụng những hƣớng dẫn dƣới đây để xác định mối quan hệ nguyên
nhân - kết quả:
+ Quan sát, chú ý những từ báo hiệu mối quan hệ nguyên nhân - kết quả nhƣ
bởi vì, vì, nên, kết quả là, do đó
+ Lƣu ý xem các nhân vật và tình huống, hoàn cảnh đã thay đổi nhƣ thế nào.
Tại sao những điều đó lại thay đổi? Sự kiện này tạo nên sự thay đổi đó?
719
+ Cố gắng để đoán kết quả của các sự kiện.” [5, tr.364]
Với những câu hỏi nhƣ thế này, ngƣời đọc sẽ tiếp cận tác phẩm với những mục
đích rõ ràng, cụ thể hơn và do đó quá trình đọc hiểu sẽ diễn ra hiệu quả hơn khi thông
tin thu nhận có tính tập trung hơn.
2.2. Câu hỏi có tác dụng khơi gợi và kích hoạt kiến thức nền của học sinh
Kiến thức nền là những kinh nghiệm, kiến thức về thế giới, kiến thức về cấu trúc
tổng thể của văn bản, kiến thức về ngôn ngữ đích mà ngƣời đọc có thể vận dụng khi tiếp
cận văn bản. Kiến thức nền có vai trò rất quan trọng trong quá trình đọc hiểu văn vì đây
là một trong những yếu tố tham gia vào quá trình tạo nghĩa của văn bản.
Theo Alderson và Urquhart (1984), Cooper M. (1984), Carrell và các đồng sự
(1988), một ngƣời đọc với kiến thức nền thích hợp nhìn chung là một ngƣời đọc có hiệu
quả hơn, họ có thể lấp những chỗ trống về kiến thức ngôn ngữ bằng mối liên quan giữa
văn bản với vốn kiến thức nền của họ. (Dẫn theo [1, tr.3758])
Theo Debbie Miller (2006) “Những ngƣời đọc tốt thƣờng đọc và nghĩ cùng một
lúc. Một trong những điều quan trọng nhất mà những ngƣời đọc cần làm khi họ đọc là
nối kết những điều mà họ biết với những thông tin trong văn bản. Nghĩ về điều mà
ngƣời đọc đã biết trong khi đọc đƣợc gọi là dùng lƣợc đồ (schema) hoặc dùng kiến thức
nền của ngƣời đọc.” [9, tr.57].
Ý nghĩa của văn bản không hoàn toàn đƣợc thể hiện hiển ngôn trong văn bản mà
đƣợc xây dựng lại hoặc đƣợc kiến tạo qua quá trình tƣơng tác giữa các yếu tố nhƣ văn
bản và kiến thức nền của ngƣời đọc. Trong tiến trình đọc, văn bản sẽ khơi gợi kiến thức
nền của ngƣời đọc, và ngƣời đọc sẽ sử dụng kiến thức, kinh nghiệm, cảm xúc của bản
thân để hiểu văn bản. Vì vậy trong quá trình dạy đọc hiểu văn bản, chúng ta cần phải
khơi gợi, kích hoạt kiến thức nền của học sinh. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách
giáo khoa California đã chú ý đến điều này. Những câu hỏi có tác dụng khơi gợi, kích
hoạt kiến thức nền trong sách giáo khoa California có thể đƣợc sử dụng ở cả ba giai
đoạn của quá trình đọc hiểu:
– Trƣớc khi đọc: câu hỏi khơi gợi kiến thức nền có những dạng thức nhƣ sau:
+ Yêu cầu học sinh phát huy năng lực phán đoán trƣớc khi đọc thông qua hệ
thống câu hỏi ở phần Reading Skills (Kỹ năng đọc): “Khi đọc những truyện ngắn hồi
hộp nhƣ “The Sniper” bạn phán đoán xem chuyện gì sẽ xảy ra? Nhân vật chính sẽ trốn
thoát khỏi kẻ thù nhƣ thế nào? Mỗi hành động mới có hỗ trợ nhân vật không hay có tạo
ra những vấn đề mới không? Tất cả sẽ kết thúc nhƣ thế nào?” (“The Sniper” – Liam
O‟Flaherty) [5, tr.211]. Những câu hỏi này sẽ buộc ngƣời đọc phải sử dụng những hiểu
720
biết và kinh nghiệm có sẵn để phán đoán sự việc dựa trên những dấu hiệu, đầu mối mà
văn bản cung cấp.
