Bệnh lý của hội chứng hoại tư gan tụy hoại tử ở tôm chân trắng (Litopenaeus vannamei) nuôi tại Ninh Thuận

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

BEÄNH LYÙ CUÛA HOÄI CHÖÙNG HOAÏI TÖ GAN TUÏY HOAÏI TÖÛ ÔÛ TOÂM CHAÂN

TRAÉNG (LITOPENAEUS VANNAMEI) NUOÂI TAÏI NINH THUAÄN

Nguyễn Thị Thùy Giang, Phạm Quốc Hùng

Viện Nuôi trồng thủy sản, Trường Đại học Nha Trang

TÓM TẮT

Tôm chân trắng nuôi thương phẩm tại tỉnh Ninh Thuận bị hội chứng hoại tử gan tụy với những

dấu hiệu bất thường như: gan tụy teo nhỏ, chai cứng, màu sắc gan tụy đen tối hoặc nhợt nhạt, ruột

rỗng, phân trắng… Tôm bị bệnh có thể chết từ rải rác đến hàng loạt, điều này gây ra những tổn thất

lớn cho người nuôi tôm. Nghiên cứu mô bệnh học được tiến hành trên 40 mẫu tôm bị bệnh và 10

mẫu tôm khỏe được thu từ các ao nuôi trong tỉnh Ninh Thuận. Kết quả nghiên cứu cho thấy mô gan

tụy của tôm bệnh bị hoại tử nghiêm trọng, thể hiện những dấu hiệu bệnh lꢀ rất rõ ràng và đa dạng tùy

vào giai đoạn và mức độ nặng nhẹ của bệnh. Sự hoại tử và biến dạng của tế bào và ống mô gan tụy

có thể diễn ra ở từng vùng hoặc toàn bộ gan tụy. Sự biến mất của các tế bào B và R ở ống mô gan tụy

là một đặc điểm điển hình được ghi nhận. Các tế bào biểu mô gan tụy có hiện tượng bong tróc và rơi

vào bên trong ống mô gan. Sự hoại tử và biến mất của các tế bào biểu mô gan tụy đã để lại những

ống gan tụy trống rỗng và sự biến dạng về cấu trúc của toàn bộ gan tụy. Đồng thời, đã quan sát thấy

sự xâm nhập và bao quanh của tác tế bào máu tại các vùng mô bị thương tổn và các ổ viêm. Không

tìm thấy sự biến đổi bất thường ở các cơ quan khác của tôm. Do đó, sự tổn thương nghiêm trọng ở tổ

chức gan tụy của tôm có thể là nguyên nhân gây chết tôm. Không phát hiện được thể vùi của virus

ở biểu mô gan tụy của các mẫu tôm bị bệnh này.

Từ khóa: Mô bệnh học, Tôm chân trắng, Hội chứng hoại tử gan tụy, Ninh Thuận

Pathological features of hepatopancreas necrosis syndrome in

farmed white-leg shrimp (Litopenaeus vannamei) in Ninh Thuan province

Nguyen Thi Thuy Giang, Pham Quoc Hung

SUMMARY

The farmed white leg shrimp in Ninh Thuan province was died with the un-normal clinic signs

such as: empty gut, anorexia, pale, white feces. The shrimp mortality rate could be up to 100%,

this caused the heavy loss for the shrimp farmers. Histological study was conducted on 40

diseased and 10 healthy shrimps in order to identify the pathological signs. The studied result

showed that severe necrosis inside hepatopancreas was noted in all of the diseased shrimps

with the clearly biological signs basing on the diseased stage and level. The abnormalities of

hepatopancreas such as: disappearance of the hepatic cells: type B, F and R, sloughing of

the epithelial cells, gathering of the blood cells surrounding the lesions and inflammation areas

were observed. The abnormalities were not found in other organs of the diseased shrimps. The

serious lesions in hepatopancreas could be the cause of mortality. Inclusion body was not found

in the epithelial cells of hepatopancreas of the diseased shrimps.

