Dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái nhìn từ cảm quan hiện thực

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

DẤU ẤN HIỆN SINH TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI

NHÌN TỪ CẢM QUAN HIỆN THỰC

Dương Văn Trọng

Trường Đại học Văn Hiến

vantrong.dng13@gmail.com

Ngày nhận bài: 25/10/2018; Ngày duyệt đăng: 17/12/2018

Tóm tắt

Chủ nghĩa hiện sinh là một trào lưu triết học Tây phương ra đời sau thế chiến thứ hai, khi con

người phải đối mặt với vô số bất an trong cuộc sống, những khủng hoảng về những chân lý, giá

trị. Từ ảnh hưởng đến đời sống, chủ nghĩa hiện sinh hiện diện trong văn học Việt Nam, đầu tiên ở

văn học đô thị miền Nam, sau Đổi mới triết thuyết này đã lan rộng trong cả nước. Trong đó, Hồ

Anh Thái - nhà văn đương đại Việt Nam, nổi bật với những sáng tác mang dấu ấn triết thuyết hiện

sinh với khoảng 30 tác phẩm được nhiều độc giả trong, ngoài nước yêu thích. Đặc biệt là tiểu thuyết

- thể loại thành công nhất của nhà văn, ở đó cho thấy một cảm quan hiện thực nhạy bén mang dấu

ấn hiện sinh với một thế giới đổ vỡ, bất an, cạn vắng tình người và các chân lý, giá trị lộn sòng.

Bằng các phương pháp: thống kê – phân loại, phân tích – tổng hợp, so sánh, thi pháp học,… người

viết từ việc chꢀ ra những dấu ấn căn bản của tinh thần hiện sinh trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, trên

cơ sở đó ghi nhận những nꢁ lực cách tân của nhà văn trong bối cảnh đổi mới và hội nhập văn hóa,

văn học hiện nay cả về nội dung và hình thức.

Từ khóa: hiện sinh, cảm quan hiện thực, tiểu thuyết, Hồ Anh Thái

The existential attitude in the Ho Anh Thai novels seen from a realistic perception

Abstract

Existentialism is Western philosophical movement that came into being after the Second World

War when people faced countless insecurity in life, the crisis of the truths, values. It affects life,

which is present in Vietnamese literature, first in the southern urban literature, then the renewal

of this philosophy has spread throughout the country. Ho Anh Thai is a famous contemporary

Vietnamese writer with about 30 works which have been known by many local and international

readers. Especially, novel is the most successful genre of him showing a keen sense of reality with

a world of broken, unsafe, exhausted humanity and truths, conflicting values. Statistics -

classifying, analyzing – synthesizing, comparing, form, studying prosody method are used to show

the basic stamps of existential spirit in Ho Anh Thai novel. On that basis, innovative efforts of

writers are acknowledged in innovation and cultural integration, and current literature both in

content and form.

Keywords: Existentialism, Imprint of existence, Novel, Ho Anh Thai

là khủng hoảng về chân lý, về cuộc sống trước

thực tại. Có thể nói, tác phẩm thành công hay

không, phải do cảm quan hiện thực như thế nào,

và trong xu thế phát triển của xã hội cũng như

văn học, việc vận dụng dấu ấn hiện sinh thông

qua một cảm quan hiện thực đặc sắc đã tạo nên

Đặt vấn đề

Căn nguyên của mọi khoa học là phục vụ đời

sống, dù khoa học tự nhiên hay khoa học xã hội

cũng vậy. Triết học hiện sinh giúp nhiều người

có thể giải mã hành trình nhân sinh, từ đó có

hướng đi trước những suy tư, băn khoăn, có khi

76

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

nhiều kiệt tác văn học đương đại. Trước đó,

không ít nhà nghiên cứu đã dành sự quan tâm

đặc biệt đến “hiện tượng Hồ Anh Thái” trong

văn học đương đại, có thể kể đến tác giả Bùi

Thanh Truyền, Lê Biên Thùy (2009) với công

trình Những cách tân quan niệm nghệ thuật về

con người trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái (2009);

tác giả Nguyễn Đăng Điệp (2013) với công trình

Hồ Anh Thái - người mê chơi cấu trúc (2013);…

Ngoài ra, chủ nghĩa hiện sinh từ lâu cũng đã

được nhiều nhà nghiên cứu trong nước quan tâm

như: Trần Thái Đỉnh (1966) với công trình Triết

học hiện sinh; Huỳnh Như Phương (2008) với

công trình Chủ nghĩa hiện sinh ở miền Nam Việt

Nam 1954-1975 (trên bình diện lý thuyết);... Từ

việc thống kê, khảo sát công trình nghiên cứu

của những người đi trước về triết học hiện sinh

cũng như những biểu hiện của tư tưởng hiện

sinh trong văn học, chúng tôi nhận thấy đến nay

vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào về dấu

ấn hiện sinh trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái

từ cảm quan hiện thực. Cho nên, việc nghiên

cứu để có cái nhìn toàn diện, hệ thống lại những

dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết của Hồ Anh

Thái từ cảm quan hiện thực là rất cần thiết. Đề

tài được triển khai theo hướng khảo sát những

biểu hiện tiếp thu tinh thần hiện sinh qua việc

mô tả và luận giải về cảm quan hiện thực hiện

sinh trong những tiểu thuyết của Hồ Anh Thái.

Hồ Anh Thái là nhà văn để lại nhiều dấu ấn

trong lĩnh vực sáng tác tiểu thuyết đương đại với

một cảm quan hiện thực sắc bén. Nhờ đó mà mỗi

cuốn tiểu thuyết của nhà văn đã khẳng định

những bước tiến của mình trên con đường sáng

tạo và cây bút ấy hứa hẹn sẽ còn sáng tác thêm

nhiều tác phẩm cho văn học Việt Nam đương đại.

Nhà văn Hồ Anh Thái và nỗ lực cảm quan

hiện thực - một phương diện quan trọng

mang dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết của

tác giả

trí ưu thế trong sự nghiệp sáng tác Hồ Anh Thái

cả về số lượng lẫn chất lượng. Nhà văn gửi gắm

những thông điệp thẩm mỹ sâu sắc về nhân sinh,

cuộc đời, với những bước tiến về quan niệm

nghệ thuật, tư duy nghệ thuật trong từng tác

phẩm. Tiểu thuyết của ông thay đổi theo từng

bước ngoặt của đời sống xã hội, khai thác sâu

những bề chìm của cuộc sống: từ chiến tranh

biên giới, bi kịch của con người thời hậu chiến,

lật lại để chiêm nghiệm những vấn đề của quá

khứ và cả những vấn đề mới nảy sinh đặt ra cho

con người trong cuộc sống đương đại.

Viết đề tài cuộc sống thời hậu chiến, Hồ Anh

Thái có sự nhìn nhận khách quan về sức tàn phá

ghê gớm của nó đến số phận cá nhân qua tiểu

thuyết Người đàn bà trên đảo. Sức tàn phá ấy

chính là những mất mát, hy sinh của những

người đàn bà đội Năm trong và sau chiến tranh.

Hồ Anh Thái đã đặt vấn đề tình dục, về bản năng

con người và nhu cầu làm tròn thiên chức làm

mẹ, qua đó nói lên cái giá thật ghê gớm mà

những người phụ nữ phải trả trong chiến tranh.

Người và xe chạy dưới ánh trăng là những

tiếng nói mới đầy ưu tư và trăn trở của Hồ Anh

Thái trước sự hiện hữu của các giá trị đối

nghịch: tốt - xấu, thiện - ác, vị kỷ - thứ tha, thiên

thần - ác quỷ… Con người ta đi vào đời với đôi

bàn tay trắng, sạch sẽ và lương thiện. Nhưng

càng đi, họ càng phải giữ cho mình trong sạch,

trong khi đời cứ luôn muốn nhấn người đời vào

sắc dục, vào những chỗ không được lương thiện,

khiến con người sơ suất có thể sẩy chân ngay.

Và để tồn tại con người buộc phải đối mặt với

những mặt trái của cuộc sống.

