A.X. Griboedov - Một trí tuệ vinh quang và cay đắng
TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN
Soá 9 - Thaùng 4/2012
A.X. GRIBOEDOV - MỘT TRÍ TUỆ VINH QUANG
VÀ CAY ĐẮNG
TRẦN THANH BÌNH(*)
TÓM TẮT
A.X. Griboedov, bạn thân thiết của những chiến sĩ Tháng Chạp, tác giả vở hài kịch nổi
tiếng “Khổ vì trí tuệ”, người sát cánh cùng A.X.Puskin và nhiều nhà văn tiến bộ khác đã
kiên trì đấu tranh cho sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa hiện thực trong văn học
Nga nửa đầu thế kỉ XIX. Mặc dù vậy, cuộc đời và sự nghiệp của ông vẫn chưa được nghiên
cứu nhiều ở Việt Nam. Bước đầu phác thảo chân dung con người đặc biệt ấy là nội dung
của bài viết này.
Từ khoá: A.X.Griboedov, sự nghiệp, trí tuệ, tiến bộ, văn học Nga, chủ nghĩa hiện thực
ABSTRACT
A.X.Griboedov, the author of the famous comedy “The Misery from Intelligence”, had
a close connection with the December fighters. He worked side by side with A.X.Puskin
and the other progressive writers, who were consistently for the founding and development
of Russian realism in the Russian literature in the first half of the 19th century. However,
his life and works have not yet been studied by many researchers of Vietnam. The content
of this article is some preliminary descriptions of this unique writer.
Key words: A.X.Griboedov, career, spiritual, advanced, Russian literature, realism
Trong lịch sử văn học Nga nửa đầu thế Pháp, Anh, La tinh, Hi Lạp và tỏ ra có
kỉ XIX, A.X.Griboedov là một gương mặt năng khiếu âm nhạc tuyệt vời. Lên 7 tuổi,
có sức hấp dẫn kì lạ. Cuộc đời ngắn ngủi Griboedov vào học trường nội trú thuộc
ĐHTH Moskva – một trong những trường
của ông là sự dấn thân của một trí thức tiến
bộ, quyết liệt, hào hoa. Tuy chỉ nổi danh phổ thông tốt nhất nước Nga thời đó, được
thành lập theo sáng kiến của nhà bác học vĩ
đại M. Lomonosov.
với một tác phẩm duy nhất Khổ vì trí tuệ,
Griboedov vẫn xứng đáng được xếp vào số
các nhà văn đã đi tiên phong trong cuộc
đấu tranh cho sự hình thành và phát triển
của chủ nghĩa hiện thực Nga.
Aleksandr Sergheevich Griboedov sinh
ngày 4/1/1795(1) tại Moskva trong một gia
đình dòng dõi quý tộc. Ngay từ thuở mới
bập bẹ tập nói, Griboedov đã theo học với
các gia sư nổi tiếng nhất Moskva và sớm
bộc lộ tư chất của một thiên tài. Mới 6 tuổi,
Griboedov đã thông thạo bốn ngoại ngữ
Năm 1806, khi mới 11 tuổi, Griboedov
đã trở thành sinh viên Khoa Ngữ văn,
ĐHTH Moskva. Chỉ hai năm sau, ông đã
tốt nghiệp với học vị phó tiến sĩ. Sau đó,
Griboedov chuyển sang Khoa Luật và cũng
chỉ sau hai năm, ông lại tốt nghiệp xuất sắc
với học vị phó tiến sĩ thứ hai. Không dừng
lại ở đó, Griboedov theo học Khoa Tự
nhiên, tiếp tục nghiên cứu toán – lí thêm
hai năm nữa. Như vậy, chỉ trong sáu năm
theo học ở ĐHTH Moskva, Griboedov đã
(*) TS, Nhà xuất bản Giáo dục tại TP. Hồ Chí Minh
5
nhanh chóng tiếp thu được một lượng kiến
án tiến sĩ khoa học của Griboedov. Hoà
thức khổng lồ thuộc nhiều lĩnh vực khác vào dòng thác dữ dội của lớp lớp người dân
nhau, làm chủ thêm hai ngoại ngữ là tiếng yêu nước, Griboedov xếp bút nghiên lên
Đức và tiếng Ý, nổi danh là một trong đường ra trận trong đội hình của Trung
những khối óc siêu việt nhất nước Nga thời đoàn Kị binh Moskva. Mặc dù không trực
bấy giờ.
Ngay từ những năm cuối thế kỉ XVIII,
tiếp tham gia chiến đấu vì trung đoàn của
ông ngay sau đó được điều về Kazan làm
nhiệm vụ bảo vệ hậu phương nhưng khí thế
hào hùng của cuộc kháng chiến thần thánh,
lòng yêu nước và tinh thần dũng cảm hi
sinh của nhân dân Nga đã in đậm trong tâm
trí Griboedov và trở thành nguồn cảm hứng
mãnh liệt để những năm sau này, ông phác
thảo vở bi kịch lịch sử Năm 1812.
Chiến tranh kết thúc, tháng 3/1813,
Griboedov được điều về Thành phố Brest –
Litovsk làm sĩ quan tuỳ tùng cho tướng
A.X. Kologrivov – tư lệnh các lực lượng
dự bị. Thời gian này, Griboedov bắt đầu
sáng tác văn học. Những bài viết đầu tiên
của ông về đời quân ngũ đã xuất hiện trên
Tạp chí Người đưa tin châu Âu và được
bạn đọc chú ý. Tuy nhiên, bước ngoặt
trong sự nghiệp văn học của Griboedov chỉ
thật sự bắt đầu khi tại Brest – Litovsk (và
sau đó tại Peterburg năm 1814), ông kết
thân với các nhà viết kịch nổi tiếng nhất
đương thời là A.A. Sakhovski, P.A.