Keywords: Histopathology, Litopenaeus vannamei, Hepatopancreatic necrosis syndrome,

Ninh Thuan province

thương phẩm tại Ninh Thuận, với những dấu

hiệu bệnh lꢀ được thể hiện ở cơ quan gan tụy

và tuyến tiêu hóa như: teo nhỏ, chai cứng, đen

tối, nhợt nhạt, phù nề, mềm nhũn, ruột rỗng…

I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Hội chứng hoại tử gan tụy thường gây chết

từ rải rác đến hàng loạt ở tôm chân trắng nuôi

78

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

Nghiên cứu này được thực hiện nhằm tìm hiểu

những biểu hiện bệnh lꢀ ở bên ngoài và biến

đổi bệnh lꢀ ở cấp độ tế bào và mô trong tổ chức

gan tụy ở tôm bị bệnh. Kết quả của nghiên cứu

có thể hỗ trợ trong việc xác định tác nhân gây

bệnh, từ đó làm cơ sở để tìm ra những biện pháp

ngăn ngừa và phòng trị bệnh hiệu quả.

được tiêm vào phần đầu ngực của mỗi con tôm,

sau đó dùng dao cắt bỏ đi phần bụng, đưa phần

đầu ngực vào cố định trong dung dịch David-

son (tỷ lệ 1/10 về thể tích). Sau 24-36 h, chuyển

mẫu sang bảo quản bằng cồn etylic 70% dùng

cho phân tích bằng phương pháp mô bệnh học.

Các mẫu tôm khỏe (20 con tôm/mẫu) chưa bộc

lộ bệnh lꢀ cũng đã được thu dùng cho các phân

tích đối chứng so sánh với mẫu bệnh.

II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU

2.2 Phương pháp nghiên cứu mô bệnh học

2.1 Vật liệu

Phương pháp mô bệnh học ứng dụng cho

động vật giáp xác được giới thiệu bởi Lightner,

1996 đã được sử dụng trong nghiên cứu này để

xác định các biến đổi bệnh lꢀ ở mô và tế bào

gan tụy của tôm bệnh. So sánh các bệnh lꢀ này

với mô của tôm khỏe và các biến đổi đặc trưng

ở gan tụy của tôm bị các loại bệnh khác nhau đã

được công bố bởi nhiều tác giả (Lightner, 1996;

Hasson et al., 2009; Lightner et al., 2012; Tran

Loc et al., 2013; Flegel & Lo, 2014; Joshi et al.,

2014 và Nunan et al., 2014). Các bước tiến hành

được mô tả trong hình 1.

Bằng phương pháp thu mẫu chọn lọc, 40

mẫu tôm chân trắng (25-30 con/mẫu) bị hội

chứng gan tụy được thu từ 40 ao đang bị bệnh

tại Ninh Thuận cùng với 10 mẫu tôm khỏe

không có dấu hiệu bệnh gan tụy. Khi thu mẫu,

lựa chọn các con tôm bị bệnh đã có bộc lộ dấu

hiệu bất thường: lờ đờ, màu sắc cơ thể thay đổi,

bỏ ăn, ruột rỗng, gan tụy biến đổi về hình dạng

và màu sắc, nhưng vẫn còn sống. 2-3 ml dung

dịch Davidson (cồn 95%: 330 ml, formol 40%:

220 ml, acid acetic: 115 ml và nước cất 335 ml)

Hình 1. Quy trình làm tiêu bản mô bệnh học

bộc lộ một số dấu hiệu bất thường như: kém bắt

mồi, bỏ ăn nên đường ruột không có hoặc đứt

đoạn, tổ chức gan tụy chuyển màu trắng nhợt,

khối gan tụy bị teo nhỏ, chai cứng hoặc hoại

tử, tôm bệnh thường chết rải rác hoặc chết hàng

loạt tùy theo từng ao (hình 2). Bệnh gặp nhiều ở

tôm nuôi tháng đầu sau khi thả giống, tuy nhiên

cũng có một số ao xuất hiện bệnh muộn hơn,

xảy ra vào cuối tháng nuôi thứ 2.