Với tiểu thuyết Trong sương hồng hiện ra,

bằng việc xây dựng lên bức tranh cuộc sống hiện

tại, nhà văn để cho các nhân vật của mình nhận

thức lại quá khứ, cuộc sống thời chiến, đó là

cuộc sống luôn tồn tại cả hai mặt, có cái tốt, cái

xấu. Ông hiểu sâu sắc rằng, con người vốn rất

đa dạng về nhân cách, nên không kỳ vọng quá

lớn về con người, nhưng bao giờ ông cũng trân

trọng con người với tất cả sự phức tạp trong họ.

Năm 1996, Hồ Anh Thái viết tiểu thuyết Cõi

người rung chuông tận thế. Thông qua một cảm

quan hiện thực với các chi tiết chân thực, sinh

Với sở trường về tiểu thuyết và truyện ngắn,

Hồ Anh Thái đã đạt được nhiều thành tựu, và đã

đóng góp không nhỏ cho nền văn học Việt Nam

hiện đại. Nhà văn sáng tác trong nhiều lĩnh vực:

truyện ngắn, tiểu thuyết, chân dung văn học, du

ký, tiểu luận và biên khảo. Tiểu thuyết chiếm vị

77

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

động về cuộc sống bằng cuộc đấu tranh thiện –

ác, tác giả đã đưa ra chân lý: chỉ có tình yêu

thương, sự bao dung mới hóa giải nổi vòng luẩn

quẩn của sự hận thù.

Đến Mười lẻ một đêm, bằng trí tưởng tượng

của mình nhà văn đã vẽ lên một hiện thực với

nhân vật là những mẫu người dị hợm và lố bịch

trong cuộc sống nước ta những năm đầu thế kỷ

XXI. Cuộc sống giai đoạn mở cửa nên vừa có

cái bi vừa có cái hài.

Không gian văn hóa và con người Ấn Độ

thông qua cảm quan hiện thực của Hồ Anh Thái

đã được kết tinh thành tiểu thuyết Đức Phật,

nàng Savitri và tôi. Nhà văn đã tái dựng lại cuộc

đời Đức Phật bằng tư duy tiểu thuyết, đưa ông

trở thành một trong những cây bút có nhiều tác

phẩm hay về đất nước và con người Ấn Độ trong

văn học đương đại.

tòi, suy ngẫm của nhà văn. Nó thể hiện nét đặc

trưng về thế giới quan, nhân sinh quan, tình cảm,

tư tưởng của tác giả. Do vậy, để hiểu rõ dấu ấn

chủ nghĩa hiện sinh trong sáng tác của Hồ Anh

Thái, điều đầu tiên chúng ta quan tâm là cảm

quan về hiện thực được thể hiện trong từng tác

phẩm của nhà văn. Sáng tác của Hồ Anh Thái

mang tâm thức hiện sinh khá rõ nét. Tác phẩm

của nhà văn cho thấy màu sắc phi lý của hiện

thực không chỉ qua thế giới chứa đựng yếu tố

của sự đổ vỡ, bất an mà còn được thể hiện ở sự

tồn tại của một cõi đời cạn vắng tình người. Thế

giới ấy không thể nhận thức, lý giải bằng lý trí

đơn thuần. Bên cạnh đó, bằng cách thể hiện tính

chất đơn điệu, nhàm chán, lặp đi lặp lại của đời

sống cũng như sự nghèo nàn, tẻ nhạt, vô nghĩa

của các giá trị tinh thần ông đã tái hiện một cuộc

sống gấp vội, hỗn mang các chân giá trị trong

các sáng tác của mình.

Đi qua từng tác phẩm, trải qua những cuộc

“lột xác”, Hồ Anh Thái ghi dấu từng bước tiến

trên nấc thang nghệ thuật. Tiểu thuyết của ông

miêu tả con người với nhiều góc nhìn, chạm sâu

vào những vấn đề nhạy cảm của xã hội mà văn

học trước đây thường né tránh. Để đạt được điều

đó, chính là nhờ nhà văn có một cảm quan hiện

thực nhạy bén, tinh tế. Ngoài ra tác giả đã không

ngừng cách tân, biểu hiện rõ ở sự linh hoạt trong

phương thức thể hiện và sự đa dạng trong từng

giai đoạn, ở nhiều bình diện, từ dung lượng, kết

cấu, cốt truyện, nghệ thuật xây dựng nhân vật,

tạo dựng không gian, thời gian nghệ thuật và rõ

nhất là ở sự biến đổi của giọng điệu nghệ thuật,

xác lập những kết cấu nghệ thuật mới mẻ qua

từng tiểu thuyết. Trên nền hiện thực chân thực,

sinh động, là con người của ông được sống thực

đúng với bản năng tự nhiên, với cuộc sống thực

nhưng cũng có đời sống tâm linh riêng biệt với

tư duy về thiện - ác, về thế giới bên kia… Chính

nhu cầu phản ánh chân thực hiện thực này đòi

hỏi nhà văn phải đưa vào trang viết những bức

chân dung sinh động của nhiều kiểu người,

nhiều dáng dấp người trong nhiều không gian và

thời gian khác nhau với những phương thức xây

dựng độc đáo, mới lạ.

Các biểu hiện hiện sinh trong cảm quan

hiện thực của tiểu thuyết Hồ Anh Thái

Thế giới đổ vỡ, bất an

Qua nhiều công trình nghiên cứu khác nhau,

có thể khẳng định, triết học hiện sinh là triết học

về con người. Dù các nhà hiện sinh theo phái

hữu thần hay vô thần, thì tất cả đều hướng đến

những vấn đề liên quan đến ý nghĩa cuộc nhân

sinh. Bởi lẽ, nguyên nhân triết học hiện sinh ra

đời, đó là do con người luôn sống với trạng thái

tâm lý chung là bất an trước cuộc sống hiện đại

chứa đựng đầy rẫy sự phi lý, hỗn mang, bất

công. Trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái, thế

giới này lại được tái hiện rõ nét. Đó là không

gian nơi con người bắt đầu hành trình hiện sinh

của mình. Thời hiện đại với nhiều biến động xảy

ra đã kéo theo sự xuất hiện của chủ nghĩa hiện

sinh trong văn xuôi Việt Nam từ sau thời kỳ Đổi

mới. Trong một thời đại với sự tiến bộ vượt bậc

của khoa học kỹ thuật vẫn luôn tiềm ẩn những

nguy cơ gây nên sự “đổ vỡ”, bất an không thể

đoán định trong tương lai. Một thế giới sống phủ

bóng phi lý từ hiện thực đến kiếp người, từ ý

nghĩ đến lời nói, từ bên trong đến bên ngoài văn

bản, từ ý thức tác giả, tư tưởng nhân vật đến

quan niệm của độc giả... được thể hiện trên bình

diện hiện thực với những mức độ khác nhau. Vì

Hiện thực đời sống được phản ánh trong nội

dung các tác phẩm văn học qua sự quan sát, tìm

78

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

vậy, trước thế giới đó con người luôn luôn trong

tâm thế lo âu vì không thể lường trước những

bất an gì sẽ đến với mình.

ngang qua, buổi chiều đã biến mất trong mấy hố

bom năm nghìn bảng Anh, thấy những dãy nhà

cao tầng chỉ còn là đống gạch vụn sau một trận

hủy diệt của bom Mỹ…Nhưng tòa nhà bà sống

đã hơn hai chục năm, kể từ khi nó vừa được

khánh thành, nay bỗng dưng đổ sụp về một phía

thì bà không bao giờ dám nghĩ đến, cũng không

dám nhìn” (Hồ Anh Thái, 2015: tr. 7). Cả tiểu

thuyết cứ đan xen giữa hiện tại và quá khứ thông

qua nhân vật Tân, cho độc giả cái nhìn khách

quan hơn về thế giới mình đang sống. Thế giới

nào cũng có những điều phi lý, bất công trong

đó và cũng có những nét đẹp riêng. Tuy nhiên,

qua đó chúng ta thấy được giữa thực tại được

sống trong tự do, hòa bình còn biết bao những nỗi

lo, những rủi ro có thể cướp đi mạng sống, cướp

đi hạnh phúc của con người. Nếu chung cư mới

Cánh Đồng Xanh chỉ là hiện thân cho những giá

trị vật chất của xã hội không thể hướng con người

đến cuộc sống hạnh phúc, thì những con người

trong đó cũng đẩy những người xung quanh vào

một cuộc sống đầy bất an với biết bao thủ đoạn.