Katenin, A.A. Zandr, N.I. Khmenitski v.v.
Nhờ ảnh hưởng của những tên tuổi đó,
Griboedov đã quyết định dành trọn niềm
đam mê văn học của mình cho lĩnh vực sân
khấu. Trong đó, hài kịch là loại hình mà
ông rất mực quan tâm.
Trường ĐHTH Moskva đã là một trung
tâm văn hoá, khoa học, giáo dục có vai trò
quan trong trong đời sống chính trị, xã hội
của nước Nga. Sang những năm đầu thế kỉ
XIX, dưới tác động mạnh mẽ của những dự
án cải cách cấp tiến do M. Speranski đề
xướng, nơi đây là chiếc nôi đào tạo ra cả
một thế hệ trí thức quý tộc tiến bộ mà rất
nhiều người trong số đó sau này đã trở
thành những chiến sĩ Tháng Chạp tiêu biểu
như V.Ph. Raevski, C.P. Trubetskoi, A.I.
Iakubovich, Aleksandr Iakusin, Nikolai
Turghenev, anh em Piot và Mikhain
Saadaev, anh em Nikita và Artamon
Muraviev, v.v. Chính trong môi trường
này, những tư tưởng chính trị tự do, cấp
tiến của Griboedov dần dần hình thành và
phát triển. Ngoài giờ lên lớp, Griboedov
say sưa tìm đọc các tác phẩm của Vonte,
Diderot, Montesquieu, A.N. Radisev, N.I.
Novikov, D.I. Fonvizin v.v…, đồng thời,
tích cực tham gia vào các cuộc thảo luận
của sinh viên về những vấn đề triết học và
chính trị thời sự.
Thời kì học đại học cũng là thời kì
Griboedov đi những bước đầu tiên trên con
đường đến với văn chương, mặc dù đó mới
chỉ là những bài thơ trào phúng, châm
biếm nho nhỏ đọc cho bạn bè nghe. Sáng
tác đáng kể nhất của Griboedov thời kì này
Tác phẩm sân khấu đầu tay của
Griboedov là vở kịch Vợ chồng trẻ. Đây
nguyên là một hài kịch Pháp mà theo gợi ý
có lẽ là vở kịch Dmitri Drianskoi – mô của Sakhovski, Griboedov đã dịch và
phỏng theo tác phẩm Dmitri Donskoi của chuyển thể thành một hài kịch thơ. Tháng
nhà viết kịch nổi tiếng V.A. Ozerov.
Cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại năm
1812 đã làm dang dở kế hoạch bảo vệ luận
9/1815, Vợ chồng trẻ được công diễn trên
sân khấu Peterburg, đánh dấu bước khởi
đầu tốt đẹp của nhà viết kịch đầy triển
6
vọng. Tiếp đó, Griboedov viết vở Gia đình tự do sáng tạo của người nghệ sĩ trên con
của mình (cùng với Sakhovski và đường đưa văn học thâm nhập vào cuộc
Khmenitski), vở Chàng sinh viên (cùng với sống của dân tộc với tất cả những mâu
Katenin) và cùng Zandr dịch vở hài kịch thuẫn phức tạp và những biến cố lớn lao.
của Pháp Sự phản bội giả vờ…
Những quy phạm truyền thống tưởng như
Cuối năm 1815, Griboedov quyết định bất biến giờ đây đang rạn vỡ trước một
làm đơn xin giải ngũ. Tháng 3/1816, đơn thực tế đã biến đổi và đang phát triển
của ông được chấp nhận nhưng mãi đến
tháng 6/1817, Griboedov mới trở về
Peterburg làm việc tại Bộ Ngoại giao, nơi
không ngừng. Vì vậy, tiếp theo chủ nghĩa
cổ điển, sự xuất hiện chủ nghĩa tình cảm
(của N.M. Karamzin) và chủ nghĩa lãng
hai học sinh mới tốt nghiệp trường lit-xê là mạn (của V.A. Zhukovski) là một bước
A.X. Puskin và V.K. Kiukhenbeker cũng
vừa đến tòng sự.
phát triển tất yếu.
Những năm đầu thế kỉ XIX, Zhukovski
Trong những năm từ 1815 – 1820, đời là một tên tuổi lẫy lừng trên thi đàn, “một
sống văn học Nga sôi động không chỉ vì Christophe Colomb của văn học Nga,
cuộc tranh luận gay gắt, kéo dài giữa Hội người đã phát hiện cho nước Nga châu Mĩ
toạ đàm của những người yêu tiếng Nga – của chủ nghĩa lãng mạn trong thơ ca Nga”
những người bảo vệ chủ nghĩa cổ điển – với (Belinski). Vốn là một học trò tài năng của
hội Ardamat – những người bênh vực chủ Karamzin, Zhukovski đã “lãng mạn hoá”
nghĩa lãng mạn – mà còn vì sự xuất hiện chủ nghĩa tình cảm, đưa vào thơ chất lãng
của nhóm các nhà văn trẻ như Griboedov, mạn mới mẻ, trẻ trung, trí tưởng tượng
Katenin, Kiukhenbeker, Zandr… với những phong phú, nồng nhiệt; đổi mới và làm giàu
quan điểm văn học hoàn toàn mới.
thơ ca Nga bằng những biện pháp táo bạo,
Xuất hiện từ nửa sau thế kỉ XVIII, chủ những khả năng thể hiện tinh tế và diễn đạt
nghĩa cổ điển là một thành tựu quan trọng sâu sắc thế giới nội tâm thầm kín của con
trong lịch sử phát triển của văn học Nga.