III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ

THẢO LUẬN

3.1 Dấu hiệu chính của bệnh

Hội chứng gan tụy hoại tử xuất hiện khá phổ

biến ở vùng nuôi tôm của Ninh Thuận và cũng là

nguyên nhân gây thất thu cho nhiều hộ nuôi tôm

ở địa phương này trong vài năm gần đây. Khi

gặp vấn đề về gan tụy, tôm chân trắng thường

79

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

Ruột rỗng hoặc chỉ có ít thức ăn. Gan tụy teo nhỏ, nhợt nhạt, mất dần sắc tố nâu vàng, chuyển mầu trắng

Hình 2. Hội chứng hoại tử gan tụy ở tôm chân trắng

3.2 Các biến đổi bệnh lý ở mô và tế bào gan

tꢀy

Tổ chức gan tụy của tôm he nằm ở phần đầu

ngực, có hình dạng quả dâu tây và chiếm thể

tích đáng kể của phần đầu này. Ở trạng thái bình

thường, tổ chức gan tụy của tôm he có màu nâu

hơi vàng. Gan tụy được tạo nên bởi các biểu mô

dạng hình ống và mô liên kết nối các ống gan lại

tạo nên sự chặt chẽ trong tổ chức gan tụy. Biểu

mô hình ống của tổ chức gan tụy được tạo nên

bới một số loại tế bào: tế bào B có chức năng

tiết ra men tiêu hóa, tế bào R có chức năng dự

trữ, tế bào F có chức năng chuyển tiếp và tế bào

E tập trung ở các đầu mút của biểu mô dạng ống

(Flegel, 2006) (Hình 3).

Tổ chức gan tụy giữ vai trò quan trọng trong

việc duy trì sự sống của tôm chân trắng: tiêu hóa

thức ăn để duy trì sự sống, giải độc để bảo vệ

cơ thể… Do vậy, những thương tổn ở tổ chức

này, có thể do virus, vi khuẩn, kꢀ sinh trùng

hoặc độc tố, đều có thể ảnh hưởng tới sự sống

còn của tôm. Khi tôm chân trắng bị hội chứng

gan tụy hoại tử, bệnh lꢀ trong mô và tế bào thể

hiện rõ rệt ở tổ chức gan tụy của tôm bệnh.

3.2.1 Mô học của tổ chức gan tụy ở tôm he

bình thường

Biểu mô gan tụy bình thường cắt ngang

Biểu mô gan tụy bình thường cắt dọc

Hình 3. Cấu trúc mô và tế bào của gan tụy của tôm chân trắng bình thường

3.2.2 Bệnh lý trong mô vꢀ tế bꢀo ở gan tụy của

tôm bị hội chứng gan tụy

mẫu) đều thể hiện sự bất thường trong mô và tế

bào của tổ chức gan tụy. Mô gan tụy của tôm bị

bệnh thể hiện những dấu hiệu bệnh lꢀ rất rõ ràng

100% các mẫu tôm bị hội chứng gan tụy (40

80

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

và đa dạng tùy vào giai đoạn và mức độ nặng

nhẹ của bệnh. Các dạng biến đổi bệnh lꢀ ở mô

và tế bào gan tụy được quan sát và mô tả trong

các hình 4-8.

ở tất cả các mẫu tôm bệnh thu được. Sự hoại tử

được quan sát thấy ở nhiều mức độ khác nhau:

từ cục bộ cho đến toàn bộ cơ quan.

Hình 4 thể hiện sự hoại tử cục bộ được quan

sát thấy ở một vài vị trí trong gan tụy, trong khi

các vùng gan tụy khác vẫn bình thường. Tại các

vùng bị thương tổn, các tế bào biểu mô bị bong

tróc, không tìm thấy các loại tế bào F, B và R;

hoặc một vài ống gan liền kề tại đó bị rỗng. Có

thể có hoặc không có sự tấn công của các tế bào

máu.