Tất cả những bất an ấy xuất hiện đầy ngẫu nhiên

và bất ngờ, thường trực vây bủa và đe dọa sự tồn

vong của con người.

Người đàn bà trên đảo, miêu tả một hiện

thực với đầy sự bất an cho con người đang sống

trên đó, đảo như là nơi đã chia cắt con đường

đến với hạnh phúc của những “người đàn bà”.

Trở về sau chiến tranh, đáng lẽ trong những

tháng ngày sau, những cô gái thanh niên xung

phong ngày nào đã dám ra chiến trường để thực

hiện trách nhiệm thiêng liêng cao cả của những

người con dân tộc, sẽ được hưởng cuộc sống

hạnh phúc, sẽ được xã hội tôn vinh. Nhưng thực

tại không như thế, đất nước sau chiến tranh cần

được chung tay xây dựng lại, và lần nữa, họ lại

lên đường. Tưởng rằng sống trong cuộc sống

thời bình, những cô thanh niên xung phong tuy

đã qua cái tuổi thanh xuân rồi nhưng chí ít họ

cũng sẽ được hưởng những gì thuộc về con

người, đó là cuộc sống hạnh phúc bên gia đình,

cùng chồng và con mình. Vậy mà chiến tranh đã

cướp đi những người cùng trang lứa với họ, để

rồi bây giờ ở lâm trường này, chỉ toàn là “đàn

bà”. Họ phải đối diện với thực tại, đối diện với

Trong tiểu thuyết đương đại, có lẽ không

nhiều tiểu thuyết có cảm quan hiện thực đặc sắc

như Hồ Anh Thái. Đặc sắc nhất có lẽ là hiện

thực hiện lên một cách cụ thể, có gì đó rất gần

gũi đời sống hiện tại của độc giả. Nhà văn đã vẽ

lên một hiện thực đầy phi lý, tác động mạnh mẽ

đến cuộc sống con người. Khảo sát tiểu thuyết

của ông, chúng tôi nhận thấy các nhân vật của

nhà văn luôn phải đối diện với một hiện thực

chứa đầy những nguy cơ và bất an không thể

lường trước; những tai nạn đầy bất ngờ luôn rình

rập, có thể xảy đến bất kỳ lúc nào. Đó có thể chỉ

là những vấn đề nhỏ nhặt, có thể là những bất an

mà hậu quả của nó gây tổn hại đến sự sống –

tính mạng của con người.

Trong tiểu thuyết Trong sương hồng hiện ra,

thông qua cốt truyện đan xen giữa quá khứ và

hiện tại, tác giả hướng người đọc đến cái nhìn

đa chiều hơn về những gì đang diễn ra và đã xảy

ra trong quá khứ. Nhưng suy cho cùng, thì thông

qua sự kiện quay về quá khứ của Tân, để tất cả

cùng nhìn lại hiện thực ở hiện tại như thế nào?

Đó là một hiện thực “đổ vỡ” được hiện ra ngày

từ đầu tác phẩm, một khu chung cư mới Cánh

Đồng Xanh, tuy là chung cư mới nhưng suýt nữa

đã lấy đi tính mạng của bao cư dân do sự cố “sụt

vỡ một bên”. Tên gọi của chung cư như gợi mọi

người đến một thế giới đáng sống của con

người, một thế giới mà thiên nhiên và con người

sống hài hòa với nhau. Nhưng sự thực không

như vậy, cái chung cư mới kia đã bất chấp thiên

nhiên, được xây dựng trên nền đất không vững

chắc, dễ sụt lún, vậy mà nó vẫn được xây dựng.

Hình ảnh hai bà cháu Tân, như là sự hiện diện

của cả hai thế hệ ở thế giới thực tại, thế hệ trước

– bà, thế hệ sau – Tân, tưởng rằng cả hai thế hệ

đang được hưởng cuộc sống ấm no, hạnh phúc,

được hưởng những gì được xem là hiện đại nhất

thì lại phải đối mặt với những bất an, lo lắng,

như ngay trong chiến tranh: “Trời ơi, cặp mắt bà

cụ đã thấy nhiều, thấy cả một trận địa pháo cao

xạ trong những năm chiến tranh với những chiến

sĩ măng tơ, mới buổi sáng còn hát hò í ới lúc bà

79

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

những ham muốn rất con người. Nhưng chẳng

có gì có thể giúp họ thỏa được những ước

nguyện đơn sơ đó. Người đàn bà trong đội Năm

nhận ra nhịp sống ổn định hàng ngày thực chất

chính là một “đường viền” giới hạn cuộc đời cô

đơn trong sự buồn tẻ và nhàm chán. Để thoát

khỏi cái trật tự lặp lại buồn tẻ và nhàm chán đó

của mình, cô đã dấn thân vào cuộc hành trình

mang tính chất khác biệt, vượt ra khỏi giới hạn

của “đường viền” vẫn bao quanh cuộc sống của

cô, đó là việc không chồng mà chửa. Đây thực

chất là việc mà người đàn bà đội Năm chấp nhận

dấn thân để vượt thoát khỏi cuộc sống tẻ nhạt,

tầm thường đang làm bản thân dần trở thành một

thực thể úng ngập và trơ lì, rơi vào trạng thái

hiện hữu chưa thành hiện sinh. Không chấp

nhận bị vùi lấp trong cuộc sống vô nghĩa, đơn

điệu và tẻ nhạt hàng ngày ấy, cô dấn thân vào

một hành động chứa đầy rủi ro để tìm lại ý nghĩa

đích thực của cuộc sống, cũng là ý nghĩa đích

thực về sự hiện tồn của bản thân. Chấp nhận dấn

thân để vượt khỏi cuộc sống tẻ nhạt, tầm thường

nhằm khẳng định nhân vị độc đáo của mình, con

người hiện sinh trung thực đồng thời cũng phải

chấp nhận những rủi ro và bất an trên cuộc hành

trình dấn thân ấy, cho dù đôi khi cái giá phải trả

là một cái giá quá đắt. Trong trường hợp của

người đàn bà đội Năm, việc cô không chồng mà

chửa và những sự việc xảy ra xung quanh sau đó

là một minh chứng rõ nét cho tính chất phi lý và

bất an của đời sống. Trong cuộc tồn sinh đầy phi

lý, thân phận con người bé mọn và mong manh,

luôn phải đối mặt với những bất trắc không

ngừng bủa vây và đe dọa cuộc sống của mình.

Trong Người và xe chạy dưới ánh trăng,

người đọc đã nhận ra một hiện thực rất mới lạ

trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái. Đó là hiện

thực hiện lên qua những giấc mơ, hồi ức và

những linh cảm của nhân vật. Ở đó là một thế

giới mà con người phải sống trong nỗi lo âu,

luôn đối diện với sự bất an. Chẳng hạn như

Toàn, nhân vật chính của tiểu thuyết, liên tục

sống trong những ám ảnh về quá khứ, những dằn

vặt đau đớn của ký ức. Qua những hồi ức của

Toàn, hiện thực về cuộc chiến tranh tàn khốc và

những cái chết cứ hiện dần lên một cách rõ nét.