Các nhà văn nổi tiếng thời đó như A.D. Zhukovski lại “làm cho con người hài lòng
Kantemir, M.V. Lomonosov, A.P. với thực tế bằng cách tô vẽ thực tế, hoặc
người. Tuy nhiên, chủ nghĩa lãng mạn của
Sumarokov, H.I. Novikov… trong các tác khiến họ rời bỏ thực tế để chìm đắm một
phẩm của mình đã cố gắng đề cao lí trí, cách vô ích vào cái thế giới bên trong của
khoa học để chống lại sự ngu dân, thần bí, mình, lôi kéo họ về với những suy tưởng,
kinh viện, hướng về truyền thống, lịch sử về “những bí ẩn thiên định của cuộc đời”,
dân tộc để phê phán thái độ sùng phục về “tình yêu, cái chết” (2).
nước ngoài, đề cao những kiểu mẫu chung
Xuất phát từ thực tế văn học và thực tế
nhất của cái đẹp cho mọi dân tộc, mọi thời xã hội, nhóm Griboedov một mặt đánh giá
đại, phân biệt các thể loại văn học theo cao ý thức tôn trọng truyền thống dân tộc
những kết cấu và phong cách chuẩn mực… của chủ nghĩa cổ điển (không phải ngẫu
Những đặc điểm đó đã đóng góp to lớn vào nhiên mà nhóm Griboedov được người
sự phát triển một thời của văn học Nga.
đương thời mệnh danh là “những người
Tuy nhiên, sang đến thế kỉ XIX, các kiểu sùng cổ mới”), đồng thời, họ cũng kịch liệt
mẫu, chuẩn mực của chủ nghĩa cổ điển lại phê phán tính bảo thủ chính trị của hội Toạ
trở nên gò bó, cứng nhắc, cản trở khả năng
đàm của những người yêu tiếng Nga khi
7
các thành viên chủ chốt A.X. Siskov, D.I.
Khvostov, P.A. Sirinski- Sikhmatov…
của Katenin. Tuy cùng được dịch từ balat
Lenora của nhà thơ Đức Biurgher nhưng
khăng khăng cho rằng tôn trọng truyền theo Griboedov, cách dịch tinh tế, âm
thống và tính dân tộc độc đáo có nghĩa là hưởng nhẹ nhàng và sắc thái trữ tình, lãng
phải bảo vệ, duy trì mọi nền tảng, hệ tư mạn xa lạ với truyền thống phonklo Nga
tưởng và thiết chế cũ của nước Nga thời
của Zhukovski đã không thể hiện đậm nét
Piot I. Trên một bình diện khác, nhóm được tính nhân dân như cách dịch thô ráp,
Griboedov tuy thừa nhận công lao to lớn bình dị, sống động của Katenin. Cần phải
của chủ nghĩa lãng mạn trong việc tích cực nói thêm là năm 1833, Puskin đã trở lại
khám phá, thể hiện thế giới nội tâm con
cuộc luận chiến này trong bài Những sáng
người và đề cao vai trò tự do sáng tạo của tác và dịch thuật của Paven Katenin và
người nghệ sĩ v.v. nhưng họ cũng không hoàn toàn tán thành quan niệm của
tán thành với hội Ardamat khi trong sáng Griboedov. Ông viết: “Bản dịch Lenora
tác
Bachiuskov… thiếu vắng tính nhân dân, xa của Katenin. Chúng ta đã biết đến tác phẩm
lánh những vấn đề của thực tế xã hội. của Biurgher qua bản dịch tuyệt mĩ nhưng
Trong tiến trình lịch sử văn học Nga, rất xa nguyên tác của Zhukovski. Có thể
nhóm Griboedov chính là những người đầu nói, Zhukovski dịch Lenora cũng giống
tiên tiếp nối và phát huy truyền thống mĩ như Byron dịch Faust vậy : không hề chú ý
của
V.A.
Zhukovski,
K.N.
của Biurgher là tác phẩm xuất sắc đầu tiên
học tiến bộ của A.N. Radisev (1749 –
1802). Sau chiến tranh vệ quốc 1812, sự
đến nội dung và tinh thần của nguyên tác.
Cảm nhận được chỗ bất cập này, Katenin
vùng dậy của ý thức dân tộc gắn liền với muốn giới thiệu cho chúng ta một Lenora
mối quan tâm sâu sắc đến lịch sử. Trong trong vẻ đẹp nội tại mạnh mẽ của nó, và
nhận thức của “những người sùng cổ mới”, ông viết Onga. Tuy nhiên, khi thay những
lịch sử không chỉ là quá khứ với những cổ
tích, huyền thoại mà còn là hiện tại với hè huyền ảo bằng cái giá treo cổ khủng
những vấn đề thời sự, liên quan không chỉ khiếp, người đọc không thể không có
đến các bậc vua chúa hay những vĩ nhân, những cảm giác hụt hẫng, những phản ứng
mà còn liên quan đến tất cả mọi người khó chịu. Nhà thơ Gnedich đã tổng kết
bức tranh quê thơ mộng, những đêm trăng
trong xã hội. Vì vậy, bên cạnh tính lịch sử, những cảm giác, phản ứng đó trong một
nhóm Griboedov còn tích cực đấu tranh bài báo mà tính không chính xác của nó đã
cho khái niệm tính nhân dân trong văn học. được Griboedov chỉ ra”(3).