Trong khi bệnh lꢀ thể hiện nghiêm trọng ở

các biểu mô hình ống của gan tụy, thì các tổ

chức khác như: mang, dạ dày, ruột, cơ quan

lympho, cơ… đều không thể hiện sự bất thường

nào. Điều này chứng tỏ rằng, các thương tổn

nặng nề ở gan tụy chính là nguyên nhân gây

chết cho tôm . Sự hoại tử ở cơ quan gan tụy là

một đặc điểm bệnh lꢀ quan trọng được tìm thấy

Hoại tử xảy ra ở đầu mút của vài biểu mô

hình ống, tại đó có sự bong tróc của các tế

bào, sự biến mất tế bào B và F, không có

tế bào máu tấn công (mũi tên trên) hoặc

có sự tấn công của tế bào máu (mũi tên

dưới)

Một vài biểu mô hình ống không còn

cấu trúc tế bào và các tế bào máu bao

quanh các vị trí này

Hình 4. Mô gan tụy bị hoại tử cục bộ (H&E, 200x)

Sự hoại tử nghiêm trọng ở tổ chức gan tụy

với các mức độ bệnh lꢀ khác nhau: các ống gan

co nhỏ thể hiện sự viêm teo; các tế bào biểu mô

bị bong tróc hàng loạt và rơi vào khoảng rỗng

của ống gan; các tế bào biểu mô của ống gan

biến mất, không còn quan sát được các loại tế

bào B, R và F, để lại hàng loạt các biểu mô hình

ống bị trống rỗng; có sự xâm nhập của rất nhiều,

nhiều hoặc ít các tế bào máu, chiếm chỗ ở các

mô liên kết, bao vây xung quanh ống gan tụy bị

hoại tử (hình 5, 6, 7, 8).

Kết quả nghiên cứu về biến đổi bệnh lꢀ trong

mô và tế bào ở tổ chức gan tụy của tôm chân

trắng bị hội chứng hoại tử gan tụy, đã thể hiện

nhiều dạng biến đổi bệnh lꢀ và tất cả chúng đều

cho thấy có liên quan tới vi khuẩn hoặc độc lực

của vi khuẩn. Không phát hiện được thể vùi của

virus ở biểu mô gan tụy trong các mẫu tôm này.

Sự thoái hóa và hoại tử của biểu mô gan tụy đã

thể hiện khá đa dạng, từ nhẹ đến nặng, từ hoại

tử cục bộ một vài điểm (hình 4), tới toàn bộ mặt

cắt của gan tụy (hình 5, 6, 7 và 8).

81

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

Khối gan tụy với các biểu mô hình ống bị hoại tử nghiêm trọng tạo thành các ống rỗng, không

quan sát thấy các loại tế bào B, F và R. Các tế bào E có nhân bị phình to, không quan sát thấy

phản ứng viêm (H&E).

1. Lát cắt ngang của khối gan tụy có các biểu mô hình ống bị rỗng, hoại tử nghiêm trọng (200x)

2. Lát cắt ngang thể hiện các nhân tế bào E bị phì đại (400x)

3. Lát cắt dọc của khối gan tụy có các biểu mô hình ống bị rỗng, hoại tử nặng (200x).

Hình 5. Mô gan tụy bị hoại tử nghiêm trọng

Ở các mẫu tôm bệnh nặng, biểu mô hình ống

của gan tụy đã bị hoại tử nghiêm trọng, làm biến

mất cấu trúc bình thường của tổ chức này, làm

các tế bào biểu mô bị bong tróc khỏi thành của

các ống gan, nặng hơn thì tạo thành các biểu mô

hình ống bị rỗng (hình 5 và 6).

2

1

Các biểu mô hình ống của gan tụy bị thoái hóa nghiêm trọng trên diện rộng, gặp ở các vùng khác

nhau của gan tụy với một số ít tế bào máu xâm nhập. Các tế bào biểu mô bị thoái hóa, bong tróc

và rơi vào vùng rỗng của các biểu mô hình ống ở gan tụy.