Chiến tranh đã cướp đi của Toàn người cha thân

yêu và cả tâm hồn trong sáng của tuổi trẻ khiến

cho anh phải tự bươn chải kiếm sống và luôn

phải sống khép mình vào một cõi riêng. “Cái

chết của người cha khoét một lỗ hổng rất lớn

trong tình cảm, cái tình phụ mẫu không một con

người nào có thể thiếu được” (Hồ Anh Thái,

2015: tr. 99). Chiến tranh cũng đã tàn phá biết

bao nhiêu ngôi làng nhỏ như ngôi làng ven đô

của mẹ con Trang đang sơ tán làm cho cô phải

mất mẹ từ tấm bé và cuộc sống sau này của cô

luôn bị ám ảnh bởi ngọn lửa đã thiêu cháy cả

ngôi làng ấy. Còn những người từng tham gia

chiến tranh như chú Đôn thì phải mang trong

mình thương tật vĩnh viễn và nỗi đau mất vợ con

không thể nào nguôi. Trong cái thế giới đầy “đổ

vỡ”, bất an đó còn xuất hiện những con người

cơ hội như Khuynh thực hiện được tham vọng

cá nhân của mình bằng mọi thủ đoạn. Những

trang nhà văn Hồ Anh Thái viết về chiến tranh

gây ấn tượng mạnh như: trận bom lửa vào nơi

sơ tán của mẹ con Trang; cái nhà ga có ông xẩm

mù với chiếc nhị tồi tàn, nơi anh thương binh

nhặt được Trang đang lên cơn sốt mê man; cuộc

họp mặt nhân ngày thương binh liệt sĩ…

Như vậy, qua các tiểu thuyết trên của Hồ

Anh Thái, con người phải sống trong một thế

giới đổ vỡ và đối diện với hiện thực đầy bất an

vây bủa thường trực và có thể xảy đến bất kì lúc

nào, con người ta không thể ngừng lo lắng và

bất an. Đó cũng chính là cuộc sống mà con

người phải đối mặt hàng ngày, một đời sống đầy

phi lý và bất toàn, chứa đựng đầy bất trắc và

nguy cơ, thường xuyên đe dọa sự tồn sinh của

con người. Tái hiện một hiện thực chứa đựng

đầy yếu tố bất an thường trực đe dọa cuộc sống

của con người, nhà văn thể hiện cảm quan về

một hiện thực mang màu sắc phi lý in dấu của

chủ nghĩa hiện sinh.

Cõi đời cạn vắng tình người

Tiểu thuyết của Hồ Anh Thái hiện lên với

dấu ấn hiện sinh không chỉ qua cảm quan về một

thế giới đổ vỡ, bất an mà còn có cảm quan về

thế giới của một cõi đời ít tình người. Trong

nhiều tác phẩm văn học đương thời như: Và khi

tro bụi, Mưa ở kiếp sau của nhà văn Đoàn Minh

80

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

Phượng; Paris 11 tháng 8, T Mất Tích của nhà

văn Thuận;… cũng đề cập đến cảm quan hiện

thực mang dấu ấn hiện sinh. Nếu ở tiểu thuyết

của Đoàn Minh Phượng, đó là một cảm quan

mang dấu ấn hiện sinh với một thế giới phi lý,

xa lạ, thì với tiểu thuyết của Thuận đó là một thế

giới đầy rẫy sự thực dụng. Còn đến với tiểu

thuyết của Hồ Anh Thái, người đọc lại có cái

nhìn đa chiều kích hơn. Cụ thể đó là một thế giới

mà điều cần nhất là tình người thì lại thiếu vắng.

Đặc biệt, tình người được tác giả nhắc đến đầu

tiên là tình cảm gia đình, vì gia đình luôn được

xem là nền tảng của xã hội thì gần như vắng

bóng. Ở đó tình cảm gia đình được hoán đổi

bằng nhiệm vụ thực thi và những toan tính chi

li. Không chỉ phơi trần sự hoang vắng tình người

trong mối quan hệ cha mẹ, con cái, anh em, tiểu

thuyết của nhà văn Hồ Anh Thái cũng đi sâu

phản ánh sự hoang lạnh trong mối quan hệ vợ

chồng và sự thờ ơ, lãnh đạm giữa người và

người trong cuộc sống.

Mười lẻ một đêm là câu chuyện được mở đầu

bằng vụ ngoại tình của bà vợ một ông VIP. Chỉ

riêng sự việc này chúng ta dễ nhận thấy một khía

cạnh rõ nét của thế giới cạn vắng tình người, đấy

là gia đình không còn là gia đình. Rồi sau đó đôi

tình nhân bị kẹt lại trong ngôi nhà suốt mười lẻ

một ngày. Trong suốt thời gian này, những câu

chuyện trong trí nhớ được kể lại, được xâu chuỗi

lớp lang hợp lý, qua góc nhìn của hai nhân vật

chính. Hàng loạt những số phận được phơi bày

là anh nghệ sĩ cho mượn nhà, bà mẹ anh nghệ

sĩ, hai ông giáo sư, mẹ của vợ ông VIP, cuộc

sống của những ông VIP, cuộc sống của anh tình

nhân, cuộc đời của vợ ông VIP… Đó là những

sản phẩm rất thật của thời đại kinh tế mở cửa ở

Việt Nam. Mỗi câu chuyện đều đưa người đọc

đến cảm nhận về một thế giới thiếu vắng tình

người. Cụ thể, ngay câu chuyện đầu tiên mà đôi

tình nhân kể cho nhau nghe về anh họa sĩ và mẹ

của anh ấy, ta mới thấy hai mẹ con sống nhưng

thiếu đi cái quan trọng nhất ở đời, đó chính là

tình cảm gia đình, cái cách mà người con sống,

có thể đi đâu đó mấy tháng trời mà không hề

quan tâm đến mẹ, hay mẹ anh, trước lối sống

của con mình, lúc đầu bà còn quan tâm, nhưng

dần rồi bà cũng đã bỏ mặc người con có lối sống

rất “nghệ sĩ”.

Hiện thực mà Hồ Anh Thái đề cập đến trong

SBC là săn bắt chuột hoàn toàn là một thế giới

cạn vắng tình người: kết thúc tác phẩm hình như

cả một xã hội loài người được tác giả xây dựng

đã thiếu cái quan trọng nhất để trở thành một xã

hội loài người đúng nghĩa, đó chính là tình

người. Còn đám chuột kia, kết thúc tác phẩm là

một hành động tuẫn tiết tập thể theo thủ lĩnh,

một cảnh tượng có phần hư cấu nhưng nó đã để

lại dư âm, ám ảnh cho người đọc. Biết bao câu

hỏi đặt ra, sao một loài vật bẩn thỉu thế kia lại

có một hành động đáng nể đến thế? Có lẽ hành

động ấy như là thủ pháp ngầm so sánh của nhà

văn về thế giới hai loài, thế giới loài vật đầy tình

người, thế giới loài người thì hoàn toàn ngược

lại. Trong chương “Ai làm luật đừng đọc

chương này”, song song với câu chuyện về gia

đình luật sư, là câu chuyện về một vị đại gia

miền Trung vừa di cư ra Hà Nội sinh sống, cả

hai câu chuyện đều vẽ lên một thế giới cạn vắng

tính người. Ở đó, tiền mới được đặt lên trên hết,

chứ không còn có tình người giữa còn người với

nhau. Đó là sự việc vị đại gia miền Trung vô tình

gây tai nạn cho anh sinh viên nghèo, tuy anh này

mới chỉ gãy chân, và lúc này xe đã dừng, mọi

người xung quanh hô hào hướng dẫn vị tài xế

đại gia lùi xe để tránh cán vào người sinh viên.

Tuy nhiên, “Gã nghĩ rất nhanh. Tình trạng thằng

này tệ lắm rồi. Nó mà sống thì phải nuôi nó cả

đời. Ai lái xe cũng biết nạn nhân cụt què thì

không chỉ đền một lần. Một thằng bé tám tuổi

chạy cắt ngang đường cái. Đâm phải nó thì cả

làng đổ ra. Đây là lao động chính của gia đình.

Lao động chính giá đền bù phải khác trẻ đang

tuổi ăn tuổi chơi. Thuốc thang chạy chữa. Sau

này thỉnh thoảng gia đình nó lại lên, em gái nó

cần tiền đi học, em trai nó bệnh hiểm nghèo mà

nó không thể kiếm tiền để giúp. Mỗi lần xin dăm

bảy trăm, đôi ba triệu. Thà rằng ngày ấy đâm nó

chết luôn, đền một cục, không đến nỗi chung

thân phiền phức như thế này” (Hồ Anh Thái,

2016: tr. 222). Vì sợ nuôi người còn sống mà tàn

tật sẽ vất vả hơn đền tiền cho người bị nạn, vị

đại gia đã quyết định nhấn ga, cán qua đầu nạn

81

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

nhân, cướp đi một mạng người như một việc giết

một con ruồi hay muỗi. “Như một tia chớp lóe

sáng trong đầu. Lùi lùi lùi. Nhiều người hét.