+ Tạo nên sự nối kết giữa những điều sắp đọc và những hiểu biết vốn có của học
sinh về phạm vi cuộc sống mà văn bản phản ánh thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập ở
phần Make the Connection (Tạo nên sự nối kết), ví dụ nhƣ: “A Christmas Memory” là
câu chuyện về hai ngƣời bạn có nhiều điểm khác nhau. Câu chuyện bộc lộ về bản chất
của tình bạn và sức mạnh vĩnh cửu của tình yêu (…). Bạn bè đem đến cho nhau điều gì?
Hãy suy nghĩ về những ngƣời bạn lâu nhất của bạn – tại sao một số tình bạn có thể tiếp
tục kéo dài trong khi một số khác lại không nhƣ thế? Viết nhanh những ý kiến của bạn
về tình bạn và giữ lại những ghi chép ấy.” (“A Christmas Memory” – Truman Capote)
[5, tr.50]; “Hãy tƣởng tƣợng một ngƣời nào đó vắng mặt ở nhà nhiều năm. Ngƣời đó có
thể nghĩ và cảm nhận nhƣ thế nào khi trở về nhà? Hãy liệt kê những phản ứng có thể
xảy ra và giữ lại những ghi chú của bạn.” (“Coming Home” – Odyssey) [5, tr.689].
– Trong khi đọc: câu hỏi tiếp tục kích hoạt kiến thức nền của ngƣời đọc theo
cách khuyến khích ngƣời đọc vận dụng khả năng phán đoán trong khi đọc: “Bạn có thể
luận ra điều gì về thằng bé từ những chi tiết trong đoạn văn?” (“The Scarlet Ibis” –
James Hurst) [5, tr.345]; “Xem lại cẩn thận sự miêu tả trong hai đoạn vừa qua. Bạn
nghĩ ngƣời phi công ấy đang ở đâu?” (“Beware of the dog” – Roald Dahl) [5, tr.591].
– Sau khi đọc: kiến thức nền của ngƣời đọc đƣợc khơi gợi theo những hình thức
nhƣ sau:
+ Câu hỏi yêu cầu học sinh liên hệ, suy ngẫm về những vấn đề trong văn bản với
những vấn đề/ tình huống tƣơng tự trong cuộc sống thực. Những câu hỏi dạng này xuất
hiện chủ yếu ở phần Evaluation (Đánh giá): “Cảnh cuối của hồi này có gợi cho em nhớ
về những đụng độ, mâu thuẫn giữa cha mẹ và thanh thiếu niên mà em đã từng thấy trên
phim, trên chƣơng trình ti vi hoặc đã từng đọc ở đâu đó trong tiểu thuyết không?Juliet
và cha mẹ của cô ấy có nhắc em nhớ về những bậc cha mẹ trong cuộc đời thực và thanh
thiếu niên hiện nay không?” (“The Tragedy of Romeo and Juliet”, Act III, Scene 1 –
Shakespeare) [5, tr.874].
+ Câu hỏi/ bài tập đọc hiểu tạo ra những tình huống để học sinh vận dụng kiến
thức, kỹ năng vừa học trong quá trình đọc để giải quyết tình huống đƣợc đặt ra: “Hãy
tổng hợp nội dung của những đoạn văn bản trên bằng cách viết một đoạn văn tóm tắt
các quan điểm của Einstein về chiến tranh. Kết thúc đoạn văn, em hãy nối kết những
quan điểm của Einstein với tình trạng của thế giới chúng ta hiện nay. Ông có phát biểu
nào mà em nghĩ rằng có liên quan đến những mối quan hệ hiện nay giữa các quốc
gia?” (“Weapon s of the Spirit, Letter to President Roosevelt, On the Abolition of the
Threat of War, The Arms Race” – Albert Einstein) [5, tr.382]. Thƣờng những câu hỏi/
bài tập dạng này xuất hiện trong những bài đọc hiểu về văn bản thông tin.
