Giáo trình Phòng và trị bệnh động vật thúy sản

BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN

TRƯỜNG CAO ĐẲNG KINH TẾ KỸ THUẬT VÀ THỦY SẢN

GIÁO TRÌNH

MÔ ĐUN:PHÒNG VÀ TRỊ BỆNH ĐỘNG VẬT THÚY SẢN

NGÀNH/NGHỀ: NUÔI TRỒNG THỦY SẢN NƯỚC NGỌT

TRÌNH ĐỘ: CAO ĐẲNG

(Ban hành kèm theo Quyết định số:

/QĐ-CĐKTKTTS ngày…….tháng ….

năm 2020 của Hiệu trưởng trường Cao đẳng Kinh tế, Kỹ thuật và Thủy sản)

Bắc Ninh, tháng 9 năm 2020

1

LỜI GIỚI THIỆU

Phòng và trị bệnh động vật thủy sản là mô đun chuyên ngành trang bị các

kiến thức về biện pháp phòng bệnh tổng hợp; phương pháp chẩn đoán bệnh; các

loại thuốc, hóa chất, sản phẩm xử lý và cải tạo môi trường dùng để phòng và trị

bệnh ; các bệnh thường gặp phương pháp trị bệnh cho động vật thủy sản. Mô

đun thường được giảng dạy sau các môn kỹ thuật sản xuất giống và nuôi các đối

tượng thủy sản trong chương trình đào tạo Cao đẳng Nuôi trồng thủy sản nước

ngọt

Giáo trình Mô đun Phòng và trị bệnh ĐVTS trong chương trình đào tạo

Cao đẳng nghề Nuôi trồng thủy sản nước ngọt là mô đun thứ 23 và gồm có 07

bài học trong đó có 90 giờ (Lý thuyết: 30 giờ; Thực hành, thí nghiệm, thảo luận,

bài tập: 57 giờ; Kiểm tra: 3 giờ:

1

2

3

4

5

6

7

Bài mở đầu

Bài 1: Biện pháp tổng hợp để phòng bệnh ở động vật nuôi thuỷ sản

Bài 2: Thuốc và cách dùng thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản

Bài 3: Phương pháp chẩn đoán bệnh động vật thuỷ sản

Bài 4: Bệnh do ký sinh trùng ở ĐVTS

Bài 5: Bệnh truyền nhiễm ở ĐVTS

Bài 6: Bệnh dinh dưỡng, môi trường và địch hại

Trong quá trình biên soạn, chúng tôi có sử dụng, tham khảo nhiều tư liệu,

hình ảnh của các tác giả trong và ngoài nước, cập nhật những tiến bộ khoa học

kỹ thuật, sự góp ý của các chuyên gia, đồng nghiệp, đặc biệt là những vấn đề về

bệnh xảy ra trên cá sủ đất của mô hình nuôi thực tế tại các địa phương... Chúng

tôi xin chân thành cảm ơn.

Nhóm biên soạn xin được cảm ơn Vụ Tổ chức cán bộ - Bộ NN&PTNT,

lãnh đạo và giảng viên trường Cao đẳng Kinh tế, Kỹ thuật và Thủy sản, các

chuyên gia và các nhà quản lý tại địa phương như Chi cục Nuôi trồng thủy sản

các tỉnh Quảng Ninh, Nam Định, Thái Bình…đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu

và tạo điều kiện thuận lợi để chúng tôi hoàn thành cuốn giáo trình này.

Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng không thể tránh khỏi thiếu sót, rất

mong nhận được sự đóng góp ý kiến của đọc giả để giáo trình được hoàn thiện

hơn.

Bắc Ninh, ngày........tháng…........... năm……

Tham gia biên soạn

1. Chủ biên

2 Nguyễn Thị Quỳnh

3.

3

MỤC LỤC

Trang

2

Danh mục

TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN

LỜI GIỚI THIỆU

3

5

GIÁO TRÌNH MÔ ĐUN

Bài mở đầu

6

Bài 1: Biện pháp tổng hợp để phòng bệnh ở động vật nuôi thuỷ sản

10

13

1. Cơ sở khoa học của các biện pháp tổng hợp phòng bệnh

động vật thủy sản

2. Biện pháp phòng bệnh tổng hợp cho động vật thủy sản:

Bài 2: Thuốc và cách dùng thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản

19

1. Khái niệm về thuốc thú y thuỷ sản

2. Một số phương pháp dùng thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản

3. Các chủng loại thuốc

19

24

Bài 3: Phương pháp chẩn đoán bệnh động vật thuỷ sản

27

1.Điều tra hiện trường

2 Kiểm tra cơ thể ĐVTS

3 Thu mẫu cố định, phân lập trùng bệnh

Bài 4: Bệnh do ký sinh trùng ở ĐVTS

1.Bệnh do ngành trùng thích bào tử

2. Bệnh do ngành trùng lông Ciliophora

29

30

31

33

3. Bệnh do giun sán ở ĐVTS

4.Bệnh do phân ngành giáp xác

Bài 5: Bệnh truyền nhiễm ở ĐVTS

1. Bệnh do vi rút

41

44

46

2. Bệnh do vi khuẩn

64

78

3. Bệnh do nấm

Bài 6: Bệnh dinh dưỡng, môi trường và địch hại

1. Bệnh do yếu tố môi trường

2. Bệnh do yếu tố dinh dưỡng

3. Bệnh do địch hại

91

99

101

103

TÀI LIỆU THAM KHẢO

4

5

GIÁO TRÌNH MÔ ĐUN

Tên môn học: Phòng và trị bệnh động vật thủy sản

Mã môn học: MĐ 23

I. Vị trí, tính chất mô đun:

- Vị trí: Mô đun được giảng dạy sau các môn cơ sở chuyên ngành như

quản lý chất lượng nước trong nuôi trồng thủy sản, thức ăn trong nuôi trồng thuỷ

sản, các môn sản xuất giống và nuôi các đối tượng thuỷ sản; Mô đun thường

được giảng dạy trước môn khai thác và bảo vệ nguồn lợi.