Đứng yên đứng yên đứng yên. Nhốn nháo.

Không đứng yên cũng không lùi. Thà rằng đền

một cục. Gã làm như không hiểu ý. Gã nhấn ga

lên một tí. Rốp một cái. Bánh phải hơi nảy lên.

Lùi lùi lùi. Lùi à, thì lùi. Gã lùi xe lại, một lần

nữa nghiến qua cái vật rắn kia, giờ đã bẹp. Một

tiến một lùi, đảm bảo chết hẳn” (Hồ Anh Thái,

2016: tr. 222). Thế mới thấy thế giới ở đây hiện

lên với một cõi mà không có chỗ cho tình người

tồn tại. Còn nhân vật luật sư, trước vụ án đó,

không phải ông đứng ra bảo vệ lẽ phải mà học

luật là để lách luật. “Có người đến gặp một vị

luật sư và hỏi, có phải ông là luật sư hạng nhất,

có thể cãi cho kẻ giết người thành ra không giết?

Đúng. Có phải ông thường đòi một nghìn đô la

thù lao tư vấn cho ba câu hỏi? Đúng, ông nói

nhanh lên, câu hỏi thứ ba là gì?” (Hồ Anh Thái,

2016: tr. 219). Xã hội sinh ra luật pháp là để bảo

vệ lẽ phải, để bênh vực kẻ yếu, vậy mà giờ đây

lại hoàn toàn ngược lại. Chẳng còn gì là lý chứ

đừng nói chi đến tình. Nhưng chưa dừng lại về

quan điểm, cách hành nghề của vị luật sư, tác

giả còn tô vẽ lên một vị luật sư còn ghê hơn thế:

“Ông thấy cái vụ này li kỳ. Hấp dẫn. Ông cố vấn

cho gã hợp lý hóa chuyện đánh tráo người. Luật

pháp làm ra để cho người ta tận dụng kẽ hở. Luật

sư là người giúp cho người ta tìm ra kẽ hở” (Hồ

Anh Thái, 2016: tr. 224). Chẳng phải vị luật sư

này tốt đến thế, mà vì “Thực sự thì ông ngửi ra

ở đại gia này mùi giàu. Tiền vàng chảy vào nhà

như suối. Giữ quan hệ lâu dài với gã không đi

đâu mà thiệt” (Hồ Anh Thái, 2016: tr. 224). Tác

giả còn ví von mỉa mai sâu cay về lối sống vắng

bóng tình người, không có trái tim của các vị

luật sư. “Một người bệnh cần thay tim. Bác sĩ

cho ông ta ba khả năng lựa chọn. Có ba quả tim.

Thứ nhất là tim của một lực sĩ cử tạ bị tai nạn

trong lúc tập luyện. Thứ hai là tim của một

chàng thủy thủ tuổi hai mươi. Thứ ba là tim của

một luật sư đã hành nghề ba chục năm. Ngay lập

tức bệnh nhân nói luôn, tôi chọn quả tim của luật

sư. Vì sao? Vì chắc chắn đó là quả tim không hề

sử dụng, còn nguyên như mới” (Hồ Anh Thái,

2016: tr. 224). Tác giả đã mượn hình ảnh trái tim

như là biểu tượng của lương tâm, tình yêu

thương con người, cách xếp đặt những nhân vật

cho tim cũng rất đặc biệt. Đầu tiên đó là một lực

sĩ cử tạ, người thường sử dụng đến cơ bắp nhiều

hơn là trái tim, nhưng vẫn chưa sao sánh kịp về

khả năng ít sử dụng của nó với những người

hành nghề luật sư. Thứ hai là trái tim của một

thanh niên hai mươi tuổi, vì còn trẻ nên sự đồng

cảm sâu sắc, hiểu đời, thương người ở trái tim

chàng thanh niên này vẫn còn ít, nhưng nó vẫn

còn thua nhiều về việc sử dụng trái tim của các

vị luật sư. Vị luật sư này không phải là một

người mới vào nghề, mà đã vào nghề ba mươi

năm, tức là hơn năm mươi năm sống ở đời, cũng

đã đi hết hai phần ba cuộc đời nhưng trái tim vẫn

còn nguyên mới. Vậy mới thấy sâu cay, thấm

thía làm sao về một nghề cần lắm tình người,

đặc biệt ở xã hội Đông phương, người ta thường

nói “một bồ cái lý không bằng một tí cái tình”

thì ở đây, một tý cái tình đó còn chưa có thì liệu

một bồ cái lý với luật sư kia có còn có không?

Đó là trong công việc, ngoài xã hội, còn trong

mối quan hệ gia đình, cụ thể là với mẹ mình khi

người bố đã mất, cũng hiện lên với sự thiếu vắng

của tình người. Chỉ vì mẹ ngăn cản việc cho thuê

nhà làm quán cà phê mà vị luật sư đã bảo chủ

quán đi báo công an đến lập biên bản xử phạt

chính mẹ mình. “Anh bảo các cậu cứ đi báo

công an, phạt vi cảnh cho một lần, bà ấy chừa

ngay” (Hồ Anh Thái, 2016: tr. 247). Vậy thì còn

gì là tình mẫu tử? Hay việc mọi người đến thăm

mẹ của luật sư sau vụ tai nạn, thì ngay sau đó

đứa con đã vội bước vào buồng mẹ không phải

để thăm hỏi mà để lấy tiền mọi người đến thăm.

“Đang hân hoan thì ông con bước vào phòng.

Bà nộp tiền đây cho con” (Hồ Anh Thái, 2016:

tr. 249). Rồi sau đó là bắt nộp tiền lì xì tết.

Nhưng chưa dừng lại ở đó, sau khi người mẹ bị

đột quỵ, luật sư đã tìm cách bán ngôi nhà mà

trước đó người mẹ nhất quyết không cho bán, và

đưa bà vào viện dưỡng lão. Để rồi sau khi ra

khỏi viện, hai mẹ con kiện tụng nhau. Kết thúc

chương này, câu chuyện về mẹ con luật sư hiện

lên đậm nét với một thế giới mà không có chỗ

đứng cho tình người, tình mẫu tử là thứ tình cảm

82

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

thiêng liêng nhất trong cuộc đời của con người,

vậy mà ở đây nó cũng hoàn toàn thiếu vắng.

Ngoài bức tranh nhỏ về cuộc sống trên, trong

SBC là săn bắt chuột còn biết bao bức tranh

khác vẽ ra một thế giới mà tình người là một

điều gì đó xa vời. Đó là hình ảnh Đại Gia, ông

Cốp, cô Báo, chú Thơ,… Một thế giới mà người

và chuột cứ đan xen, điều đáng nói hơn chính là

chuột hiện ra với những gì mà con người đang

thiếu, sống có tình người hơn người.

thiếu vắng của nhân tính. Đó là hình ảnh ông

Cốp đi cứu trợ người dân trong trận lụt lịch sử,

tưởng rằng đó là một nghĩa cử cao đẹp của tình

người trong xã hội loài người, nhưng không, đó

như là một cách để đánh bóng tên tuổi của Cốp.

Mỗi lần đi cứu trợ, chỉ là thùng mì tôm, nhưng

theo ông là biết bao nhiêu cánh nhà báo. Tình

người trong xã hội lúc này đã được thay bằng

những vụ lợi cá nhân. Còn ghê rợn hơn khi

những người được cứu trợ đáng lẽ họ đã di tản

đi nhưng vì còn một nhiệm vụ “thiêng liêng” là

đánh bóng tên tuổi của một vài người mà họ phải

ở lại, lênh đênh trên những mái nhà giữa biển

nước. “Thực ra lực lượng cứu hộ đã có thể đưa

gia đình này đi rồi, nhưng người ra giữ họ lại

làm hoàn cảnh điển hình cho lãnh đạo đến thăm

hỏi. Thăm hỏi xong, trao đồ cứu trợ xong, quay

phim chụp ảnh xong thì đưa cả gia đình đi sơ tán

cũng còn kịp” (Hồ Anh Thái, 2018: tr. 102). Nếu

không vì cái suy nghĩ “cũng còn kịp” kia thì có

lẽ bà cụ đã không phải mất mạng trong trận lũ.