721
Tóm lại, hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa California đã khơi gợi
và kích hoạt đƣợc kiến thức nền của ngƣời học trong suốt quá trình đọc. Những câu hỏi
dạng này giúp ngƣời đọc hình thành và rèn luyện kỹ năng đọc với những chỉ dẫn rất cụ
thể tạo ra sự tƣơng tác giữa kiến thức nền của ngƣời đọc với văn bản.
2.3. Câu hỏi trong mỗi bài học hướng đến việc rèn luyện cho người học một số kỹ
năng cụ thể liên quan đến hoạt động đọc
Chuẩn đầu ra của chƣơng trình giáo dục đƣợc xây dựng theo định hƣớng năng
lực là năng lực cho ngƣời học. Đối với những bài học đọc hiểu văn bản thì năng lực
chính cần hình thành và phát triển cho ngƣời học là năng lực đọc hiểu. Năng lực này sẽ
là trục định hƣớng cơ bản trong quá trình thiết kế bài học, chi phối việc lựa chọn đơn vị
kiến thức và nội dung sẽ đƣợc khai thác ở văn bản theo hƣớng minh họa và làm rõ cho
qui trình vận dụng một năng lực cụ thể vào quá trình đọc hiểu. Hệ thống câu hỏi đọc
hiểu văn bản của sách giáo khoa California đã đƣợc thiết kế theo tinh thần đó.
Mỗi bài đọc hiểu trong sách giáo khoa California đều định hƣớng hình thành và
rèn luyện cho học sinh một kỹ năng nhất định và gần nhƣ toàn bộ nội dung bài học, đặc
biệt là hệ thống câu hỏi sẽ hƣớng đến việc rèn luyện kỹ năng ấy theo cách cho thấy rõ
việc sử dụng kỹ năng đó sẽ ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến kết quả đọc hiểu. Các phần của
bài học liên kết với nhau theo trục chính là năng lực cần hình thành cho ngƣời học qua
bài học ấy. Do đó hệ thống câu hỏi đọc hiểu của họ cũng tập trung hƣớng đến việc phát
triển năng lực đọc hiểu cho ngƣời học. Ở đây, trong phạm vi của một bài báo, chúng tôi
sẽ phân tích sự thể hiện đặc điểm này qua hệ thống câu hỏi của một bài học cụ thể:
Trong bài “The most dangerous game” (Richard Connell), năng lực chính cần
hình thành cho ngƣời học là năng lực dự đoán, vì thế nội dung ở phần Literary Focus
(Tiêu điểm văn chƣơng) của bài học này là “Những dấu hiệu của sự báo trƣớc”: “…đó
sẽ là những đầu mối gợi ý về những sự kiện sẽ xảy ra ở phần sau của câu chuyện.” [5,
tr.4]. Sau đó ở mục Reading Skills (Kỹ năng đọc), sách giáo khoa hƣớng đến việc rèn
luyện cho ngƣời học năng lực giải mã những dấu hiệu báo trƣớc để hình thành năng lực
dự đoán về những sự kiện sẽ xảy ra trong quá trình đọc. Việc rèn luyện này đƣợc rải đều
ở cả ba chặng của quá trình đọc: Trƣớc khi đọc, Trong khi đọc và Sau khi đọc, và hệ
thống câu hỏi hƣớng đến việc phát triển kỹ năng cũng đƣợc thiết kế ở cả ba chặng ấy.
Cụ thể nhƣ sau:
– Trƣớc khi đọc, mục Reading Skills (Kỹ năng đọc) đã đƣa ra những hƣớng dẫn
ngƣời đọc sử dụng kỹ năng dự đoán trong suốt quá trình đọc nhƣ sau: “ … Sự dự đoán
là một loại suy luận đƣợc thực hiện dựa trên những chứng cứ. Một số chứng cứ mà
ngƣời đọc có thể dựa vào đó để đƣa ra những dự đoán là: những manh mối mà ngƣời
viết đã tạo ra, những trải nghiệm của ngƣời đọc về cuộc sống, những hiểu biết của
ngƣời đọc về cách phát triển của những câu chuyện.