- Tính chất: Đây là một môn cơ sở chuyên ngành, kiến thức và kỹ năng

của môn học này h trợ cho các môn học về sản xuất giống và nuôi các đối

tượng thuỷ sản như môn sản xuất giống cá nước ngọt, và sản xuất giống và nuôi

đặc sản nước ngọt, sản xuất giống và nuôi giáp xác, sản xuất giống và nuôi cá

biển,..

II. Mục tiêu mô đun:

- Về kiến thức: Mô đun trang bị cho sinh viên về kiến thức phòng bệnh

tổng hợp, Phương pháp chẩn đoán bệnh, thuốc và các phương pháp dùng thuốc,

kiến thức liên quan đến việc nhận biết các bệnh thường gặp trên động vật thuỷ

sản và các phương pháp dùng để trị và xử lý bệnh cho động vật thuỷ sản.

- Về kỹ năng:

+ Thực hiện được đầy đủ các bước phòng trị bệnh cho động vật thuỷ sản

+ Chẩn đoán được các bệnh thường gặp trên động vật thuỷ sản

+ Nhận biết và sử dụng đúng các loại thuốc dùng để phòng và trị bệnh cho

động vật thuỷ sản.

6

BÀI MỞ ĐẦU

Nuôi trồng thủy sản (NTTS) là ngành kinh tế mũi nhọn của nhiều quốc gia

có ưu thế về mặt nước, Việt Nam là một trong số các nước đó. Những năm gần

đây, sự phát triển mạnh mẽ và không ngừng về nuôi trồng thủy sản của các

nước trên thế giới, trong khu vực và Việt Nam đã chứng minh hiệu quả to lớn

của ngành kinh tế này. Tuy vậy, khi nuôi trồng thủy sản càng phát triển, đặc biệt

khi đã đạt được trình độ thâm canh cao, thì vấn đề dịch bệnh trở nên càng

nghiêm trọng, có thể là 1 nguyên nhân quan trọng ảnh hưởng tới hiệu quả kinh

tế - xã hội của ngành này. Do vậy, môn Bệnh Học Thủy Sản cũng đã trở thành

môn học có tầm quan trọng đặc biệt trong chương trình đào tạo kỹ sư ngành nuôi

trồng thủy sản.

I. MỤC TIÊU CỦA MÔN HỌC

I.1. Mục tiêu của môn học

Môn học này nhằm trang bị cho sinh viên ngành nuôi trồng thủy sản những

kiến thức chung về lĩnh vực bệnh học và bệnh học thủy sản, những loại bệnh đã,

đang và có thể xảy ra ở các đối tượng nuôi có gía trị kinh tế ở Việt nam như: cá,

giáp xác, động vật thân mềm. Trang bị cho sinh viên kỹ năng về chẩn đoán,

phòng trị và quản lý sức khỏe động vật nuôi thủy sản.

I.2. Nội dung chính của môn học

Để đạt đựoc mục tiêu nói trên, chương trình môn bệnh học thủy sản cần có

các nội dung cơ bản như sau:

- Các kiến thức chung về bệnh học và bệnh học thủy sản.

- Một số phương pháp chẩn đoán bệnh ở ĐVTS

- Biện pháp tổng hợp nhằm quản lý sức khỏe động vật thủy sản nuôi.

- Các chủng loại thuốc, nguyên tắc và cách dùng trong NTTS

- Các bệnh chủ yếu thường gặp và phương pháp phòng trị ở các đối

tượng nuôi có giá trị kinh tế ở Việt Nam: Cá, giáp xác, động vật thân

mềm...

I.3. Vị trí của mô đun

Phòng và trị bệnh động vật thủy sản là mô đun chuyên môn thuộc khối kiến

thức ngành. Mô đun này giống như một cái "nút" kết nối các môn học cơ sở, cơ

bản và kỹ thuật chuyên ngành thành một khối kiến thức hoàn chỉnh và thống

nhất. Do vậy môn học này luôn chiếm một vị trí quan trọng trong chương trình

khung đào tạo cao đẳng ngành NTTS. Phòng và trị bệnh động vật thủy sản

thường được dạy cho sinh viên ngành NTTS vào học kỳ 5 hoặc 6 trong chương

trình đào tạo 3 năm.

7

II. Quan hệ với các môn học khác

Như đã nói ở trên, Phòng và trị bệnh động vật thủy sản là mô đun kết nối

các môn học /mô đun cơ bản, cơ sở và kỹ thuật chuyên ngành, tạo nên hệ thống

kiến thức hoàn chỉnh. Tại sao môn học này lại có 1 vị trí quan trọng như vậy

trong khung chương trình đào tạo đại học ngành NTTS ? Bời vì những kiến thức

của môn học này có sự liên quan chặt chẽ với kiến thức của rất nhiều môn học

khác:

- Liên quan tới các môn học cơ bản: môn Sinh Học Cơ Bản; các môn Hóa Học;

Vi Sinh Vật Học Đại Cương; Miễn Dịch Học Đại Cương...

- Liên quan tới các môn cơ sở ngành: Các môn như Động Thực Vật Thủy Sinh;

Sinh Lý Động Vật Thủy Sản; ....

- Liên quan tới các môn học chuyên ngành như: môn Quản Lý Chất Lượng

Nước Trong Nuôi Trồng Thủy Sản; Dinh Dưỡng và Thức Ăn; Kỹ thuật Nuôi

Giáp Xác; Kỹ Thuật Nuôi Cá Nước Ngọt; Kỹ Thuật Nuôi Động Vật Thân

Mềm...

Ngoài ra Phòng và trị bệnh động vật thủy sản là mô đun còn liên quan đến

một số môn học chuyên ngành của các ngành học khác như ngành Thú Y, ngành

Y.

Do vậy, để học tốt mô đun này, học sinh cần nắm được kiến thức của các

môn học có liên quan làm nền tảng để tiếp thu khi học và vận dụng khi làm việc

trong thực tiến sản xuất.

III. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA NGÀNH KHOA HỌC BỆNH HỌC THỦY

SẢN

III. 1. Tình hình thế giới

So với y học và thú y, lĩnh vực Bệnh Học Thủy Sản là một ngành khoa học

non trẻ hơn rất nhiều, tuy vậy, do tầm quan trọng của nó trong thực tiễn sản

xuất, nên đã thu hút được sự đầu tư về kinh phí và nhân lực cho nhiều công trình

nghiên cứu sâu về bệnh học thủy sản và hàng loạt các thành tựu đã được công

bố.

Người ta bắt đầu quan tâm tới bệnh ở cá từ cuối thế kỹ 19, nhưng chủ yếu là

những mô tả dấu hiệu bệnh lý, chưa có những nghiên cứu tìm hiểu nguyên nhân

gây bệnh.

Sang đầu thể kỷ 20, các nhà khoa học bắt đầu nghiên cứu và viết sách về

bệnh cá. Cuốn sách có nhan đề "Tác nhân gây bệnh ở cá" (Father of Fish

Patholohy) được xuất bản năm 1904 do một tác giả người Đức- Bruno Hofer.

Năm 1929. viện sỹ V.A. Dogiel (1882-1955) thuộc viện hàn lâm khoa học

Liên Xô cũ đã đưa ra "phương pháp nghiên cứu ký sinh trùng trên cá" đã mở ra

một hướng phát triển mới cho nghiên cứu về các khu hệ ký sinh trùng ký sinh

trên cá và các loại bệnh cá do ký sinh trùng gây ra.

Từ 1929 đến 1970, hàng loạt các công trình nghiên cứu về ký sinh trùng ký

sinh ở cá nước ngọt và nước mặn được công bố ở nhiều quốc gia khác nhau trên

thế giới.

8

Từ 1970 đến những năm cuối của thế kỷ 20, ngành nuôi trồng thủy sản của

thế giới đã phát triển mạnh. Nên ở thời kỳ này, ngoài các công trình nghiên cứu

về ký sinh trùng, hàng loạt các công trình nghiên cứu về các bệnh truyền nhiễm

do virus, vi khuẩn và nấm gây ra ở các đối tượng nuôi như cá, tôm, cua, động

vật thân mềm 2 vỏ....đã được tiến hành. Mặt khác, các bệnh do yếu tố vô sinh

(do dinh dưỡng, do môi trường) cũng được nhiều nhà khoa học nghiên cứu. Các

phương pháp chẩn đoán và phòng trị cũng được phát triển nhằm phục vụ chẩn

đoán bệnh trong thực tế sản xuất. Một số phương pháp hiện đại cũng được ứng

dụng để chẩn đoán bệnh ở động vật thủy sản, như chẩn đoán bằng phương pháp

miễn dịch học (Elisa, phản ứng ngưng kết huyết thanh), phương pháp sinh học

phân tử.(Polymerase Chain Reaction-PCR). Đặc biệt ở giai đoạn này, việc ứng

dụng một số sản phẩm của công nghệ sinh học như vaccine, chế phẩm vi sinh,

các chất kích thích miễn dịch... để phòng bệnh và quản lý môi trường, sức khỏe

ĐVTS đã phổ biến ở nhiều quốc gia có nghề nuôi thủy sản phát triển. Các thành

tựu nghiên cứu trên được đánh dấu bằng các cuộc hội thảo khoa học quốc tế và

khu vực về bệnh học thủy sản được tổ chức nhiều lần, ở nhiều quốc gia. Tại đây

các công trình nghiên cứu được công bố và ứng dụng vào sản xuất. Có thể sơ

lược một số kết quả nghiên cứu của thế giới về lĩnh vực bệnh học thủy sản như

sau:

Hiện nay có một số vấn đề thuộc lĩnh vực bệnh thủy sản đang được thế

giới quan tâm và tập trung nghiên cứu:

+ Quản lý dịch bệnh trong nuôi trồng thủy sản thông qua việc làm tăng sức

đề kháng ở động vật nuôi bằng cách ứng dụng công tác chọn giống, lai tạo ra

đàn giống không mang mâm bệnh và có sức đề kháng cao.

+ Sử dụng các sản phẩm của khoa học công nghệ (vaccine, chế phẩm vi

sinh, chất kích thích miễn dịch) để quản lý sức khỏe, môi trường và phòng bệnh

trong NTTS.

+ Quan tâm đến những loại thuốc chữa bệnh có nguồn gốc thảo dược nhằm

tận dụng ưu thế của loại thuốc này- an toàn đối với vật nuôi, con người và môi

trường để phòng trị bệnh cho ĐVTS.

III.2. Tình hình ở Việt nam

Trước năm 1960, lĩnh vực Bệnh Học Thủy Sản ở Việt Nam hầu như chưa

được quan tâm. Phòng nghiên cứu bệnh học thủy sản được hình thành đầu tiên

tại trạm nghiên cứu cá nước ngọt Đình Bảng 1960, là Viện Nghiên Cứu Nuôi

Trồng Thủy Sản I hiện nay. Đến nay, do yêu cầu của thực tế sản xuất, các phòng

nghiên cứu bệnh ở động vật thủy sản (ĐVTS) được xây dựng ở nhiều nơi: Viện

NCTS I (Bắc NInh), II (TP Hồ Chí MInh) và III (Nha Trang-Khánh Hòa), tại

các trường đại học có đào tạo đại học ngành NTTS như trường Đại Học Thủy

sản, trường Đại Học Cần Thơ, Trường Đại học Nông Lâm TP Hồ Chí Minh đều

có các phòng nghiên cứu về bệnh học thủy sản. Ngoài ra, tại các địa phương có

nghề NTTS phát triển, đều có các trạm kiểm dịch giúp nông dân phát hiện và

phòng chống dịch bệnh trong NTTS.