Nhưng tác giả chưa dừng lại ở đó, bức tranh về

thế giới hoang vắng tình người còn được vẽ lên

một cách đậm đặc hơn khi hành động lau nước

mắt của ông Cốp, trong giả có thật, ông lấy khăn

lau mắt là thật, ông chọn đúng lúc hình ảnh bà

lão già yếu đang chống chọi với bão lụt là thật,

nhưng cái giả thì ai cũng biết đó là ông lau mắt

vì hạt bụi bay vào mắt của mình. “Ông Cốp rút

khăn tay chấm vào khóe mắt. Nước mắt hay là

một hạt bụi nước. Hay nãy giờ đi xuồng cao tốc

cặp mắt phải chịu áp suất gió đã cay cay đã hóa

đỏ kè. Gì thì mọi người cũng đã ghi nhận ông

đang lau mắt. Các loại ống kính đang ghi nhận.

Anh ghi nhận” (Hồ Anh Thái, 2018: tr. 104).

Trước sự việc đau thương như thế, nhưng có lẽ

ông Cốp không có một chút cảm thương vì nạn

nhân “trước khi ngất đi còn kịp nhìn thấy ông

Cốp đưa mùi soa chấm khóe mắt lần nữa, và gần

nhất là cậu phóng viên ảnh ghé xuống tròn xoe

mắt nhìn” (Hồ Anh Thái, 2018: tr. 107-108).

Trong Cõi người rung chuông tận thế, một

thế giới cạn vắng tình người cũng hiện lên đậm

đặc. Ở đó cái ác hiện diện khắp nơi, hơn nữa nó

còn phổ biến ở lớp thanh niên hiện tại, những

chủ nhân tương lai của đất nước. Tiểu thuyết

Người đàn bà trên đảo được nhà văn viết vào

năm 1985, bối cảnh tiểu thuyết nằm trong thời

kỳ đổi mới, giá trị vật chất được đề cao hơn tinh

thần. Chính vì thế, dấu ấn hiện sinh được biểu

hiện rõ qua việc tác giả khắc họa lên một thế giới

thiếu vắng tình người, con người dễ trở nên tha

hóa và rơi vào bế tắc khi nhu cầu cơm ăn áo mặc,

vị trí xã hội không được đáp ứng cũng như thoả

mãn. Nhân vật cô Luyến khi đã phải đương đầu

với biết bao thử thách để có thể thực hiện thiên

chức làm mẹ. Trước sự việc đó, thay vì có những

hành động thể hiện sự cảm thông, tình người, thì

ông phó giám đốc được phen hả dạ, nhất quyết

họp phê bình để tìm ra "cái đuôi chuột". Ai đời

cả đội Năm toàn đàn bà con gái lại nảy nòi ra

một cô không chồng mà chửa? Họ ra chiến

trường là những cô gái thanh niên xung phong

hừng hực sức trẻ và khí thế chiến đấu. Họ chiến

đấu và lao động quên mình vì một niềm tin rằng

hoà bình thì sẽ hạnh phúc. Thế nhưng bẵng đi

hằng chục năm, thanh xuân đã trôi đi trên những

hình ảnh và câu hát cô gái mở đường; trong tay

họ chỉ còn tuổi xế chiều và sự đơn thân lẻ bóng.

Đáng lẽ họ phải được cảm thông, đáng được

nhận những điều tốt đẹp nhất mà họ xứng đáng

nhất. Họ cũng có dục vọng, cũng có ham muốn,

và trên hết có nhu cầu hoàn thành thiên chức làm

mẹ. Bước ra từ kháng chiến, những nữ cựu chiến

binh ấy hoặc quá lứa, hoặc không tìm được

người phù hợp bởi những người đàn ông ấy đã

hy sinh hoặc không còn khả năng sinh sản. Tiểu

thuyết dừng lại ở một kết thúc lửng lơ và có

phần hụt hẫng với máu đỏ thẫm cáng từ một vụ

tai nạn.

Trong Tranh Van Gogh mua để đốt, biết bao

câu chuyện nhỏ hiện lên một thế giới với sự

83

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

như một hồi chuông cảnh báo cho cõi người nếu

không kịp thoát ra khỏi cái ác thì sẽ phải trả giá

bằng cả mạng sống của mình. Mặc dù, mạch

truyện phát triển theo hướng có sự can thiệp của

yếu tố tâm linh, nhưng trên cái nền đó, hiện ra

một thế giới đầy âm mưu dục tính, thủ đoạn trả

thù và giành giật nhau để hưởng thụ. Bốn nhân

vật: Cốc, Bóp, Phũ và nhân vật Tôi đại diện cho

một thế hệ thanh niên đương đại nhưng lại sống

không mục đích, không lý tưởng và ngày càng

xa rời con người để buông theo những dục vọng

thú tính, bầy đàn, bộ lạc,… Cuộc sống với họ

chỉ là một chuỗi ngày dài tụ tập đua xe, rồi chém

giết lẫn nhau, tìm đĩ chơi điếm, đua đòi nhau.

Họ sống mà không biết giá trị của cuộc sống, giá

trị của chính bản thân họ. “Rồi sẽ đến lúc người

ta không hình dung nổi chuyện những năm đầu

thập niên thứ chín của thể kỷ hai mươi có một

lũ thanh niên choai choai phóng xe máy như mất

trí trên những đường phố hẹp đủ mọi thành phần

xe cộ. Đường hẹp thì mặc đường hẹp, đây là thời

đại của tốc độ. Ăn uống thì có mọi thứ ăn liền,

học hành và công việc thì đều có lối đi tắt, vui

chơi giải trí đều có thứ tàu nhanh, yêu thì cũng

là thứ tình yêu tốc độ, đã được đảm bảo bằng tự

do cá nhân và bao cao su OK Nhà Vô Địch cùng

thuốc tránh thai Choice” (Hồ Anh Thái, 2013:

tr. 83). Cuộc sống không còn chỗ cho tình

người. Phải chăng thế giới đó không còn cán cân

công lý, không còn chuẩn mực đạo đức để cảnh

tỉnh họ, để kéo họ về với cuộc sống hay bước

đường cùng là có thể trừng phạt họ.

người mà nó còn hiện lên với một cuộc sống gấp

vội, lộn sòng các chân giá trị. Nếu trước đó,

nhiều nhà văn đương đại như: Nguyễn Bình

Phương với tiểu thuyết Ngồi, Thoạt kì thủy;

Nguyễn Danh Lam với tiểu thuyết Giữa vòng

vây trần gian, Giữa dòng chảy lạc, Cuộc đời

ngoài cửa;… đã đem lại cho độc giả ấn tượng

về một hiện thực đầy rẫy sự phi lý, bất trắc, vô

nghĩa, tẻ nhạt. Thì đến với tiểu thuyết của Hồ

Anh Thái, người đọc lại có cái nhìn sâu sắc hơn,

đó là một thế giới mà các chân lý, giá trị gần như

đảo lộn hoàn toàn. Cụ thể, đó là sự xen cài của

cái ác và cái thiện, cái cao cả và cái thấp hèn, cái

sang trọng đi liền với cái nhếch nhác, cái trong

suốt xen lẫn cái phàm tục… Bởi lẽ, thời hiện đại

là thời kỳ xuất hiện nhiều biến động. Con người

bị cuốn vào dòng xoáy của những biến cố, xô

đẩy không ngừng. Và Hồ Anh Thái đã thành

công khi đã vẽ lên một hiện thực như đang hiện

ra, phơi ra trước mắt độc giả.

Tái hiện một hiện thực với cuộc sống gấp

vội, lộn sòng các chân giá trị trong các sáng tác

của mình, Hồ Anh Thái trước hết khắc họa một

đời sống lộn sòng các giá trị văn hóa của xã hội.