Văn học chỉ có thể có tính dân tộc độc đáo
Như vậy, nếu Puskin là người đặt nền
nếu nó giữ một vai trò xã hội xác định và móng, mở đầu cho quá trình phát triển của
biểu hiện được ý thức, lợi ích, mong ước chủ nghĩa hiện thực để văn học Nga từ đó
của quảng đại quần chúng.
đi vào thực tại, lấy cuộc sống và thời đại
Đề cập đến khái niệm tính nhân dân làm đối tượng khám phá, sáng tạo thì
thời kì này, Griboedov đã phát biểu trong “cùng chung những tìm tòi và cùng đi đến
bài phê bình – có lẽ là duy nhất của mình – chủ nghĩa hiện thực với Puskin là trường
trên Tạp chí Người con của tổ quốc, liên hợp Griboedov. Không hẹn mà nên, quá
quan đến cuộc luận chiến xung quanh hai trình phát triển của hai người cùng dẫn tới
bản balat Lutmila của Zhukovski và Onga
chủ nghĩa hiện thực là có tính quy luật. Hai
8
người đã góp phần mở ra triển vọng cho thoáng đan xen với màu xanh da trời. Sông
Terech cuộn chảy”(5). Ở chặng thứ sáu, ông
viết: “Kobi hiểm trở – gió, tuyết vây
văn học Nga trên cơ sở tính nhân dân và
chủ nghĩa hiện thực”(4).
Giữa lúc hoạt động văn học của
quanh, dốc cao và vực thẳm. Chúng tôi đi
Griboedov ở Peterburg đang sôi nổi trên cả men theo sườn núi, con đường hẹp và trơn
hai phương diện sáng tác và lí luận thì một như đổ mỡ, ngay bên cạnh là sông Terech;
sự kiện bất ngờ đã làm thay đổi đường đời mọi người bị trượt ngã liên tục, chẳng còn
của ông. Nguyên là thời gian này, do quan biết đâu là đá, đâu là tuyết, đâu là ánh nắng
tâm sâu sắc đến lĩnh vực sân khấu, mặt trời. Càng lên cao, chúng tôi càng hay
Griboedov quen biết rất rộng với giới đạo phải băng qua những dòng nước xiết, mệt
diễn, diễn viên, trong đó nổi bật là nữ nghệ tưởng đứt hơi. Chẳng có xóm ấp gì cả,
sĩ ba lê A.I. Istomina – người vinh dự được ngoại trừ mấy túp lều tồi tàn. Chúng tôi
Puskin nhắc đến trong tiểu thuyết thơ trèo mãi, trèo mãi, cuối cùng cũng lên đến
Epgheni Onegin nổi tiếng :
đỉnh Thập tự (…).
Trên sân khấu, Istomina kiêu hãnh
Đang đứng giữa một bầy tiên có cánh
Và lắng nghe những nốt nhạc thần kì
Nhẹ tưởng chừng như có thể bay đi…
Vì một sự hiểu lầm tai hại, V.N.
Dưới kia là sông Aragva và những bụi
rậm, cánh đồng, những đàn gia súc, những
ngôi nhà đủ kiểu dáng, những pháo đài đổ
nát, những nhà nguyện, nhà thờ… Sông
Aragva chảy xiết và dữ dội như sông
Seremetev – người yêu của Istomina – đã Terech. Con đường len lỏi giữa những vườn
thách đấu với A.P. Zavadovski – bạn của lê, vườn táo, vườn nho.
Griboedov. Khi Griboedov đứng ra can
thiệp và thanh minh cho Zavadovski thì
A.I. Iakubovski – bạn của Seremetev – lại
thách đấu với Griboedov. Cuộc đấu súng
kép vô tiền khoáng hậu này xảy ra ngày
12/4/1817. Cặp Seremetev – Zavadovski
đấu trước, và Zavadovski đã bắn tử thương
đối thủ của mình. Trận đấu giữa
Iakubovski và Griboedov do vậy phải dừng
lại. Sau đó, Iakubovski bị bắt và phải chịu
đi đày ở Kavkaz. Griboedov cũng bị gọi
lên thẩm vấn và mấy tháng sau nhận lệnh
dẫn đầu phái bộ ngoại giao Nga đi đàm
phán ở Ba Tư (tức Iran ngày nay).
Cuối tháng 8/1818, Griboedov rời
Peterburg. Những ngày rong ruổi vượt qua
Kavkaz, ông đều đặn ghi nhật kí, kể lại
cuộc hành trình của mình. Ở chặng thứ
nhất, ông viết: “Một ngày tươi sáng.
Những ngọn núi quanh năm tuyết phủ ẩn
hiện qua sương mờ, màu mây xám thấp
Trời đã tối mịt, bóng đen của tu viện in
đậm trên nền tuyết. Trong đêm tối, đôi lúc
chúng tôi cảm thấy mình như đang vượt
qua những cây cầu. Những ghềnh đá gợi
nhớ về quá khứ”(6).
