Hiện tượng tin tức giả, một số phương thức nhận biết và ngăn chặn
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
HIỆN TƯỢNG TIN TỨC GIẢ,
MỘT SỐ PHƯƠNG THỨC NHẬN BIẾT VÀ NGĂN CHẶN
Trần Vũ Thị Giang Lam
Khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, Trường Đại học Cần Thơ
Tác giả liên hệ: tvtglam@ctu.edu.vn
Lịch sử bài báo
Ngày nhận: 15/9/2020; Ngày nhận chỉnh sửa: 27/10/2020; Ngày duyệt đăng: 12/1/2021
Tóm tắt
Trong bối cảnh truyền thông mới, với sự hỗ trợ của những công cụ kỹ thuật số và Internet,
việc tạo ra một câu chuyện tin tức, biên tập, chỉnh sửa và xuất bản đã trở nên thuận lợi và dễ dàng
hơn. Tuy nhiên, điều này cũng là cơ hội cho “tin tức giả”, sai lệch xuất hiện ngày càng nhiều, được
truyền phát với tốc độ nhanh hơn trên diện rộng. Trong thực tế, gần đây, tin tức giả đã thật sự trở
thành một vấn đề trong lĩnh vực truyền thông trên thế giới và ở Việt Nam. Vấn nạn tin giả đã dấy
lên nhiều tranh luận, nghiên cứu trong ngành công nghiệp báo chí truyền thông, trong các hội thảo
khoa học về báo chí, đặc biệt từ thời điểm sau những cuộc bầu cử chính phủ ở Châu Âu và Mỹ năm
2016. Bài viết nghiên cứu tổng quan những vấn đề cơ bản liên quan đến tin tức giả như khái niệm,
các loại tin giả phổ biến, làm thế nào nhận biết tin giả, tin sai lệch, cách thức lan truyền của tin giả
và sau cùng là đề xuất giải pháp xử lý, ngăn chặn.
Từ khóa: Báo chí truyền thông, mạng xã hội, tin tức giả, tin sai lệch, tuyên truyền.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
FAKE NEWS - HOW TO IDENTIFY AND PREVENT IT
Tran Vu Thi Giang Lam
School of Social Sciences and Humanities, Can Tho University
Corresponding author: tvtglam@ctu.edu.vn
Article history
Received: 15/9/2020; Received in revised form: 27/10/2020; Accepted: 12/01/2021
Abstract
Creating, editing and publishing a news story nowadays have become easier than ever before
thanks to the development of digital tools and Internet. However, this is also accompanied by a related
risk of “fake news” for mis/disinformation being more and more generated, and transmitted at a
faster rate on a large scale. In effect, fake news recently has become problematic for mass media
in Vietnam and around the world. It has generated debates and research in media industry among
journalism conferences, especially since post-elections in Europe and the 2016 US presidential
election. This paper examines some basic issues related to “fake news” such as the definition of the
term, how it spreads, some types of fake news and possible solutions to handle it.
Keywords: Disinformation, fake news, mass media, propoganda, social network.
102
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
1. Đặt vấn đề
báo chí truyền thông chuyên nghiệp, tự do, dân
chủ và minh bạch. Phương pháp phân tích tổng
hợp được vận dụng nhằm tóm lược và thảo luận
những vấn đề cơ bản liên quan đến tin giả như
các thuật ngữ đang được sử dụng, các loại tin
giả, sự phát tán tin giả, phương thức nhận biết
và ngăn chặn.
Các phương tiện truyền thông ngày càng đa
dạng như sách, báo, tạp chí, phát thanh, truyền
hình và gần đây nhất là sự phát triển mạnh mẽ của
mạng xã hội, công chúng càng có nhiều cơ hội
tiếp cận khối lượng lớn thông tin từng giờ, từng
ngày. Bên cạnh việc mang lại những lợi ích cho
công chúng, điều này cũng dẫn đến một vấn đề là
“tin tức giả” xuất hiện dưới nhiều hình thức phức
tạp và tràn lan hơn. Truyền thông, mạng xã hội và
tin giả đã trở thành những chủ đề gây chú ý trong
suốt những cuộc bầu cử ở Châu Âu, hay cuộc bầu
cử tổng thống Mỹ năm 2016 và đã khơi nguồn
cho nhiều tranh luận, nghiên cứu cho đến nay
(Dale, 2019; Grazulis & Rogers, 2019; Nielsen,
2020; Ireton & Posetti, 2018; Simmons, 2019).
Các nghiên cứu này thảo luận về hiện tượng “tin
giả” xuất hiện trên báo chí chính thống và không
chính thống, được lan truyền rất nhanh trên mạng
xã hội, hay sức ảnh hưởng mạnh mẽ của nó và
các cách thức để công chúng nhận diện “tin thật”,
“tin giả”. Thực tế, tin giả, sai lệch đã trở thành
một đề tài nghiên cứu quan trọng trong nghiên
cứu về báo chí truyền thông trên thế giới. Đã có
nhiều bài báo khoa học, sách và hội thảo khoa
học được tổ chức nhằm giải thích, định nghĩa “tin
tức giả”, xác định tác động của nó đối với xã hội
và thảo luận về sự phát tán, lan truyền theo cấp
số nhân của các thông tin sai lệch.