Trong SBC là săn bắt chuột, vị Đại Gia giàu có

luôn tích cực làm từ thiện là thế, nhưng thực chất

vị này giàu có là nhờ buôn lậu, rồi dùng tiền lời

từ buôn lậu đầu cơ vào bất động sản. Vậy mà

được cả xã hội tôn vinh như một người có tâm

hướng thiện, giàu có nhưng biết giúp đỡ mọi

người. Hay ông Cốp nhờ đồng tiền từ phá rừng,

ông đã dùng nó để mua chức, rồi làm giàu cho

bản thân mình. Vậy mà vẫn được cả xã hội trọng

vọng như một vị thanh quan thành đạt. Hay hình

ảnh cô nhà Báo từ thời sinh viên đã biết chạy

mánh, đến khi đi làm thì không lo làm báo mà

mãi chú tâm vào việc kinh doanh hàng hóa phục

vụ vệ sinh cho đồng nghiệp. Hay chú Thơ, thì

làm thơ lăng nhăng nhạt nhẽo nhưng lại quảng

cáo là thơ bất hủ với thời gian. Hay vị giáo sư

đáng kính trước mọi người là thế nhưng lại luôn

gạ tình, vòi tiền học trò,…

Qua một số tiểu thuyết trên của Hồ Anh Thái,

có thể nhận thấy một thế giới cạn vắng tình

người hiện ra đậm đặc, thế giới đó đã đẩy con

người phải đối diện với những dự cảm về cuộc

sống không ý nghĩa mà chỉ như cỏ cây hoa lá.

Tái hiện một hiện thực mà cái cần có nhất là tình

người thì lại thiếu vắng, thay vào đó chỉ là sự

ích kỷ, vụ lợi, toan tính nhà văn thể hiện cảm

quan về một hiện thực mang màu sắc phi lý in

dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh.

Trong Cõi người rung chuông tận thế, ta đã

bắt gặp một hiện thực mà các giá trị bị đảo lộn,

thực hư hòa vào nhau như thế. Thông qua cái

nhìn “suồng sã” của tư duy tiểu thuyết, nhà văn

Cuộc sống lộn sòng các chân giá trị

Tiểu thuyết của Hồ Anh Thái hiện lên với

dấu ấn hiện sinh không chỉ qua cảm quan về một

thế giới đổ vỡ, bất an, của một cõi đời ít tình

84

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

đối thoại với nhân vật, với độc giả về những giá

trị của cuộc sống, về những vấn đề đã và đang

nảy sinh trong xã hội hiện đại. Câu chuyện mang

màu sắc phi thực, nhưng thông qua đó nhà văn

đã khái quát lên những thực tế cuộc sống mà các

giá trị chân lý không tồn tại. Trộn vào trong cái

phi thực ấy là những cái thực tàn nhẫn của cuộc

sống hiện đại. Chẳng hạn Thế, có được địa vị

cao, được mọi người tôn trọng nhưng qua ngòi

bút của Hồ Anh Thái ta thấy ở y là sức mạnh của

kẻ lắm tiền và quyền lực như chạy chức, chạy

trường, thao túng điều khiển mọi việc. Về hưu

rồi nhưng Thế vẫn đủ sức thao túng: “Đêm ấy

anh Thế gọi điện vào thu xếp hết với bệnh viện,

với hàng không. Con cháu của anh khi chết vẫn

còn có đặc quyền. Hàng không dù không muốn

chở xác chết thì vẫn phải chở, hai xác chết trong

vòng một tuần” (Hồ Anh Thái, 2013: tr. 98).

Trong khi những người bình thường khác thì

“Vậy là những bà cô ông mãnh chết đi rồi vẫn

còn chia ngôi thứ như khi còn sống. Kẻ vẫn

được đặc quyền. Kẻ thì hoàn toàn không” (Hồ

Anh Thái, 2013: tr. 98). Sự tỉnh táo trong phản

ánh hiện thực có thể làm chúng ta cảm thấy đau

lòng nhưng cũng không thể phủ nhận thái độ

trung thực, dũng cảm của nhà văn trước cuộc

đời. Tác giả mạnh dạn lên án cái ác để con người

tỉnh ngộ và đi theo cái thiện.

Đến Mười lẻ một đêm, nhà văn vẫn nhìn cuộc

sống, con người mà ở đó các chân giá trị bị lộn

sòng. Thế giới đó hiện ra với vẻ hài hước, châm

biếm. Với hoạ sĩ Chuối Hột, xoay quanh nhân

vật này biết bao giá trị đã bị đảo lộn. Đầu tiên

đó là sở thích cởi truồng từ bé, lớn rồi cậu này

vẫn duy trì sở thích này, đến mức mọi người

sống xung quanh phải xấu hổ thay cho một

chàng thanh niên. Vậy mà trong con mắt của xã

hội rộng lớn kia, đã biết sở thích quái dị đó thành

bậc thầy của yoga “Thấy họa sĩ cởi hết mở hết

trồng cây chuối hột. Họ cũng cởi hết mở hết

trồng chuối theo. Đến với nhau xuất phát tình

yêu hội họa. Bền chặt với nhau nhờ tình yêu

yôga văn minh phương Đông” (Hồ Anh Thái,

2006: tr. 36). Lúc đầu chỉ là tình cờ vậy, hiểu

nhầm vậy, thế mà cuối cùng vị họa sĩ cũng đã

chớp lấy thời cơ đó “mở lớp yôga chỉ có dạy cho

Tây, lại chỉ có dạy cho Tây nào có thể làm ăn

hội họa” (Hồ Anh Thái, 2006: tr.36). Cái sở

thích quái dị đó còn bị đánh tráo với một cách

sống khá thịnh hành ở Tây phương đó là tắm

nuy. “Gã cởi hết ra mở hết ra. Nằm phơi hết ra

trên bãi cát. Một đồn mười mười đồn trăm, bãi

biển này có khu tắm nuy. Tắm truồng. Ta đồn

với ta rồi lan sang Tây, Tây lại đồn với Tây.

Sang ngày thứ hai gã nằm phơi công cụ được một

lúc thì có mấy Tây kéo sang, cũng thản nhiên

nằm nuy hết cả ra. Một giờ sau thì thêm cả Tây

cả ta kéo đến” (Hồ Anh Thái, 2006: tr. 21). Phải

mấy ngày sau, do lượng người rủ nhau đi tắm

nuy càng lúc càng đông, chính quyền mới hay,

rồi mới tung quân đi dẹp. Một hành động được

xem là quái dị, một họa sĩ được mọi người đặt

cho biệt danh “chim để ngoài quần” vậy mà nó

được xem như là một nét văn hóa của phương

Tây vừa được du nhập vào Việt Nam. Cũng

thông qua chân dung nhân vật họa sĩ, một giá trị

bị lộn sòng được nhà văn vẽ lên rõ nét đó là một

họa sĩ, một nhà lý luận về hội họa nhưng gã lại

không hề biết vẽ. Vậy mà biết bao họa sĩ khác

chỉ mong nhận được những lời khen chê của

chàng “Không vẽ mà còn hơn cả vẽ, giới họa sĩ

cứ phải ngong ngóng xem chàng sắp đánh bóng

ai sắp giết ai. Người được chàng thổi tất nhiên

là nổi danh. Bị chàng gí cũng nổi danh nốt. Một

đời làm hội họa mà không được chàng nhắc đến

một dòng thì chỉ là rác, có quyền hận đời. Cái

đời bất tài” (Hồ Anh Thái, 2006: tr. 21). Giá trị

của một tác phẩm hội họa lúc này đã bị đảo lộn,

liệu một người không hề biết gì về hội họa,

nhưng những lời nói của anh ta liên quan đến

giá trị của tác phẩm hội họa thì thật đáng lo,

đáng sợ. Còn nhiều bức chân dung biếm họa vẽ

lên một thế giới lộn sòng các chân giá trị, như vị

“giáo sư tiến sĩ viện trưởng” người chồng thứ

năm của người đàn bà. Nhưng điều trái khoáy ở

đây, vị này nguyên là kỹ sư hóa chất vậy mà sau

đó được quy hoạch làm cán bộ nguồn sang quản

lý khoa học xã hội. Giáo sư bảo vệ luận án tiến

sĩ ở Đức nhưng lại không hề biết tiếng Đức. Đặc

biệt hơn, mặc dù là một người có vị trí cao quý

trong xã hội, một người thầy của những thạc sĩ,

tiến sĩ vậy mà hiện lên không phải là tình thầy

85

VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE

VOLUME 6 NUMBER 3

trò, mà là tình nhân. “Dưới tay chàng bao nhiêu

luận thạc sĩ tiến sĩ nội hóa bảo vệ thành công.