722
Trƣớc khi bạn bắt đầu đọc một câu chuyện phiêu lƣu nổi tiếng, hãy đọc nhan đề
của nó một lần nữa. Bạn đoán xem nhan đề của câu chuyện có thể mang ý nghĩa gì.
Hãy so sánh sự dự đoán của bạn với những bạn khác cùng lớp. (Bạn có thể có bao
nhiêu sự suy luận khác nhau về ý nghĩa của từ “game”?). Sau đó, khi bạn đọc, hãy
dừng lại ở những chỗ có ký hiệu hình quyển sách mở cuối mỗi đoạn và tiếp tục dự
đoán.” [5, tr.4].
– Trong khi đọc: những câu hỏi ở phần này không có mục đích kiểm tra kết quả
đọc hiểu mà thƣờng là những câu hỏi có tính chất hƣớng dẫn ngƣời đọc sử dụng kỹ
năng đã đƣợc xác định ở phần Reading Skills (Kỹ năng đọc) vào việc giải mã ý nghĩa
của văn bản. Do vậy, những câu hỏi này đƣợc xem nhƣ những ví dụ minh họa để ngƣời
đọc nhận biết cách vận dụng cụ thể kỹ năng vào quá trình đọc hiểu. Chẳng hạn nhƣ:
“Hòn đảo ấy vốn có tiếng xấu từ trƣớc. Bạn đoán xem nó đóng vai trò gì trong câu
chuyện này?” [5, tr.6], “Những nhận xét của Zaroff về ngƣời Cossack cho chúng ta biết
anh ta sẽ cƣ xử nhƣ thế nào ở phần sau của câu chuyện?” [5, tr.9]; “Bạn đoán xem trò
chơi nguy hiểm nhất ở đây là gì.” [5, tr.10]; “Hãy suy nghĩ về những thông tin đƣợc thể
hiện ở phần đầu của câu chuyện. Zaroff làm sao có thể tìm đƣợc ngƣời để săn đuổi?”
[5, tr.14]; “Ai sẽ là nạn nhân tiếp theo của Zaroff?” [5, tr.17]; “Zaroff sẽ nhận ra
Rainsford trên cây hay không?” [5, tr.18]; “Bị mắc kẹt giữa một bên là ngƣời săn đuổi
trí mạng và một bên là biển, Rainsford nhảy xuống. Trò chơi nhƣ vậy có kết thúc
không? Ai sẽ là ngƣời thắng cuộc?” [5, tr.22]. Phần lớn đây đều là những câu hỏi mở.
Những câu hỏi dạng này có tác dụng kích thích khả năng dự đoán của ngƣời đọc và làm
tăng sự hứng thú đối với việc đọc văn bản. Không những thế, chúng còn hƣớng dẫn
ngƣời đọc biết cách sử dụng và phát huy năng lực dự đoán trong suốt quá trình đọc.
Mục đích chính của hệ thống câu hỏi này rõ ràng hƣớng đến việc hình thành và phát
triển kỹ năng chứ không chỉ hƣớng đến việc tìm hiểu nội dung của văn bản.
– Sau khi đọc: những câu hỏi đƣợc dùng cho giai đoạn Sau khi đọc trong sách
giáo khoa California đƣợc biên soạn tập trung ở phần Literary Response and Analysis
(tạm dịch là Sự phân tích và phản hồi văn chƣơng) với những nội dung cụ thể nhƣ:
Reading check (Kiểm tra đọc), Interpretation (Hiểu), Evaluation (Đánh giá) và Writing
(Viết). Hệ thống câu hỏi ở phần này đƣợc thiết kế theo đúng mục đích của từng tiểu
mục nhƣng vẫn hƣớng đến việc phát triển năng lực cho ngƣời học.