Vậy là những hình ảnh của thiên nhiên
Kavkaz bí hiểm và hùng vĩ đã được
Griboedov miêu tả rất sinh động hai năm
trước khi Puskin viết trường ca Người tù
Kavkaz (1820) và hai mươi năm trước khi
Lermontov viết tiểu thuyết Nhân vật của
thời đại chúng ta (1841). Có thể cho rằng
với nhật kí đi đường của mình, Griboedov
chính là người đã phác thảo những nét đầu
tiên về thiên nhiên Kavkaz trong văn học
Nga, là một trong những quý tộc Nga đầu
tiên cảm nhận sự gian truân của con đường
hành phương Nam – nơi chỉ ít lâu sau sẽ
trở thành con đường đày ải đối với những
người Tháng Chạp.
Ngày 21/10/1818, phái bộ ngoại giao
9
Nga đến Tiphlis (nay là Tbilisi, thủ đô hùng của cuộc chiến tranh vệ quốc 1812,
Grudia). Tại đây, Griboedov chạm trán với đồng thời lại là tướng chỉ huy mặt trận
Iakubovski, và cuộc đấu súng bị hoãn lại nóng bỏng nhất và là tổng trấn vùng đất
gần một năm trước đó nay mới có điều phức tạp nhất, Ermolov có vị trí và uy tín
kiện thực hiện. Trong trận đấu, Iakubovski đặc biệt to lớn với cả giới chính trị và quân
đã bắn trúng tay trái Griboedov. Vết
thương tuy không nghiêm trọng nhưng sau
này cũng để lại trên tay Griboedov một vết
sẹo lớn.
sự đương thời. Cảm phục trước trí tuệ và
khả năng ngoại giao của Griboedov, mặc
dù đã có Kiukhenbeker cũng vừa đến từ Bộ
Ngoại giao, Ermolov vẫn thảo công văn
gửi về Peterburg đề nghị được giữ
Griboedov làm trợ lí đối ngoại trong tổng
hành dinh của mình.
Hơn một năm rưỡi ở Tiphlis, Griboedov
miệt mài sáng tạo nghệ thuật. Ngoài các
trường ca và nhiều bài thơ mang đậm hơi
thở, nhịp sống phương Đông, Griboedov đã
hoàn chỉnh đề cương hài kịch Khổ vì trí tuệ
và kịp viết xong hai hồi đầu. Tháng 3/1823,
Griboedov rời Tiphlis về Moskva trong một
chuyến nghỉ phép dài hạn.
Cuối tháng 2/1819, phái bộ ngoại giao
Nga do Griboedov dẫn đầu đã đến Ba Tư
với nhiệm vụ chủ yếu là đàm phán để đưa
trở về Nga những tù binh bị Ba Tư bắt giữ
trong các cuộc xung đột trước đó. Đây là
một nhiệm vụ cực kì phức tạp vì không
những phía Ba Tư không muốn trao trả tù
binh mà ngay các tù binh Nga cũng không
muốn trở về quê hương vì sợ bị Nga hoàng
trừng phạt. Bằng tài ngoại giao khéo léo,
bằng lòng nhân ái và cả tinh thần quả cảm,
Griboedov đã kiên trì thuyết phục triều
đình Ba Tư và lấy danh dự của mình đứng
ra bảo đảm tính mạng cho tất cả những ai
tình nguyện trở về. Nhờ vậy, cho đến ngày
kết thúc nhiệm kì công tác, Griboedov đã
tổ chức đưa được hàng nghìn tù binh về
Nga và góp phần đáng kể vào việc cải thiện
quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Cùng
với việc tranh thủ nghiên cứu và nắm vững
các ngôn ngữ phương Đông như tiếng Ba
Tư, tiếng Ả Rập, tiếng Phạn, thời gian ở Ba
Tư cũng là thời gian Griboedov sáng tác
trường ca Kẻ lãng du và phác thảo tác
phẩm lớn nhất của đời mình: hài kịch Khổ
vì trí tuệ.
Những ngày ở Moskva, Griboedov
hoàn thành hài kịch Khổ vì trí tuệ tại trang
trại của người bạn chí thân X.N. Beghichev
và cùng với P.A. Viazemski sáng tác hài
kịch Ai là anh, ai là chị.
Tháng 6/1824, Griboedov đi Peterburg
để xúc tiến việc in và dàn dựng hài kịch
Khổ vì trí tuệ. Thế nhưng đau khổ thay,
mặc dù có quan hệ cá nhân với cả đại công
tước Nikolai Pavlovich (người sau này là
Nga hoàng Nikolai I), với tổng trấn
Peterburg Milodarovich, bộ trưởng Lanski
và nhiều quan chức cấp cao khác,
Griboedov cũng không thể nào đưa Khổ vì
trí tuệ lọt qua được sự kiểm duyệt khét
tiếng khắc nghiệt của chính quyền chuyên
chế đương thời. Thậm chí khi học sinh
trường sân khấu Peterburg (nơi Sakhovski
lúc đó đang tham gia giảng dạy) muốn
dựng một số trích đoạn trong vở hài kịch
để làm tài liệu học tập, chính quyền cũng
lập tức ra lệnh nghiêm cấm. Rất may là
Cuối năm 1821, phái bộ ngoại giao
Nga về đến Tiphlis. Tại đây, Griboedov đã
gặp và kết thân với tướng A.P. Ermolov, tư
lệnh quân đoàn độc lập Kavkaz, người có
quyền lực vô song trên khắp vùng Ngoại
Kavkaz bao la. Là học trò của thống soái
lừng danh Xuvorov (1729 – 1800), là anh
10
nhờ sự dũng cảm đến liều lĩnh của Zandr, với nhiệt tình sôi nổi và lí tưởng cao cả,
Khổ vì trí tuệ được xuất bản bí mật dưới kiên quyết đứng dậy đấu tranh chống lại
hình thức chép tay tại nhà A.I. Odoevski và các thế lực phản động, lạc hậu để bảo vệ
sau đó nhanh chóng được người đọc những giá trị thiêng liêng của tự do và nhân
chuyền nhau phổ biến rộng rãi khắp cả đạo, trí tuệ và văn hoá … Ở đây, tính điển
hình của Satski đã được giới nghiên cứu
đánh giá ngang tầm với tính điển hình của
Hamlet, Don Quijote trong các tác phẩm
lừng danh của văn học thế giới.
nước. Thêm một dịp may nữa đến với
Griboedov khi cuối năm 1824, Ph.V.