2. Những vấn đề cơ bản về “tin tức giả”
2.1. Thuật ngữ “tin tức giả”
Về cách gọi, thuật ngữ “tin tức giả” bắt
nguồn từ thuật ngữ “fake news” của báo chí Âu,
Mỹ và đang được sử dụng phổ biến trong môi
trường báo chí truyền thông toàn cầu. Trong các
tin, bài viết, thông tin trên các phương tiện truyền
thông, hay trong các bài báo khoa học, công trình
nghiên cứu, các hội thảo về báo chí truyền thông
trên thế giới, thuật ngữ “tin tức giả” xuất hiện với
tần suất lớn. Cụ thể, năm 2016 “tin tức giả” (fake
news) là từ được tìm kiếm nhiều nhất, trở thành
“từ của năm” trên từ điển Oxford và là “từ của
năm” 2017 trong từ điển Collins (Kalsnes, 2018).
Ở Việt Nam, các báo điện tử lớn và uy tín như
Tuổi trẻ Online (báo điện tử thuộc Thành đoàn
Thành phố Hồ Chí Minh), VTV News (báo điện
tử của Đài truyền hình Việt Nam), VietNamNet
(báo điện tử thuộc bộ Thông tin và Truyền thông),
Nhân dân điện tử (thuộc cơ quan Trung ương
của Đảng Cộng sản Việt Nam), VietnamPlus
(báo điện tử của Thông tấn xã Việt Nam)... cũng
đang sử dụng thuật ngữ này và một số cách gọi
tương tự như “tin giả”, “tin vịt” hay “tin tức giả
mạo”. Vào tháng 10 năm 2017, thuật ngữ “tin
tức giả mạo” cũng được sử dụng trong hội thảo
“Nhận thức tin tức giả mạo (fake news) và An
toàn thông tin trên mạng xã hội” do Trường Đại
học Văn Lang tổ chức với sự tham gia của các
chuyên gia trong lĩnh vực truyền thông, an ninh
và an toàn mạng.
Ở Việt Nam, báo chí truyền thông mới bắt
đầu chú ý đến tin giả từ 2017 cho đến nay, theo
Lê Quốc Minh, Phó Tổng giám đốc Thông tấn xã
Việt Nam: “Tin giả đã âm thầm xuất hiện ở Việt
Nam từ lâu nhưng ít người để ý. Ngay cả khi tin
giả trở thành "khủng hoảng toàn cầu" sau cuộc
bầu cử tổng thống Mỹ thì nhiều người ở trong
nước vẫn chưa coi đây là vấn đề nghiêm trọng.
Nhưng có thể khẳng định rằng tin giả đang thực
sự là một mối đe dọa cho xã hội” (Thanh Hà,
2018). Vì vậy, việc tìm hiểu, lý giải những vấn
đề liên quan đến hiện tượng tin giả, tin sai lệch
Ngoài ra, những thuật ngữ như “thông tin
sai lệch” (disinformation), hay “thông tin không
chính xác”, dễ gây hiểu lầm (misinformation)
là cấp thiết, đóng góp vào lĩnh vực nghiên cứu được sử dụng phổ biến, thường xuất hiện cùng
báo chí truyền thông tại Việt Nam nói riêng và với thuật ngữ “tin tức giả” và tất cả các cách gọi
thế giới nói chung, hướng đến xây dựng một nền này đều có liên quan với nhau về phương diện ý
103
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
nghĩa. Tin tức giả có thể được hiểu là tin, bài được Phương Hồng. Câu chuyện đã lan truyền nhanh
ngụ ý là sự thật nhưng thực chất đó là những tin
tức được thành lập dựa trên tin đồn, phỏng đoán
hoặc hoàn toàn bịa đặt và bị cố tình lan truyền với
mục đích kinh tế, chính trị hoặc xã hội. Nói cách
khác, tin tức giả là những tin, bài chứa thông tin
sai, thông tin giả (disinformation) hoặc thông tin
không chính xác (misinformation), dễ gây hiểu
lầm cho công chúng, được truyền phát qua các
phương tiện truyền thông, một cách vô tình hoặc
với chủ ý nhằm che giấu sự thật và ảnh hưởng,
tác động đến dư luận.
chóng trên mạng xã hội Facebook và đã xuất hiện
bài báo về vụ việc này trên báo chí chính thống,
trong khi các cơ quan chức năng có liên quan
chưa đưa ra xác nhận đầy đủ. Theo tác giả Mạch
Lê Thu, vào ngày 15 tháng 3 năm 2018, đại diện
của Bộ Y tế cho biết câu chuyện về người mẹ và
em bé chết trong lúc sinh tại nhà theo thông tin
trên Facebook Minh Phương là chưa được xác
minh (Mach Le Thu, 2019). Sau ngày 15 tháng 3
năm 2018, tài khoản Facebook tên Minh Phương,
nơi bắt đầu thông tin giả, đã không còn tồn tại và
không thể truy tìm. Tuy nhiên, Lê Nhất Phương
Hồng và “Hội sữa mẹ Betibuti” cũng đã chịu
nhiều ảnh hưởng về uy tín, danh tiếng và thiệt
hại (Mach Le Thu, 2019). Đây là trường hợp
thông tin giả (disinformation) được dựng lên có
chủ đích, chống lại Lê Nhất Phương Hồng, người
sáng lập “Hội sữa mẹ Betibuti”.