9

Từ năm 1960 đến 1990 các công trình nghiên cứu về bệnh ĐVTS ở Việt

nam, nhưng cũng chủ yếu tập trung vào nghiên cứu các khu hệ ký sinh trùng và

các bệnh do ký sinh trùng ký sinh gây ra ở cá.

Từ năm 1990 đến nay, nuôi trồng thủy sản ở Việt Nam đã có bước phát

triển mới, những đối tượng có giá trị kinh tế lớn như: tôm sú (Penaeus

monodon), tôm hùm (Panulirus spp), cá mú (Epinepherus spp), cua biển (Scylla

spp), cá chẽm (Lates calcalifer), tôm càng xanh (Macrobranchium

rosenbergii)... đã được đưa vào nuôi ở mức độ bán thâm canh và thâm canh ở

nhiều địa phương trong cả nước và dịch bệnh là trở ngại lớn nhất, ảnh hưởng

tới hiệu quả kinh tế của nghề nuôi các đối tượng này. Do vậy, trong thời kỳ này,

nghiên cứu về bệnh học thủy sản ở Việt Nam đã có nhiều thành tựu mới:

10

Bài 1 Biện pháp tổng hợp để phòng bệnh ở động vật nuôi thuỷ sản

Giới thiệu: Phòng bệnh tổng hợp là công việc hết sức quan trọng trong nuôi

trồng thủy sản. Người nuôi trồng thủy sản vẫn có câu nói: Phòng bệnh là chính,

chữa bệnh khi cần thiêt

Mục tiêu: Trang bị kiến thức cơ sở để xây dựng biện pháp phòng bệnh tổng hợp

và kỹ năng thực hiện các bước phòng bệnh đó.

Nội dung chính:

1. Cơ sở khoa học của các biện pháp tổng hợp phòng bệnh động vật

thủy sản

1.1. Định nghĩa

Cơ thể sinh vật bị bệnh là hiện tượng rối loạn trạng thái sống bình thường

của cơ thể khi có nguyên nhân gây bệnh tác động. Lúc này cơ thể mất đi sự

thăng bằng, khả năng thích nghi với môi trường giảm và có biểu hiện triệu

chứng bệnh.

Lúc quan sát cơ thể sinh vật có bị bệnh hay không cần phải xem xét điều

kiện môi trường, chẳng hạn mùa đông trong một số thuỷ vực nhiệt độ hạ thấp cá

nằm yên ở đáy hay ẩn nấp nơi kín không bắt mồi đó là hiện tượng bình thường,

còn các mùa khác thời tiết ấm áp cá không ăn là triệu chứng bị bệnh.

Hay định nghĩa một cách khác: bệnh là sự phản ứng của cơ thể sinh vật với

sự biến đổi xấu của môi trường ngoại cảnh, cơ thể nào thích nghi thì tồn tại,

không thích nghi thì mắc bệnh và chết.

Động vật thuỷ sản bị bệnh do nhiều nguyên nhân của môi trường gây ra và

sự phản ứng của cơ thể cá, các yếu tố này tác dụng tương h lẫn nhau dưới điều

kiện nhất định.

1.2. Nguyễn nhân gây bệnh

Động vật thuỷ sản và môi trường sống là một thể thống nhất, khi chúng

mắc bệnh là kết quả tác động qua lại giữa cơ thể và môi trường sống. Khi động

vật thuỷ sản bị bệnh phải có 3 nhân tố.

- Môi trường sống.

- Tác nhân gây bệnh.

- Vật chủ (động vật thủy sản).

1.2.1. Yếu tố môi trường

Các yếu tố môi trường đều là các mối nguy trong nuôi trồng thủy sản, bởi

vì tỷ lệ sống, sinh sản và sinh trưởng của các loài động vật thủy sản phụ thuộc

vào môi trường thích hợp.

Có nhiều yếu tố môi trường có khả năng ảnh hưởng đến nuôi trồng thủy

sản, nhưng chỉ một số ít có vai trò quyết định.

11

Nhiệt độ và độ mặn là giới hạn quan trọng của loài thủy sản nuôi ở một địa

điểm nhất định.

Muối dinh dưỡng, độ kiềm tổng số và độ cứng tổng số cũng là những yếu

tố quan trọng điều chỉnh thực vật phát triển mà chúng còn ảnh hưởng đến sinh

vật thủy sinh là thức ăn cho động vật thủy sản.

Độ trong điều chỉnh ánh sáng chiếu vào nước tác động đến sự quang hợp và

các chu i thức ăn; độ trong cũng ảnh hưởng trực tiếp đến cá và động vật không

xương sống khác.

Những yếu tố môi trường khác ảnh hưởng cho nuôi trồng thủy sản là pH,

oxy hòa tan- DO, carbonic- CO₂, ammoniac- NH₃, nitrite- NO₂và hydrogen

sulfide- H₂S.

Ngoài ra một số trường hợp gây độc do kim loại và thuốc trừ sâu có thể gây

ô nhiễm trong nuôi trồng thủy sản.

Những chất gây ô nhiễm trong nuôi trồng thủy sản thường có nồng độ thấp

hơn bất cứ chất độc nào xảy ra trong phạm vi hệ thống nuôi.

1.2.2. Tác nhân gây bệnh

Tác nhân gây bệnh là các yếu tố hữu sinh làm cho động vật thuỷ sản mắc

bệnh gọi chung là tác nhân gây bệnh. Những tác nhân gây bệnh này do sự cảm

nhiễm của động vật thuỷ sản là vật chủ hoặc sự xâm nhập của chúng vào vật

chủ. Các tác nhân gây bệnh được chia ra 3 nhóm:

- Tác nhân gây bệnh truyền nhiễm: virus, ricketsia, vi khuẩn, nấm,...

- Tác nhân gây bệnh ký sinh: Nguyên sinh động vật (động vật đơn bào),

giun sán, đỉa,, giáp xác... (động vật đa bào).

- Một số sinh vật trực tiếp ăn động vật thuỷ sinh hay uy hiếp động vật thuỷ

sinh: Côn trùng nước, rong tảo độc, sứa, cá dữ, ếch, rắn, ba ba, chim, rái cá... và

được gọi là nhóm địch hại của động vật thuỷ sinh.