Ở phần Reading check (Kiểm tra đọc), câu hỏi chủ yếu đƣợc dùng để kiểm tra
mức độ đọc kỹ, đọc chi tiết, chứ chƣa phải là mức độ hiểu của ngƣời đọc, do đó mức độ
đánh giá chỉ dừng lại ở việc nhận biết và tái hiện. Đây sẽ là yêu cầu tiên quyết đƣa đến
việc hiểu nội dung của văn bản. Có một điều đáng lƣu ý là hệ thống câu hỏi ở phần này
thể hiện tính tích hợp khá rõ với chủ điểm của từng chƣơng sách. Trong sách giáo khoa
California, ở từng chƣơng học sinh đƣợc làm quen với những kiến thức lý luận văn học
723
cụ thể, việc lựa chọn văn bản để giảng dạy ở chƣơng đó cũng phải hƣớng đến việc minh
họa cho sự thể hiện của đơn vị kiến thức ấy. Đối với sách giáo khoa California, những
hiểu biết về đơn vị kiến thức ấy phải đƣợc cung cấp song song cùng với việc trang bị
cho ngƣời học kỹ năng sử dụng kiến thức phục vụ cho quá trình đọc hiểu. Đó cũng là
một trong những mục đích hƣớng đến của chƣơng trình theo định hƣớng phát triển năng
lực.
Nội dung kiến thức lý luận văn học mà học sinh phải học trong chƣơng I của
sách giáo khoa California là Cốt truyện và Bối cảnh (Plot and Setting). Về cốt truyện,
học sinh đƣợc học về khái niệm và vai trò của cốt truyện, khái niệm về xung đột mâu
thuẫn trong cốt truyện, cùng với những yếu tố cốt lõi làm nên cốt truyện. Sau đó ngƣời
học đƣợc tiếp cận truyện ngắn “The most dangerous game” (Richard Connell) và sau
khi đọc xong văn bản, ở phần Reading check (Kiểm tra đọc) ngƣời học phải thực hiện
một bài tập nhỏ để kiểm tra khả năng nhận biết về cốt truyện với yêu cầu sau: “Điền vào
sơ đồ dƣới đây để xem lại cốt truyện của câu chuyện săn đuổi nổi tiếng này:
Nhân vật:
Mâu thuẫn: Các nhân vật muốn gì và
họ đối mặt với những vấn đề gì?
Những sự việc chính:
Cao trào:
Giải quyết mâu thuẫn:
[5, tr.24]
Đến phần Interpretation (Hiểu), hệ thống câu hỏi lại tiếp tục hƣớng đến việc rèn
luyện và củng cố kỹ năng dự đoán – kỹ năng đã đƣợc định hƣớng ở phần đầu Before
you read (Trƣớc khi đọc): “Bạn có dự đoán đƣợc ý nghĩa nhan đề của truyện ngắn
không? Trò chơi nguy hiểm nhất ở đây là gì?”, “Để thu hút sự tò mò của ngƣời đọc, tác
giả đã tạo ra những manh mối báo hiệu những điều sẽ xảy ra ở phần sau của câu
chuyện: Những manh mối nào ở đầu câu chuyện báo trƣớc Rainsford sẽ gặp nguy
hiểm? Cuộc thảo luận của Rainsford và Whitney về việc săn bắt ở phần đầu câu chuyện
đã báo hiệu cho những sự việc về sau nhƣ thế nào? Những chi tiết nào trong cách miêu
tả hình dáng của Zaroff đã báo trƣớc sự thật về bản chất con ngƣời của anh ta?”, Theo
bạn, điều gì xảy ra với Zaroff? Bạn có nghĩ là Rainsford thay đổi ý nghĩ của anh ấy về
việc săn bắt trƣớc khi kết thúc câu chuyện không? Hãy giải thích.” [5, tr.24]. Rõ ràng
3/5 câu hỏi ở phần này đã hƣớng đến việc sử dụng kỹ năng dự đoán. Các câu hỏi ấy
724
đƣợc thiết kế theo hƣớng giúp ngƣời học biết cách sử dụng kỹ năng dự đoán trong quá
trình đọc hiểu, chẳng hạn nhƣ dự đoán ý nghĩa nhan đề của truyện, dự đoán những việc
sẽ xảy ra theo diễn biến của truyện và dự đoán tính cách nhân vật dựa trên những manh
mối mà tác giả cung cấp, v.v..Tất cả đều phục vụ cho mục đích hiểu văn bản. Nhƣng
mục đích quan trọng hơn là giúp ngƣời học hình thành kỹ năng và trên cơ sở thực hành
vận dụng kỹ năng để giải mã nội dung của văn bản.