Bungarin (người sau này là chủ bút tờ báo
Con ong phương Bắc) quyết định đưa Khổ
vì trí tuệ vào tập niên giám sân khấu của
mình. Măc dù trong tập niên giám này,
Bungarin chỉ trích in một phần của hồi I và
toàn bộ hồi III (Khổ vì trí tuệ có bốn hồi)
nhưng dẫu sao, đấy cũng là lời khẳng định
chính thức cho sự xuất hiện của Khổ vì trí
tuệ trên văn đàn Nga.
Trong Khổ vì trí tuệ, Griboedov đã thể
hiện được bức tranh hiện thực rộng lớn về
đời sống xã hội Nga những năm 10 và 20
của thế kỉ XIX, nhìn theo quan điểm của
những người Tháng Chạp. Nội dung tư
tưởng của hài kịch là cuộc tranh luận giữa
thế lực phong kiến phản động, lạc hậu (đại
biểu là Famusov, Skalozuv, Monsalin …)
với tầng lớp thanh niên quý tộc tiến bộ (đại
biểu là Satski) xoay quanh những vấn đề về
tổ quốc và trách nhiệm công dân, về lí
tưởng và vị trí của con người trong xã hội,
về nước Nga và châu Âu, về giáo dục và
học vấn, về bản sắc dân tộc và sự học tập
nước ngoài, và quan trọng nhất là về chế
độ chiếm hữu nông nô và những con
đường thay đổi trật tự xã hội hiện tại.
Qua từng hồi, từng cảnh, qua từng
xung đột, hành động, từng lời đối thoại,
độc thoại của các nhân vật, cuộc sống hiện
lên trong Khổ vì trí tuệ không phải như
những khuôn mẫu của hài kịch cổ điển thế
kỉ XVIII mà như dòng chảy mãnh liệt của
lịch sử, phản ánh sinh động tâm lí, ngôn
ngữ của những con người hiện thực và
cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa
tàn dư của chế độ Ekaterina đệ Nhị thế kỉ
XVIII với các lực lượng xã hội tiến bộ non
trẻ được hình thành sau chiến tranh vệ
quốc 1812.
Trong Khổ vì trí tuệ, cuộc đấu tranh
của Satski chưa kết thúc nhưng trí tuệ và
nỗi trăn trở của anh trước hiện thực xã hội
luôn thôi thúc mọi người phấn đấu, hi sinh
để tìm ra lời giải đáp cho những câu hỏi
lớn nhất thời đại, gắn liền với số phận nước
Nga và sứ mệnh của nhân dân Nga. Không
phải ngẫu nhiên mà người đương thời đã
gọi Khổ vì trí tuệ là hài kịch chính trị, và
“sự xuất hiện của Khổ vì trí tuệ đã tiên
đoán cho thắng lợi của chủ nghĩa hiện thực
trong văn học Nga”(7)
Không chỉ vạch trần bộ mặt thật của
bọn quan lại tham nhũng, chủ nô tàn bạo,
quý tộc sa đọa, sĩ quan hống hách, không
chỉ phê phán xã hội thượng lưu với những
kẻ đại diện mù quáng bảo vệ mọi thiết chế,
kỉ cương cũ kĩ, lỗi thời, với nhân vật Satski,
Griboedov đã xây dựng thành công lần đầu
tiên trong văn học Nga hình tượng một con
người mới – hình tượng người chiến sĩ trẻ
Năm 1825 là năm hoạt động sôi nổi,
quyết liệt nhất của phong trào Cách mạng
Tháng Chạp mà điển hình là hai tổ chức bí
mật Bắc xã của K.Ph.Ryleev ở Peterburg và
Nam xã của P.I. Pesten ở Tunchina. Thời
gian này, Griboedov kết giao với K.Ph.
Ryleev, X.P. Trubetskoi, E.P. Obolenski,
A.A. Bestuzev, A.I. Odoevski… – những
11
yếu nhân trong tổ chức Bắc xã, chia sẻ với lửa đạn, tham gia các chiến dịch vây hãm
họ không chỉ quan điểm về đường lối xây thành phố Erevan, tấn công pháo đài
dựng một nền văn học dân tộc tiến bộ mà Abbas-Abat…; đồng thời với tư cách là
còn về ý tưởng đấu tranh xoá bỏ chế độ nhà ngoại giao, Griboedov chịu trách
quân chủ chuyên chế và chiếm hữu nông nhiệm tổ chức các cuộc thương thuyết với
nô. Mặc dù Griboedov không tán thành cả Ba Tư và Thổ Nhĩ Kì. Bằng tài năng và
biện pháp khởi nghĩa vũ trang nhưng các nghệ thuật ngoại giao khéo léo, Griboedov
chiến sĩ Tháng Chạp vẫn coi ông là người đã góp phần quan trọng vào việc soạn thảo
của họ. Và hài kịch Khổ vì trí tuệ với những và kí kết Hoà ước Turmanchaiski với Ba
vấn đề nóng bỏng của thực tại Nga, với Tư – một hoà ước được đánh giá là thắng
cuộc đấu tranh quyết liệt giữa “thế kỉ cũ” lợi ngoại giao quan trọng nhất của nước
và “thế kỉ mới” được coi là một trong Nga thời kì này.