1.2.3. Yếu tố nội tại (ĐVTS)

Các nhân tố ngoại cảnh (yếu tố vô sinh và hữu sinh) tác động thì động

vật thuỷ sản không thể mắc bệnh được mà nó phụ thuộc vào sức đề kháng của

cơ thể vật chủ với từng loại bệnh.

Vật chủ thường biểu hiện bằng những phản ứng với môi trường thay

đổi. Những phản ứng của cơ thể có thể kéo dài 2-3 ngày hoặc 2-3 tuần tuỳ

theo mức độ của bệnh.

1.3 Điều kiện gây bệnh

Động vật thuỷ sản sống ở trong nước hay nói một cách khác nước là môi

trường sống của động vật thuỷ sản.

Động vật thuỷ sản sống được phải có môi trường sống tốt, đồng thời chúng

cũng phải có khả năng thích ứng với môi trường.

12

Nếu môi trường sống của động vật thuỷ sản xảy ra những thay đổi không

có lợi cho chúng, những con nào thích ứng sẽ duy trì được cuộc sống, những con

nào không thích ứng thì sẽ mắc bệnh hoặc chết.

Động vật thuỷ sản mắc bệnh là kết quả tác dụng lẫn nhau giữa cơ thể và

môi trường sống. Vì vậy, những nguyên nhân gây bệnh cho động vật thuỷ sản

gồm 3 nhân tố sau:

- Môi trường sống (1): t^o, pH, O₂, CO₂, NH₃, NO₂, kim loại nặng,..., những

yếu tố này thay đổi bất lợi cho động vật thuỷ sản và tạo điều kiện thuận lợi cho

tác nhân gây bệnh (mầm bệnh) dẫn đến động vật thuỷ sản dễ mắc bệnh.

- Tác nhân gây bệnh (mầm bệnh – (2)): Virus, Vi khuẩn, Nấm, Ký sinh

trùng và những sinh vật hại khác.

- Vật chủ (3) có sức đề kháng hoặc mẫn cảm với các tác nhân gây bệnh là

cho động vật thuỷ sản chống được bệnh hoặc dễ mắc bệnh.

Mối quan hệ của các nhân tố gây bệnh khi đủ ba nhân tố 1,2,3 thì động vật

thủy sản mới có thể mắc bệnh: nếu thiếu 1 trong 3 nhân tố thì động vật thuỷ sản

không bị mắc bệnh. Giữ môi trường nuôi tốt sẽ tăng sức đề kháng với mầm bệnh

cho động vật thuỷ sản, tuy động vật thuỷ sản có mang mầm bệnh thì bệnh không

thể phát sinh được. Để ngăn cản những nhân tố trên không thay đổi xấu cho

động vật thuỷ sản thì con người, kỹ thuật nuôi phải tác động vào 3 yếu tố như:

cải tạo ao tốt, tẩy trùng ao hồ diệt mầm bệnh, thả giống tốt, cung cấp thức ăn đầy

đủ về chất và lượng thì bệnh rất khó xuất hiện.

Hình 1- 1 : Mối quan hệ giữa các nhân tố gây bệnh:

Vùng xuất hiện bệnh (màu sẫm) có đủ ba yếu tố gây bệnh 1+2+3;

Vùng 1+2 bệnh không xảy ra; Vùng 2+3 bệnh không xảy ra;

Vùng 1+3 bệnh không xảy ra

Khi nắm được 3 nhân tố trên có mối quan hệ mật thiết, do đó xem xét

nguyên nhân gây bệnh cho động vật thuỷ sản không nên kiểm tra một yếu tố đơn

độc nào mà phải xét cả 3 yếu tố: môi trường, mầm bệnh, vật chủ. Đồng thời khi

13

đưa ra biện pháp phòng và trị bệnh cũng phải quan tâm đến 3 nhân tố trên, nhân

tố nào dễ làm chúng ta xử lý trước. Ví dụ thay đổi môi trường tốt cho động vật

thuỷ sản là một biện pháp phòng bệnh. Tiêu diệt mầm bệnh bằng hoá chất, thuốc

sẽ ngăn chặn được bệnh không phát triển nặng. Cuối cùng chọn những giống

động vật thuỷ sản có sức đề kháng với những bệnh thường gặp gây nguy hiểm

cho động vật thuỷ sản.

2. Biện pháp phòng bệnh tổng hợp cho động vật thủy sản:

2.1 Nâng cao sức tự đề kháng ở ĐVTS:

2.1.1. Kiểm tra chất lượng giống thủy sản trước khi thả

- Chất lượng con giống phải thuần chủng, đồng đều về kích cỡ, không sây

sát và không nhiễm những bệnh nguy trong quá trình nuôi.

- Dùng phương pháp đơn giản và dễ làm là gây sốc bằng Formalin để chọn

đàn tôm giống khoẻ và ít nhiễm bệnh. Thả 150-200 ấu trùng tôm vào dung dịch

Formalin 50-100 ppm (50-100ml Formalin 36-38%/m³nước) trong thời gian 1-2

giờ. Nếu tỷ lệ ấu trùng tôm sống sau khi sốc > 95% là đàn tôm giống khoẻ ít

nhiễm bệnh vi rút.

- Sử dụng những giống lai tạo, có sức đề kháng cao đưa vào nuôi.

2.1.2. Thả ghép và nuôi luân canh các ĐVTS

- Nếu trong cùng một thuỷ vực nuôi ghép nhiều loài cá tất nhiên mật độ của

từng loài cá sẽ thưa hơn thuận lợi cho phòng bệnh đồng thời m i loài cá có khả

năng miễn dịch đối với một số sinh vật gây bệnh nên điều kiện để phát sinh ra

bệnh trong thủy vực ghép ít hơn ao nuôi chuyên một loài với mật độ dày.

- Như vậy nuôi ghép nhiều loài cá vừa tận dụng được nguồn thức ăn, không

gian sống rộng rãi, nâng cao sản lượng, lại phòng bệnh tốt.