Hình 6. Sự thoái hóa và bong tróc của các tế bào biểu mô gan tụy

Quan sát thấy có sự xâm nhập và bao vây của

các tế bào máu tại các ổ viêm, thể hiện phản

ứng miễn dịch của tôm với sự xâm nhập của tác

nhân bên ngoài (hình 7 và 8).

82

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

Sự biến mất của các tế bào B, R và F, với sự xâm nhập chiếm chỗ của rất nhiều tế bào máu vào

vùng mô liên kết, bao vây các biểu mô hình ống. (H &E; trái: 200x & phải: 400x).

Hình 7. Sự xâm nhập và bao quanh của tế bào máu ở gan tụy tôm

Phản ứng viêm và sự xâm nhập dày đặc của

các tế bào máu vào mô liên kết và bao quanh

các ống biểu mô gan tụy thể hiện bệnh lꢀ do sự

cảm nhiễm của tác nhân vi khuẩn. Sự biến mất

của các tế bào B và R ở ống mô gan tụy là một

đặc điểm được ghi nhận. Các tế bào biểu mô gan

tụy có hiện tượng bong tróc và rơi vào bên trong

ống mô gan. Sự hoại tử và biến dạng của tế bào

và ống mô gan tụy có thể được quan sát ở cục bộ

hoặc toàn bộ gan tụy. Ngoài ra, còn có thể quan

sát thấy sự hình thành các tế bào dạng sợi bao

quanh các ổ viêm, đây được xem là giai đoạn

cuối của phản ứng viêm. Sự hoại tử và biến mất

của các tế bào biểu mô gan tụy đã để lại những

ống gan tụy rỗng và sự biến dạng của cấu trúc

toàn thể cơ quan gan tụy. Sự tổn thương nghiêm

trọng về tổ chức mô và tế bào ở cơ quan gan

tụy chắc chắn đã ảnh hưởng đến chức năng hoạt

động của cơ quan này nói riêng và toàn bộ cơ

thể tôm nói chung.

Đặc điểm biến đổi bệnh lꢀ xảy ra ở 40 mẫu

tôm chân trắng bị hoại tử gan tụy thu tại các ao

nuôi ở Ninh Thuận tương tự như những báo cáo

của nhiều tác giả trong và ngoài nước đã được

công bố gần đây về dịch bệnh hoại tử gan tụy

cấp hay hội chứng chết sớm EMS/AHPNS của

tôm he nuôi ở châu ꢁ (Lightner et al., 2012, Loc

Tran et al., 2013, Joshi et al., 2012).

Các loại tế bào biểu mô hình ống của gan tụy đều bị hoại tử, không còn quan sát thấy các loại tế

bào B, F và R. Nhiều lớp tế bào máu bao vây các ống gan đã bị hoại tử rỗng, tạo nên các ổ viêm.

Có sự xâm nhập của các tế bào vi khuẩn ở giữa các vùng viêm. Ngoài ra, còn có thể quan sát thấy

sự hình thành các tế bào dạng sợi bao quanh các ổ viêm, đây được xem là giai đoạn cuối của phản

ứng viêm.

Hình 8. Sự hình thành các ổ viêm ở gan tụy tôm

83

KHOA HỌC KỸ THUẬT THÚ Y TẬP XXIII SỐ 2 - 2016

IV. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT Ý KIẾN

for speciﬁc detection of bacterial isolates

that cause acute hepatopancreatic necrosis

disease (ahpnd). doi: http://www.enaca.org/

modules/news/article.php?article_id=2015

Tôm chân trắng nuôi ao tại tỉnh Ninh Thuận

bị hội chứng gan tụy hoại tử với những dấu

hiệu bệnh thường được bắt gặp như: gan tụy teo

nhỏ, nhợt nhạt hoặc chuyển màu trắng đục, ruột

không có hoặc có ít thức ăn, tôm bỏ ăn hoặc

kém bắt mồi, vào bờ hoặc rớt đáy, chết từ rải rác

tới hàng loạt.