Từ đó có thể thấy, hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa California chủ
yếu tập trung vào việc phát triển năng lực đọc hiểu cho ngƣời học. Nói nhƣ thế không
có nghĩa là hệ thống câu hỏi ấy không chú trọng đến việc hƣớng dẫn ngƣời học giải mã
nội dung của văn bản. Vì việc giải mã ý nghĩa sẽ đƣợc thực hiện theo cách ngƣời học sử
dụng hệ thống câu hỏi nhƣ những kỹ năng đọc hiểu để tự mình giải mã nội dung văn
bản dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời dạy. Hệ thống câu hỏi hoạt động nhƣ những chìa
khóa cung cấp cho ngƣời đọc kỹ năng để tiếp cận văn bản. Đó không phải là những câu
hỏi quá khó mà vừa sức với ngƣời học và đƣợc xây dựng mang tính hệ thống. Đầu tiên,
đó chỉ là những câu hỏi kiểm tra mức độ nhận biết và tái hiện kiến thức ở phần Reading
Check (Kiểm tra đọc). Sau đó, câu hỏi tăng dần mức độ phức tạp về tƣ duy, đòi hỏi
những thao tác tƣ duy cao hơn nhƣ phán đoán, suy luận, chứng minh, giải thích, so sánh
và đánh giá. Trục liên kết chính của những câu hỏi ấy vẫn là mục tiêu hình thành và rèn
luyện kỹ năng cho ngƣời học.
2.4. Câu hỏi được sử dụng như một công cụ để tạo ra sự hứng thú và thu hút sự chú
ý của người đọc vào việc đọc hiểu văn bản
Hứng thú là một trong những yếu tố quan trọng để tạo nên hoạt động. Có hứng
thú với tài liệu đọc thì ở ngƣời đọc sẽ nảy sinh nhu cầu tiếp cận văn bản. Từ đó sẽ tạo
nên động cơ khám phá văn bản xuất phát từ chính bên trong bản thân ngƣời học. Trên
cơ sở đó, họ sẽ quan tâm đến văn bản, khao khát đi sâu tìm hiểu văn bản. Có nhƣ vậy thì
quá trình hiểu sẽ diễn ra ở những mức độ khác nhau.
Theo Rose Katz Ortiz (1977): “Khi tôi phải đọc một cái gì đó không hứng thú,
tôi có thể có đƣợc sự hứng thú và duy trì nó bằng việc buộc mình phải đặt ra những câu
hỏi. Việc tìm kiếm những câu trả lời là thứ duy trì ở tôi sự hứng thú và chú ý.” [8,
tr.109]. Việc đặt ra những câu hỏi trong quá trình đọc có vai trò rất quan trọng trong
việc lôi kéo ngƣời đọc tránh xa những cám dỗ bên ngoài để tập trung cao nhất vào
những gì đang đọc. Cũng theo tác giả khi đặt ra những câu hỏi nhƣ thế, ngƣời học buộc
phải quan tâm nhiều hơn đến việc tìm câu trả lời, và tự nhắc nhở chính mình phải trả lời
chúng. Do vậy, đây cũng là tiền đề để tạo nên quá trình hiểu văn bản. Rose K.Ortiz đã
xác định rất rõ: “Mục đích của tôi trong việc giao những bài tập nhƣ thế cho học sinh là
để cho thấy rằng việc đặt ra những câu hỏi không chỉ là một kỹ thuật để tập trung sự
chú ý mà còn là một kỹ thuật để làm sáng rõ hơn tài liệu đang đọc hoặc đang nghe. Cả
725
hai chức năng ấy của việc đặt câu hỏi đều có ý nghĩa then chốt, cốt lõi để quá trình hiểu
xảy ra.” [8, tr.112]. Đó là một trong những vai trò quan trọng của câu hỏi trong quá
trình đọc hiểu.