2.1.3. Cho ĐVTS ăn theo phương pháp "4 định"

- Định chất lượng thức ăn: Thức ăn dùng cho cá, tôm ăn phải tươi,

sạch sẽ không bị mốc meo, ôi thối, không có mầm bệnh và độc tố. Thành phần

dinh dưỡng thích hợp đối với yêu cầu phát triển cơ thể cá trong các giai đoạn.

- Định số lượng thức ăn: Dựa vào trọng lượng cá, tôm để tính lượng

thức ăn, thường sau khi cho ăn từ 3 -4 h cá tôm ăn hết là lượng vừa phải. Cá tôm

ăn thừa nên vớt bỏ đi để tránh hiện tượng thức ăn phân huỷ làm ô nhiễm môi

trường sống.

- Định vị trí cho ăn: Muốn cho cá tôm ăn một nơi cố định cần tập cho

cá tôm có thói quen đến ăn tập trung tại một điểm nhất định. Cho cá tôm ăn theo

vị trí vừa tránh lãng phí thức ăn lại quan sát các hoạt động bắt mồi và trạng thái

sinh lý sinh thái của cơ thể cá tôm. Ngoài ra để phòng bệnh cho cá tôm trước các

14

mùa vụ phát sinh bệnh có thể treo các túi thuốc ở nơi cá tôm đến ăn, có thể tiêu

diệt nguồn gốc gây bệnh.

- Định thời gian cho ăn: hàng ngày cho cá tôm ăn 2 lần.

2.2 Ngăn chặn sự xâm nhập của tác nhân gây bệnh vào trong hệ thống nuôi

2.2.1. Cải tạo vệ sinh môi trường ao nuôi:

*Xây dựng hệ thống NTTS đảm bảo yêu cầu phòng bệnh

- Địa điểm xây dựng hệ thống NTTS phải có nguồn nước sạch, đảm bảo

cung cấp khi cần thiết. Không có các nguồn nước thải đổ vào, nhất là nguồn

nước thải các nhà máy công nghiệp, nếu có phải tính đến khả năng cải tạo để

tránh ĐVTS khỏi bị dịch bệnh và chết ngạt bởi thiếu oxy.

- Cần phải chú ý nền đáy ao, đất không có nhiều chất hữu cơ như rễ cây

rừng ngập mặn. Đất không xì phèn và phải giữ được nước, tốt nhất là đất thịt

pha cát.

- Xây dựng hệ thống công trình NTTS phải có hệ thống mương dẫn nước

vào thoát nước ra độc lập.

- Nên sử dụng một diện tích nhất định để chứa các chất thải sau m i chu kỳ

nuôi, ngăn chặn các mầm bệnh lan truyền ra xung quanh.

- Đối với các khu vực nuôi thâm canh (công nghiệp) ao nuôi chiếm 60-70%

diện tích, ao chứa (lắng và lọc) diện tích chiếm từ 15-20% và ao xử lý nước thải

(10-15% diện tích).

*Vệ sinh dụng cụ

- TNGB có thể theo dụng cụ lây lan bệnh từ ao bể bị bệnh sang ao, bể cá,

tôm khoẻ. Vì vậy dụng cụ của nghề nuôi nên dùng riêng biệt từng ao, bể. Nếu

thiếu thì sau đó khi sử dụng xong phải có biện pháp khử trùng mới đem dùng

cho ao, bể khác.

Dụng cụ đánh bắt dụng cụ bằng g , quần áo khi lội ao phải dùng dung dịch

TCCA 20 g/m³, Thuốc tím KMnO₄10 -12 g/m³để ngâm ít nhất 1 giờ và rửa sạch

mới dùng.

* Vệ sinh môi trường nuôi

- Dùng vôi để tẩy ao: Ao sau khi đã tháo cạn nước dùng vôi sống, vôi bột

hoặc vôi tôi. Liều lượng dùng phụ thuộc vào điều kiện môi trường thông thường

dùng 10-15 kg/100m².

+ Vôi bột vẩy đều khắp ao, vôi sống thì cho vào các hố giữa ao, vôi tan ra

và lúc đang nắng, dùng gáo cán g múc rải khắp đáy ao. Sau khi bón vôi một

15

ngày cần dùng bàn trang hoặc bừa đảo đều rồi phơi nắng một tuần mới thả cá,

tôm vào ương nuôi.

+ Cần lưu ý rằng, những ao có pH thấp nếu phơi nắng, sau khi cho

nước vào ao sẽ xảy ra hiện tượng xì phèn. Do đó, với các ao loại này cần tiến

hành rửa chua 3-5 lần để loại bỏ những hợp chất hữu cơ sinh nhiều H₂S, sau đó

bón vôi khắp đáy ao nhằm cung cấp nguồn Ca²⁺cho thuỷ vực, giảm độ chua cho

đất rồi tiến hành phơi khô đáy ao.

+ Trong quá trình nuôi, thường xuyên dùng vôi bột (vôi nung để tả) để ổn

định pH, khử trùng làm sạch nước ao. Nếu pH <7 dùng 2 kg vôi/100m³, pH từ 7-

8,5 có thể dùng 1 kg vôi/100m³, pH >8,5 dùng bột đá vôi (CaCO₃) để bón là

1kg/100m³; định kỳ bón từ 2-4 lần/tháng.

Hình 1-2 : Ao nuôi đã tháo cạn nước

Bảng 1-1 : Lượng vôi cải tạo và khử trùng ao

Độ pH của đất

Bột đá vôi (CaCO₃)

kg/ha

Vôi nung (CaO)

kg/ha

> 6

1.000- 1.500

3.000- 3.500

5.000-8.000

12.000- 14.000

500- 1.000

5 - 6

4 – 5

< 3

1.500- 2.000

2.500-4.000

8.000- 10.000

16

Hình 1- 3: Cày xới đáy ao bằng bàn trang

2.2.2. Khử trùng cơ thể vật nuôi

- Nguồn cá tôm giống thả vào thuỷ vực có thể mang mầm bệnh, do vậy cần

tiến hành kiểm dịch, nếu có sinh vật gây bệnh ký sinh trên cơ thể cá tôm thì tuỳ

theo kết quả kiểm tra mà chọn thuốc trị bệnh cho thích hợp.