3. Hasson, K. W., Wyld, E. M., Fan, Y., Ling-

sweiller, S. W., Weaver, S. J., Cheng, J., &

Varner, P. W. (2009). Streptococcosis in

farmed litopenaeus vannamei:Anew emerg-

ing bacterial disease of penaeid shrimp. Dis

Aquat Organ, 86(2), 93-106. doi: 10.3354/

dao020132

Kết quả nghiên cứu đã xác định được bệnh

lꢀ rất rõ ràng ở tổ chức gan tụy, trong khi các cơ

quan khác ở tôm bệnh lại không có biểu hiện gì

bất thường. Những biến đổi bệnh lꢀ trong mô và

tế bào tổ chức gan tụy được ghi nhận như: hoại

tử từ cục bộ đến diện rộng ở mô gan tụy, các

tế bào biểu mô bị hoại tử và bị bong tróc làm

cho các ống gan bị trống rỗng và teo nhỏ, nhiều

trường hợp các loại tế bào B, R và F biến mất,

các tế bào máu xâm nhập, chiếm chỗ và bao

vây xung quanh các ống gan đã hoại tử. Các tổn

thương nghiêm trọng ở gan tụy có thể là nguyên

nhân chính gây chết cho tôm bị bệnh này.

4. Joshi, J., Srisala, J., Sakaew, W., Prachum-

wat, A., Sritunyalucksana, K., Flegel, T. W.,

& Thitamadee, S. (2014). Identiﬁcation of

bacterial agent (s) for acute hepatopancreatic

necrosis syndrome, a new emerging shrimp.

Suranaree J. Sci. Technol. doi: http://ird.sut.

ac.th/e-journal/ Journal/pdf/140283.pdf.

5. Lightner, D. V. (1996). A handbook of

shrimp pathology and diagnostic procedures

for diseases of cultured penaeid shrimp:

World Aquaculture Society.

Những biến đổi bệnh lꢀ thể hiện ở tổ chức

gan tụy đều cho thấy vi khuẩn hoặc độc tố của vi

khuẩn có liên quan tới hội chứng hoại tử gan tụy

của tôm chân trắng nuôi tại Ninh Thuận.

6. Lightner, D. V., Redman, R. M., Pantoja, C.

R., Noble, B. I., & Tran, L. (2012). Early

mortality syndrome affects shrimp in Asia.

Global Aquaculture Advocate Magazine, 40.

Do vậy, cần tiếp tục nghiên cứu để xác định

chính xác tác nhân gây bệnh, độc lực của tác

nhân cũng như những giải pháp phòng trị bệnh

hiệu quả.

7. Nunan, L., Lightner, D., Pantoja, C., &

Gomez-Jimenez, S. (2014). Detection of

acute hepatopancreatic necrosis disease

(ahpnd) in Mexico. Dis Aquat Organ, 111(1),

81-86. doi: 10.3354/dao02776

Lời cꢁm ơn

Xin chân thành cảm ơn Sở KH&CN Tỉnh

Ninh Thuận đã hỗ trợ kinh phí để chúng tôi thực

hiện nghiên cứu này.

8. Tran, L., Nunan, L., Redman, R. M., Moh-

ney, L. L., Pantoja, C. R., Fitzsimmons,

K., & Lightner, D. V. (2013). Determina-

tion of the infectious nature of the agent of

acute hepatopancreatic necrosis syndrome

affecting penaeid shrimp. Dis. Aquat. Organ,

105, 45-55.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Flegel, TW. (2006). Detection of major

penaeid shrimp viruses in Asia, a histori-

cal perspective with emphasis on Thailand.

Aquaculture, 258, 1 - 33.

2. Flegel, T. W., & Lo, C.-F. (2014). Announce-

ment regarding free release of primers

Nhận ngày 26-10-2015

Phản biện ngày 20-11-2015

84