Điều này đƣợc thể hiện rõ trong hệ thống câu hỏi của sách giáo khoa California.
Việc tạo ra hứng thú và huy động sự tập trung chú ý ở ngƣời đọc trong mỗi bài đọc hiểu
của sách giáo khoa California đƣợc thực hiện bằng nhiều cách nhƣ sau:
– Thông qua những câu hỏi có tính chất định hƣớng ở phần Reading Skills (Kỹ
năng đọc) – Before You Read (Trƣớc khi đọc), ngƣời đọc đƣợc khơi gợi hứng thú và sự
tò mò với văn bản. Bằng những câu hỏi ấy, ngƣời đọc phải tập trung tiếp cận tác phẩm
để tìm câu trả lời. Việc đọc tác phẩm vì thế cũng trở nên có định hƣớng rõ ràng hơn,
ngƣời đọc sẽ tập trung sự chú ý vào những vấn đề đã đƣợc xác định trƣớc nên quá trình
đọc diễn ra hiệu quả hơn. Chẳng hạn nhƣ trong bài “Dog Star” (Arthur C.Clarke),
ngƣời đọc đƣợc định hƣớng rèn luyện kỹ năng đọc hiểu trật tự thời gian trong một
truyện ngắn. Để ngƣời đọc tập trung hơn vào trật tự thời gian của các sự việc trong
truyện, sách giáo khoa đã đƣa ra những câu hỏi nhƣ sau: “Câu chuyện bắt đầu ở hiện
tại. Tại khoảnh khắc nào thì câu chuyện chuyển sang quá khứ? Tại điểm nào thì ngƣời
kể chuyện lại quay trở về với hiện tại? Quãng thời gian đã trôi qua giữa những sự việc
cuối cùng trong đoạn hồi tƣởng với thời điểm hiện tại của câu chuyện là bao lâu?” [5,
tr.32]
– Thông qua hệ thống câu hỏi rải dọc chiều dài văn bản cùng với hệ thống câu
hỏi ở phần Literary Response and Analysis (Sự phân tích và phản hồi văn chƣơng), sách
giáo khoa California đã gây đƣợc ấn tƣợng sâu sắc với ngƣời học về kỹ năng sẽ đƣợc
rèn luyện trong suốt bài đọc hiểu ấy. Trở lại với ví dụ về bài “The most dangerous
game” (Richard Connell) đã đƣợc trình bày ở trên, sách giáo khoa California đã sử
dụng 7 câu hỏi trong quá trình đọc văn bản để hƣớng học sinh đến việc sử dụng kỹ năng
dự đoán trong lúc đọc. Sau đó ở phần Literary Response and Analysis (Sự phân tích và
phản hồi văn chƣơng), học sinh sẽ lại đƣợc tiếp cận với 3/5 câu hỏi Interpretation
(Hiểu) hƣớng đến việc rèn luyện kỹ năng này. Với hệ thống câu hỏi có mức độ tập trung
cao vào việc rèn luyện một kỹ năng nhất định thì mỗi bài đọc hiểu trong sách giáo khoa
California đủ sức tạo ấn tƣợng ở ngƣời đọc về vai trò của từng kỹ năng cụ thể liên quan
đến hoạt động đọc. Từ chỗ nhận thức đƣợc tầm quan trọng của từng kỹ năng, ngƣời đọc
sẽ hình thành ý thức sử dụng nó một cách có hiệu quả trong cả quá trình đọc hiểu những
văn bản khác ngoài chƣơng trình. Đây chính là chuẩn đầu ra của những chƣơng trình
đƣợc thiết kế theo hƣớng tiếp cận năng lực.
Trên đây là những nhìn nhận bƣớc đầu của ngƣời viết về hệ thống câu hỏi đọc
hiểu văn bản trong sách giáo khoa California. Từ những nhìn nhận ấy, chúng ta có thể
726
hiểu đƣợc phần nào cách thiết kế hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản trong sách giáo
khoa đƣợc xây dựng theo hƣớng tiếp cận năng lực.