Bao nhiêu nữ tiến sĩ sinh ra một đề tài là sản ra

một đứa con. Con cái của các nữ tiến sĩ này đứa

nào trông cũng giống đứa nào. Thành ra một quy

ước ngầm là con cái các nữ tiến sĩ không được

yêu nhau lấy nhau. Anh em chung một dòng

máu như thế có mà loạn” (Hồ Anh Thái, 2006:

tr. 88). Còn gì lộn sòng hơn nữa, khi các giá trị

giữa danh nghĩa và thực tiễn khác nhau một trời

một vực.

không gian khác nhau để khám phá những mảng

khuất lấp. Nhờ đó mà Hồ Anh Thái đã xây dựng

thành công nhiều chân dung hiện thực trong tiểu

thuyết hiện lên bề bộn, nhiều góc khuất, nhiều

trạng thái, nhiều giá trị tốt xấu đan cài vào nhau.

Vẽ lên một hiện thực đã đẩy con người vào hành

trình đi tìm chân lý, giá trị của cuộc sống – một

trong những nguyên nhân ra đời của chủ nghĩa

hiện sinh, nhà văn đã thể hiện cảm quan về một

hiện thực in đậm dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh.

Kết luận

Trong Tranh Van Gogh mua để đốt, chân

dung bác sĩ Gachet là bức tranh nhỏ, Hồ Anh

Thái muốn bàn đến khung cảnh to hơn: bức

tranh cuộc đời. Xoay quanh chuỗi sự việc mua

tranh - đốt tranh - cứu tranh, những mảnh đời cứ

thế hiện lên như những mảnh ghép khác nhau

của bức tranh hàng trăm, hàng nghìn mảnh. Anh

giám đốc truyền thông xuất thân từ vị trí tổng

biên tập của một tờ báo lớn, giờ chuyển sang

làm cho tập đoàn to nhất nhì Việt Nam. Tâm trí

anh vẫn luôn dằn vặt vì không cứu được người

trong cơn thác lũ, giờ đây anh quyết tâm cứu bức

tranh sắp bị đốt thành tro bụi. Còn hành động

thương cảm của ông Cốp là giả vậy mà được

đăng báo với một người có tấm lòng rộng lớn lại

là thật, và nó được đặt trước cả những giọt nước

mắt của anh trưởng phòng tòa soạn, khi anh xả

thân quên mình để cứu người nhưng khi đối mặt

với cái chết, sau khi được cứu và tỉnh dậy, anh

đã khóc, tiếng khóc xé lòng, tiếng khóc vì mình

đã không thể cứu được một mạng người. “Chỉ

ngay ngày hôm sau, một phóng viên báo bạn đã

có luôn bài về giọt nước mắt trong ngày bão lụt.

Đầu tiên là kể chuyện ông Cốp đưa khăn chấm

giọt nước mắt khi đến thăm gia đình ngồi trên

mái ngói. Sau đó trận khóc như mưa như bão

của một tổng biên tập, người đã lao mình xuống

cứu dân mà không cứu được. Khóc như mưa

như bão, bài báo lặp lại câu này, những hai lần”

(Hồ Anh Thái, 2018: tr. 109).

Những chuyện lớn nhỏ ấy được đan cài vào

nhau tạo nên hiện thực nhếch nhác, thảm hại

như một tấm gương lồi mà nhà văn đưa ra để

khi bước vào đó ta sẽ thấy những hình hài méo

mó, dị dạng, tức cười. Những hình ảnh được

phóng to hết cỡ khó có thể nhận ra một người

cụ thể nhưng soi kỹ thì ai cũng thấy rằng hình

như có một phần của mình trong đó. Hồ Anh

Thái viết để tái sinh đối tượng, viết với tinh thần

dựng xây, với niềm tin. Hướng ngòi bút vào đối

tượng thị dân, nhà văn đã phản ánh một hiện

thực đa dạng, phong phú. Hiện thực ấy không

chỉ là cái nhìn thấy được mà còn là cả một đời

sống bên trong tâm hồn con người khó nắm bắt.

Bên cạnh đó, hiện thực còn hiện lên trong tác

phẩm của tác giả độc đáo như một nhà cơi mà

trong đó mỗi con người, mỗi cuộc đời là những

mảnh vỡ, những xung lực khác nhau. Hiện thực

đó lộ ra qua cái nhìn nhiều chiều, sâu sắc của

nhà văn. Nhiều trạng thái đời sống trong tiểu

thuyết đã được tác giả xây dựng theo nguyên

tắc hài hước và lật tẩy. Do đó, những cái tầm

thường, trần tục của đời sống con người đã

được nhà văn phơi bày trên trang giấy một cách

tự nhiên, sống động.

Với việc chỉ ra dấu ấn của chủ nghĩa hiện

sinh nhìn từ cảm quan hiện thực trong tiểu

thuyết của Hồ Anh Thái hy vọng đã khẳng định

được đóng góp độc đáo của nhà văn Hồ Anh

Thái vào dòng chảy liền mạch của khuynh

hướng hiện sinh trong văn xuôi Việt Nam thời

kỳ sau Đổi mới. Qua đó, công trình cũng góp

phần mở ra một hướng tiếp cận mới với các sáng

tác của nhà văn, đồng thời cũng khẳng định vị

thế đặc biệt của ông trên văn đàn.

Tóm lại, qua một số tiểu thuyết trên của Hồ

Anh Thái, một thế giới mà chân lý, giá trị bị đảo

lộn hiện lên qua cái nhìn đa chiều. Nhà văn đã

soi chiếu những chân lý, giá trị đó ở nhiều góc

cạnh, nhiều bình diện, đặt nó ở nhiều thời gian,

86

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN

TẬP 6 SỐ 3

Hồ Anh Thái (2013). Cõi người rung chuông tận thế.

Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ, tr. 83-243.

Tài liệu tham khảo

Hồ Anh Thái (2015a). Người đàn bà trên đảo. Tp.

Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ.

Hà Minh Đức (2002). Lý luận văn học. Hà Nội, Nxb

Giáo dục.

Hồ Anh Thái (2015b). Người và xe chạy dưới ánh

trăng. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ, tr.99.

Hồ Anh Thái (2015c). Trong sương hồng hiện ra. Tp.

Hồ Chí Minh: Nxb Trẻ, tr. 7.

Hồ Anh Thái (2016). SBC là săn bắt chuột. Tp. Hồ

Chí Minh, Nxb Trẻ, tr. 219-249.

Hồ Anh Thái (2018). Tranh Van Gogh mua để đốt. Tp.

Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ, tr. 102-109.

Bùi Thanh Truyền, Lê Biên Thuỳ (2009). Những

cách tân quan niệm nghệ thuật về con người

trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái. Tạp chí khoa

học Đại học Huế, 17, tr. 51.

Trần Thái Đỉnh (2015). Triết học hiện sinh. Hà Nội,

Nxb Văn học, tr. 15-79.

Nguyễn Đăng Điệp (2013). Hồ Anh Thái, người mê

chơi cấu trúc - Cõi người rung chuông tận

thế. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ, tr. 384-405.

Đỗ Đức Hiểu (1978). Phê phán văn học hiện sinh chủ

nghĩa. Hà Nội, Nxb Văn học.

Huỳnh Như Phương (2008). Chủ nghĩa hiện sinh ở miền

Nam Việt Nam 1954-1975 (trên bình diện lý

thuyết). Tạp chí Nghiên cứu Văn học, 9, tr. 91-92.

Hồ Anh Thái (2006). Mười lẻ một đêm. Đà Nẵng,

Nxb Đà Nẵng, tr. 21-88.

87