những tác phẩm phản ánh rõ nét nhất cương
Trở về Peterburg, Griboedov được Nga
lĩnh chính trị của tổ chức họ. M.V. hoàng đích thân trao tặng Huân chương
Nechkina – nhà sử học chuyên nghiên cứu Thánh Anna hạng Hai và đề bạt lên chức
về phong trào cách mạng Tháng Chạp – đã Đại sứ Toàn quyền tại Ba Tư. Tuy nhiên,
viết : “Có thể khẳng định chắc chắn là lúc này hơn lúc nào hết, Griboedov chỉ
Griboedov biết rõ về những dự định chiến muốn rũ bỏ mọi ràng buộc công danh để
lược và cả kế hoạch chuẩn bị khởi nghĩa toàn tâm toàn ý tập trung cho sáng tác văn
của những người Tháng Chạp. Bắc xã đã học. Sau hài kịch Khổ vì trí tuệ, Griboedov
từng họp trao đổi về Griboedov và quyết đã hướng sự chú ý của mình sang lĩnh vực
định kết nạp ông vào tổ chức. Không có gì bi kịch bởi vì theo ông, cho đến thời điểm
phải nghi ngờ về việc Griboedov có liên hệ này, ngoài Boris Godunov của Puskin, nền
với tổ chức Bắc xã, chỉ có điều Ryeev đã có kịch Nga còn thiếu vắng nhiều những vở bi
ý thức không công khai việc kết nạp kịch tầm cỡ. Một loạt phác thảo, ý tưởng
Griboedov để tránh mọi nguy hiểm cho một
nhân tài”(8).
cho các vở Rodamit và Zenobia – liên quan
đến lịch sử Grudia và Armenia thời cổ đại ;
Cũng như Puskin, Griboedov không có Năm 1812 – nói về số phận của người nông
mặt ở Peterburg khi cuộc Khởi nghĩa dân Nga trước, trong và sau chiến tranh vệ
Tháng Chạp bùng nổ nhưng ngày
quốc ; Đêm Grudia – tố cáo tội ác ghê tởm
22/1/1826, lệnh bắt giữ ông vẫn được gửi của chế độ chiếm hữu nông nô… đang
đến tổng hành dinh của tướng Ermolov. khao khát chờ đợi ngòi bút thể hiện của
Nhờ kịp thời thủ tiêu mọi tài liệu nguy ông. Vả lại, cũng hơn ai hết, Griboedov
hiểm, lại được Ryleev hết lòng bảo vệ nên hiểu rằng chuyến đi Ba Tư xa xôi lần này
suốt hơn bốn tháng trời giam giữ, điều tra, cực kì nguy hiểm và thực chất, đấy chỉ là
chính quyền Nga hoàng vẫn không thể nào một cuộc lưu đày chính trị. Mối hận của
kết tội được Griboedov. Ngày 2/6/1826, Nga hoàng với những người Tháng Chạp
ông được trả tự do.
còn đó, tai mắt của phòng Ba vẫn theo sát
Griboedov ngày đêm. Không phải ngẫu
Tháng 9/1826, Griboedov về đến
Tiphlis khi cuộc chiến tranh mới giữa Nga nhiên mà trước lúc lên đường, Griboedov
và Ba Tư đang hồi quyết liệt. Như một đã gửi lại Bungarin bản thảo hoàn chỉnh
người lính, Griboedov trực tiếp xông pha
nhất hài kịch Khổ vì trí tuệ với lời đề tặng :
12
“Tôi uỷ thác nỗi đau khổ của tôi cho anh” đã che giấu bất hợp pháp một người tị nạn,
và chua xót nói với Beghichev: “Tạm biệt một đám đông người Ba Tư quá khích,
Stepan, chưa chắc chúng ta còn có ngày được sự dung túng của các thế lực thù địch
gặp lại!”.
Tháng 7/1828, trên đường sang Ba Tư,
với Nga, đã điên cuồng tấn công vào toà
nhà nơi Griboedov và đoàn tuỳ tùng trú
ngụ. Trong trận chiến đấu không cân sức
ấy, Griboedov và toàn bộ 37 nhân viên của
mình đều bị sát hại. Kẻ thù đã băm vằm thi
thể Griboedov dã man đến mức sau này,
người ta chỉ có thể nhận diện được ông qua
vết sẹo trên tay, dấu tích của cuộc đấu súng
ngày nào …
Tin dữ bay về Peterburg, nhưng cũng
đúng vào thời điểm đó, nước Nga lại bắt
đầu chiến tranh với Thổ. Để lấy lòng Ba
Tư (vốn luôn là đồng minh tin cậy của
Thổ), chính quyền Nga hoàng chỉ dám yêu
Griboedov dừng lại ở Tiphlis. Tại đây, ông
kết hôn với tiểu thư Nina Aleksandrovna –
con gái của nhà thơ nổi tiếng người Grudia,
công tước Chavchavatze. Ngày 9/9,
Griboedov cùng vợ và đoàn tuỳ tùng rời
Tiphlis đến Tapriz – nơi đặt trụ sở chính
của phái bộ ngoại giao Nga. Để Nina
Aleksandrovna lại Tapriz, Griboedov tiếp
tục cuộc hành trình đến Teheran (thủ đô Ba
Tư) ra mắt Quốc vương và bắt đầu giám sát
việc thi hành các điều khoản của hoà ước
Turmanchaiski.