- Thường người ta dùng phương pháp tắm cho cá, tôm bằng các loại thuốc

sau:

+ Muối ăn NaCl 2-4% (đối với nước ngọt) thời gian 5-10 phút;

+ CuSO₄(sulphat đồng) 2-5ppm thời gian 5-15 phút;

+ Formalin 200-300ppm thời gian 30-60 phút.

- Hoặc phun xuống ao một trong các loại thuốc trên, nồng độ giảm đi 10 lần

- Trộn một số kháng sinh, vitamin, cây thuốc nam,... với thức ăn để phòng

các bệnh nội ký sinh.

2.2.3. Khử trùng thức ăn và sàng cho ăn

- Đối với thức ăn là thực vật thuỷ sinh thượng đẳng dùng TCCA 0,5 ppm

ngâm trong 20 phút.

- Thức ăn là động vật nên rửa sạch và dùng thức ăn còn tươi, tốt nhất là nấu

chín.

- Phân hữu cơ cần ủ với 1% vôi sau đó mới sử dụng.

17

- Vớt bỏ thức ăn thừa, rửa sạch máng ăn và thường xuyên khử trùng địa

điểm cho ăn. Tốt hơn hết thường xuyên dùng vôi nung hoặc TCCA treo 2-3 túi

xung quanh ch cho ăn để tẩy trùng. Liều lượng 2-4 kg vôi nung/ túi hoặc 10-

20g TCCA/ túi.

2.2.4. Dùng thuốc phòng ngừa trước mùa phát bệnh

- Đại bộ phận các loại bệnh của cá tôm phát triển mạnh trong các mùa vụ

nhất định, thường mạnh nhất vào mùa xuân đầu hè, mùa thu đối với miền Bắc,

mùa mưa đối với miền Nam do đó phải có biện pháp dùng thuốc phòng ngừa

dịch bệnh, hạn chế được tổn thất.

+ Dùng thuốc để phòng các bệnh ngoại ký sinh: Trước mùa phát sinh bệnh

dùng thuốc rắc khắp ao để phòng ngừa thường đạt kết quả tốt. Ngoài ra còn có

thể treo túi thuốc xung quanh nơi cho ăn hình thành một vùng khử trùng các sinh

vật gây bệnh (chú ý dùng ở nồng độ vừa phải với tôm, cá).

+ Dùng thuốc phòng các bệnh nội ký sinh: Thuốc để phòng ngừa các loại

bệnh bên trong cơ thể cá, tôm phải qua đường miệng vào ống tiêu hoá. Nên trộn

vào thức ăn để cho ăn tuỳ theo yêu cầu phòng ngừa từng loại bệnh nhưng cần

lưu ý: chọn loại thức ăn ưa thích của ĐVTS, nghiền thành bột trộn thuốc vào, độ

dính thích hợp, số lượng chính xác, kích thước thức ăn theo cỡ miệng bắt mồi

của ĐVTS, cho ăn số lượng ít hơn bình thường sau đó tăng dần.

2.2.5. Tiêu diệt vật chủ trung gian

- Thường dùng các biện pháp săn bắn, phá tổ của chim ăn cá, săn bắt thú

ăn cá.

- Dọn sạch cỏ rác, san bằng quanh ao để không còn nơi ẩn nấp và để trứng.

- Xử lý nguồn phân hữu cơ theo đúng kỹ thuật trước khi bón xuống ao

ương nuôi cá.

- Không ăn cá sống.

2.3. Quản lý môi trường nuôi thích hợp và ổn định

2.3.1. Theo d i và quản lý các yếu tố môi trường trong ngưỡng thích hợp

a) Nuôi trong ao đất

Theo d i thường xuyên các yếu tố môi trường ao nuôi: màu nước, nhiệt độ ,

pH, các khí amoniac (NH₃), hydrosulfua (H₂S),..

Cần có biện pháp xử lý ngay sau khi phát hiện có những biến đổi bất

thường về các yếu tố môi trường: thay nước, dùng hóa chất hoặc chế phẩm vi

sinh để xử lý nước ao.

18

Cần dọn sạch cỏ tạp, tiêu trừ địch hại và vật chủ trung gian, vớt bỏ xác sinh

vật và cá chết.

b) Nuôi trong lồng

Sau một thời gian nuôi khoảng 1 tháng, lưới lồng sẽ bị các sinh vật biển

bám và phá như hàu, vẹm, thủy tức, rong biển…Điều này làm hạn chế dòng

chảy qua lồng, giảm lượng oxy cung cấp, tăng mầm bệnh ký sinh và dễ làm sây

sát cá nuôi. Khi đó nếu kết hợp với một số nguyên nhân khác như môi trường

biến động, sức khỏe cá giảm sẽ dễ làm cá nhiễm bệnh. Vì vậy nên thường xuyên

cọ rữa lưới và định kỳ 1 –2 tháng thay lưới một lần.

Thường xuyên lặn theo d i lồng nuôi, đáy lồng đề phòng lồng bị hư hỏng.

Định kỳ phân cỡ cá nuôi và điều chỉnh mật độ nuôi thích hợp, theo d i phát hiện

bệnh kịp thời để xử lý có hiệu quả.

Định kỳ đo các chỉ tiêu môi trường nước (oxy, pH, nhiệt độ, độ mặn) để có

biện pháp xử lý kịp thời. Khi môi trường thay đổi xấu như nước phát sáng, nhiều

cặn bã, sinh vật lạ xuất hiện hay cá xung quanh bị nhiễm bệnh tiến hành treo

trong lồng túi thuốc tím, để phòng bệnh cho cá.