3. Gợi ý từ việc tìm hiểu hệ thống câu hỏi đọc hiểu của sách giáo khoa California
Điểm khác biệt căn bản trong cách xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản
của sách giáo khoa California với hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong sách giáo khoa Ngữ
văn hiện nay của ta là ở chỗ mục đích chính trong những bài học của Mỹ không đơn
thuần tập trung vào việc làm rõ giá trị nội dung của văn bản. Giá trị nội dung của văn
bản vẫn đƣợc giải mã nhƣng qua một hệ thống câu hỏi hƣớng dẫn ngƣời học luyện tập
sử dụng một số kỹ năng nhất định, từ đó chính bản thân họ sẽ bóc tách từng lớp nội
dung của văn bản. Do đó, sau khi học xong một văn bản, ngƣời học có thể sử dụng một
số kỹ năng đã đƣợc rèn luyện để độc lập giải mã những văn bản khác tùy theo khả năng
của mình. Còn mục đích chính trong những giờ đọc hiểu văn bản của chúng ta hiện nay
vẫn chỉ là làm rõ những giá trị nội dung của văn bản. Vì thế cả thầy và trò đều loay hoay
trong việc giải mã ý nghĩa của từng văn bản cụ thể mà kỹ năng để tiếp cận văn bản lại
không đƣợc tập trung để rèn luyện. Thế nên nếu yêu cầu học sinh phải đọc hiểu một văn
bản hoàn toàn mới lạ, khác những văn bản đã học, dù có cùng thể loại thì học sinh của
chúng ta vẫn chẳng thể biết phải bắt đầu từ đâu. Đó chính là hạn chế của chƣơng trình
giáo dục theo hƣớng tiếp cận nội dung của chúng ta hiện nay.
Vì vậy, có thể xem cách xây dựng hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa
California là một gợi ý rất hữu ích và thiết thực cho sách giáo khoa và chƣơng trình
Ngữ văn của nƣớc ta sau năm 2015 khi mục tiêu hƣớng tới của chƣơng trình giáo dục
quốc gia sau năm 2015 là hình thành và phát triển năng lực.
727
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Asher R.E. (1994), The En-cyclopedia of Language and Linguistics (volume 4,7),
Oxford: Pergamon.
2. Debbie Miller (2002), Reading with Meaning – Teaching Comprehension in the
Primary Grades, Stenhouse Publishers, Portland, Maine.
3. Gordon Winch, Rosemary Ross Johnston, Paul March, Lesley Ljungdahl, Marcelle
Holliday (2001), Literacy – Reading, Writing, and Children‟s Literature, Oxford
University Press.
4. Holt, Rinehart & Winston (2003), Holt Literature and Language Arts (Annotated
Teacher‟s Edition) - Third course.
5. Judith A. Langer (Nguyễn Thị Hồng Nam dịch) (2013), “Phƣơng pháp dạy đọc văn
bản dựa trên sự phản hồi”, Tài liệu Hội thảo Tiếp cận phƣơng pháp dạy đọc văn bản
ở một số nƣớc trên thế giới, Tp.HCM 09 – 2013.
6. Larry Lewin (2010), Teaching Critical Reading with Questioning Strategies.
7. Nguyễn Thị Hồng Nam (2013), “Câu hỏi hƣớng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản”.
Tạp chí Khoa học & Công nghệ, số 9/2013.
8. Rose Katz Ortiz (1977), “Using Questioning as a Tool in Reading”, Journal of
Reading, 11/1977.
9. Vũ Thị Thanh Hƣơng (2008), “Sử dụng các thông tin cảnh huống và tri thức nền
vào dạy kỹ năng đọc hiểu cho ngƣời nƣớc ngoài học tiếng Việt”, Ngôn ngữ học –
Một số phƣơng diện nghiên cứu liên ngành, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.
728
13 trang
12/05/2022
2220
Bạn đang xem tài liệu "Về hệ thống câu hỏi đọc hiểu văn bản trong sách giáo khoa Ngữ văn của Mỹ (qua trường hợp cuốn sách giáo khoa Ngữ văn lớp 8 của bang California)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- ve_he_thong_cau_hoi_doc_hieu_van_ban_trong_sach_giao_khoa_ng.pdf