Thoạt đầu, công việc của Griboedov có cầu phía Ba Tư “có lời xin lỗi chính thức
vẻ thuận lợi. Ông được Quốc vương và triều về sự việc đáng tiếc xảy ra” và trao trả cho
đình Ba Tư đón tiếp trọng thị, được trao phía Nga thi hài của đại sứ Griboedov.
tặng Huân chương Sư tử và Mặt trời hạng
Nhất, được đưa đi thăm thú mọi nơi và được bò kéo thô kệch. Như một niềm an ủi cuối
hứa hẹn đủ điều… Thế nhưng khi kiên
quyết đề cập đến việc Ba Tư phải bồi hoàn thì cũng là lúc Puskin đang trên “hành trình
chiến phí cho Nga, đại sứ Griboedov bắt
đầu vấp phải một bầu không khí thù địch vượt đèo Bezobdanski, Puskin đã gặp
của triều đình và giới tăng lữ Ba Tư cuồng
tín. Không chỉ có vậy, cả đại sứ quán Anh ở kéo đang nặng nề lên dốc. Mấy người
Teheran cũng ra mặt chống đối Griboedov
vì theo hòa ước Turmanchaiski, việc Ba Tư đến?” – tôi hỏi họ. “Từ Teheran” – “Thế các
Griboedov trở về Tổ quốc trên chiếc xe
cùng, khi thi hài Griboedov về đến Kavkaz
đến Arzum”. Ngày 11/6/1829, trong lúc
Griboedov: “Một chiếc xe thắng hai con bò
Grudia đi bên cạnh xe. “Các anh từ đâu
buộc phải chấp nhận để Nga triển khai hạm
đội trên biển Caspiene và cho phép các
thương nhân Nga được tự do buôn bán ở
Trung Á sẽ gây thiệt hại không nhỏ cho
quyền lợi của người Anh tại khu vực này.
Trong hoàn cảnh vô cùng nguy hiểm,
Griboedov vẫn giữ vững tinh thần. Mặc dù
có thể trở về Tapriz để tiếp tục điều hành
công việc nhưng với danh dự của một nhà
ngoại giao, Griboedov kiên quyết ở lại
Teheran, sẵn sàng đón nhận mọi thử thách.
Đêm 30/1/1829, mượn cớ Griboedov
anh chở cái gì?” – “Griboeda”. Thì ra họ
đang chở thi hài Griboedov về Tiphlis”(9).
Tại Tiphlis, phần mộ Griboedov được
đặt trang trọng trong khuôn viên Nhà thờ
Thánh David trên đồi Mtatsmind. Trên
vùng đất Kavkaz nóng bỏng, sông Terech
vẫn cuồn cuộn chảy, và dòng chữ mà Nina
Aleksandrovna khắc trên bia mộ ông cho
đến nay vẫn làm nhức nhối lòng người :
“Trí tuệ và sự nghiệp của anh sống mãi
trong kí ức dân tộc, nhưng sao anh không
sống mãi với tình yêu của em?”.
13
Chú thích:
(1) Năm sinh của Griboedov cho đến nay vẫn chưa được xác định rõ ràng. Nhiều tài liệu nói
ông sinh năm 1795 nhưng trong quyết định của Bộ Ngoại giao bổ nhiệm Griboedov vào
chức đại sứ toàn quyền tại Ba Tư ngày 14/3/1828 lại ghi khi đó ông đã 39 tuổi ; tức là
Griboedov phải sinh năm 1790.
2) M. Gorki, Bàn về văn học, H., 1970, t. I, tr. 211.
(3) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, M., 2000, tr. 59 (tiếng Nga).
(4) Nhiều tác giả, Lịch sử văn học Nga, H., 1997, tr. 44.
(5) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 63.
(6) Nhiều tác giả, Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 63-64
(7) V.N. Anoskina (chủ biên), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, M., 1989, tr. 159 (tiếng Nga).
(8) Dẫn theo V.N. Anoskina (chủ biên), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, sách đã dẫn, tr. 150.
(9) Dẫn theo C.A. Gromov (chủ biên), Văn học Nga thế kỉ XIX, M., 2003, t. I, tr. 239 (tiếng
Nga).
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. M. Gorki, Bàn về văn học (1970), H., t. I.
2. Nhiều tác giả (2000), Các nhà văn Nga thế kỉ XIX, M., (tiếng Nga).
3. Nhiều tác giả (1997), Lịch sử văn học Nga, H.
4. V.N. Anoskina (chủ biên) (1989), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XIX, M., (tiếng Nga).
5. C.A. Gromov (chủ biên) (2003), Văn học Nga thế kỉ XIX, M., t. I (tiếng Nga).
* Nhận bài ngày 16/5/2011. Sửa chữa xong 20/2/2012. Duyệt đăng 28/2/2012.
15
10 trang
09/01/2024
500
Bạn đang xem tài liệu "A.X. Griboedov - Một trí tuệ vinh quang và cay đắng", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- a_x_griboedov_mot_tri_tue_vinh_quang_va_cay_dang.pdf