2.3.2. Định kỳ khử trùng nước nuôi

a) Nuôi trong ao đất

Theo d i thường xuyên nơi cho cá ăn, vớt bỏ thức ăn thừa tránh tích tụ chất

hữu cơ gây ô nhiễm môi trường ao nuôi.

Định kỳ bón vôi bột khử trùng nước ao nuôi 2kg vôi/100 m³nước, tháng 2 lần.

Định kỳ dùng men vi sinh để cải thiện môi trường ao nuôi1-2 lần/ tháng.

Khi có dịch bệnh xảy ra nên dùng thuốc khử trùng để xử lý nước nuôi diệt mầm

bệnh trong nước.

b) Nuôi lồng

Thường xuyên treo túi vôi, túi thuốc tại vị trí cho cá ăn, ở đầu và cuối lồng

nuôi đầu nước chảy là tốt nhất nhằm tiêu diệt mầm bệnh trong môi trường nước

với lượng cụ thể: Vôi bột: 2 – 4 kg/10m³nước; Viên sủi Vạn tiêu linh loại

200g/Viên ,KMnO₄(thuốc tím): 50gam/10m³. Ngoài ra có thể dùng FBK, hoặc

Fomalin. Độ sâu của túi vôi hoặc túi thuốc treo bằng 1/3 -1/2 độ sâu mực nước

trong lồng nuôi, khi vôi hoặc thuốc tan hết cần tiếp tục treo túi khác.

19

Bài 2: Phương pháp sử dụng thuốc trong phòng trị bệnh ĐVTS

Giới thiệu: Để phục vụ phòng và trị bệnh cho ĐVTS thì hiểu biết về thuốc và

hóa chất, các sản phẩm xử lý và cải tạo môi trường và cách sử dụng chúng là cần

thiết để phòng và trị bệnh động vật thủy sản.

Mục tiêu: Nhận biết các loại thuốc, thực hiện được các phương pháp sử dụng

thuốc dùng trong nuôi trồng thuỷ sản.

Nội dung:

1. Khái niệm về thuốc thú y thuỷ sản

Sau hội thảo về vấn đề dùng hóa chất trong nuôi trồng thủy sản ở châu Á,

tổ chức tại Philippine tháng 5 năm 1996, Bộ Thủy Sản Việt Nam đã đưa ra khái

niệm về thuốc dùng trong nuôi trồng thủy sản: Thuốc thú y thủy sản là tất cả các

loại sản phẩm có thể dùng để tiêu diệt tác nhân gây bệnh, các sinh vật là địch

hại và mang mầm bệnh, phòng và trị bệnh, để nâng cao sức khỏe động vật thủy

sản trong khi nuôi, khi vận chuyển và sau thu hoạch, để quản lý môi trường đều

được gọi là thuốc dùng trong nuôi trồng thủy sản.

2. Một số phương pháp dùng thuốc trong nuôi trồng thuỷ sản

2.1. Phun thuốc

Dùng thuốc phun (té) xuống ao tạo môi trường động vật thuỷ sản sống có

nồng độ thuốc thấp song thời gian tác dụng của thuốc dài.

2.1. Xác định thể tích nước trong ao:

2.1.1. Xác định diện tích mặt nước trung bình của ao

Xác định diện tích của ao: tùy vào hình dạng của ao mà cách tính diện tích

là khác nhau. Ví dụ ao có diện tích hình chữ nhật: chiều dài 30m, chiều rộng 20

m, diện tích ao khi đó là dài x rộng là 30 x 20 = 600 m².

2.1.2. Xác định độ sâu trung bình của ao

Xác định độ sâu trung bình của ao. Trong thực tế, đáy ao có nhiều ch nông

sâu khác nhau. Để tính được độ sâu trung bình của ao ta lấy đại diện 5 điểm

khác nhau của ao, sau đó tính trung bình của 5 độ sâu này là độ sâu trung bình

của ao.

Ví dụ độ sâu của 5 vị trí khác nhau trong ao là: 1,2m; 1,3m; 1,5m; 1,8m;

2,0m. Độ sâu trung bình của ao là: (1,2 + 1,3+ 1,5 + 1,8 + 2,0): 5 = 1,56m.

2.1.3. Xác định thể tích nước trong ao

- Thể tích của ao là: diện tích ao X độ sâu trung bình của ao, đơn vị đo m³.

Ở ví dụ trên, thể tích của ao là: 600 m²x 1,56 m = 936 m³nước.

2.2. Xác định khối lượng thuốc cần sử dụng:

20

Khối lượng thuốc cần sử dụng là lấy nồng độ thuốc nhân với thể tích của

nước ao.

Ví dụ dùng zeolite cải thiện môi trường ao nuôi tôm thâm canh, nồng độ

zeolite dùng là 2kg/ 100 m³nước, thể tích ao là 936 m³nước, khối lượng zeolite

cần dùng là: 2 X 936/100= 18,72 kg.

2.3. Thao tác phun thuốc xuống ao:

2.3.1. Pha thuốc

Trước hết phải hòa tan thuốc phun với một thể tích nước nhất định trước

khi phun xuống ao.

Hình 2-1: Hòa tan thuốc trong xô trước khi phun xuống ao

Cho thuốc vào một cái xô, sau đó dùng gáo múc nước đổ dần dần vào xô.

Vừa đổ vừa khuấy cho thuốc tan ra. Đổ nước và khuấy cho đến khi thuốc tan

đều trong nước thì dừng lại.

2.1.2. Phun thuốc xuống ao

Sau khi thuốc đã tan đều trong xô nước, xách xô nước đi xung quanh ao

và té đều trên mặt ao.

Nếu ao quá rộng (hàng nghìn mét vuông), cho xô nước thuốc nên thuyền và

đi trên mặt ao, dùng gáo múc nước thuốc trong xô và té đều khắp ao.

2.2. Tắm thuốc:

2.2.1. Xác định thể tích nước

Thể tích của nước dựa vào khối lượng cá cần tắm. M i loài cá khác nhau,

m i cỡ cá khác nhau thì cần thể tích nước khác nhau.

21