Trong khái niệm trên, có đề cập đến thông
tin sai lệch, thông tin giả (disinformation) để chỉ
những tin, bài chứa những thông tin không có
thật, hoàn toàn bịa đặt và không thể kiểm chứng
được (Ireton & Posetti, 2018). Năm 2019, tác
giả Mạch Lê Thu đã có nghiên cứu về trường
hợp tin giả chống lại sáng lập viên của “Hội sữa
mẹ Betibuti” ở Việt Nam. “Hội sữa mẹ Betibuti”
được thành lập bởi Lê Nhất Phương Hồng vào
năm 2013 và ban đầu là một cộng đồng trao đổi
kiến thức nuôi con bằng sữa mẹ theo khoa học
trên mạng xã hội Facebook. Các thành viên thuộc
nhóm Facebook này chia sẻ các kiến thức và kinh
nghiệm về cách nuôi con bằng sữa mẹ sau khi
sinh, giúp đỡ nhau cả trực tuyến và ngoại tuyến.
Tháng 2 năm 2018, Lê Nhất Phương Hồng quảng
cáo một khóa học giúp phụ nữ mang thai tập thể
dục, vận động để có thể sinh con dễ dàng hơn và
có thể tránh nguy cơ phẫu thuật (Mach Le Thu,
2019). Khóa học được dự kiến tổ chức vào tháng
6 và tháng 7 năm 2018 và là khóa đào tạo đầu
tiên dành cho những huấn luyện viên, với học
phí mười lăm triệu đồng.
Ngoài ra, “tin tức giả” có thể là những tin, bài
chứa thông tin không chính xác (misinformation),
chưa được xác minh hoặc thông tin dễ gây hiểu
lầm, vô tình hoặc cố ý được truyền đi, che mờ
sự thật và cũng có tác động lớn đến dư luận
(Adikpo, 2019; Chiluwa & Samoilenko, 2019;
Hage, Aïmeur & Guedidi, 2020). Những tin tức,
bài báo này có thể chứa một phần thông tin là
sự thật, phần còn lại chưa được kiểm chứng, xác
minh, nhưng lại bị che giấu, lấp liếm nhằm đánh
lừa hoặc gây hiểu lầm cho công chúng. Những
“tin tức giả” này xuất hiện rất nhiều trên các
phương tiện truyền thông cả chính thống (truyền
hình, phát thanh, báo quốc gia, báo địa phương...)
và không chính thống (các trang thông tin điện
tử, diễn đàn, các trang mạng xã hội...). Chẳng
hạn, vào năm 2008, ngay tại thời điểm bắt đầu
cuộc khủng hoảng kinh tế ở Châu Á, đã có thông
tin rằng Ngân hàng Đông Á (The Bank of East
Asia-BEA), ngân hàng lớn thứ 6 ở Hongkong
lúc bấy giờ, gặp khó khăn về tài chính và sắp
phá sản (Chen & Suen, 2017). Thông tin này ban
đầu xuất hiện dưới dạng tin đồn, sau đó giả dạng
tin tức chính thống, lan đi rất nhanh và đã dẫn
đến việc hàng ngàn khách hàng của ngân hàng
Vào ngày 14 tháng 3 năm 2018, một tài
khoản mạng xã hội Facebook có tên Minh
Phương đã đăng thông tin về trường hợp cái
chết của một người phụ nữ tự sinh con tại nhà
ở thành phố Hồ Chí Minh. Tài khoản Facebook
Minh Phương tự nhận là bạn của người phụ nữ
trong trường hợp trên và cho biết nguyên nhân tử
vong là do người phụ nữ này đã tham gia và thực
hiện theo khóa học được quảng cáo của Lê Nhất
104
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
hoảng loạn rút tiền. Đây là kiểu thông tin không điện tử hay các trang mạng xã hội (Dale, 2019;
chính xác, dễ gây hiểu lầm (misinformation) bởi Hage, Aïmeur & Guedidi, 2020; Kalsnes, 2018;
vì trong bối cảnh cuộc khủng hoảng kinh tế toàn Nielsen, 2020; Ireton & Posetti, 2018; Tandoc,
cầu năm 2008, việc Ngân hàng Đông Á gặp khó Lim & Ling, 2017).
khăn về tài chính có thể là sự thật, nhưng mức độ
khó khăn nghiêm trọng đến sắp phá sản là thông
tin chưa được kiểm chứng, xác thực bởi một cơ
quan hay tổ chức có thẩm quyền nào (Chen &
Suen, 2017).
Năm 2017, các tác giả Tandoc, Lim và Ling
công bố một nghiên cứu về các kiểu hình tin giả,
trong đó khảo sát 34 bài báo học thuật nghiên cứu
về tin tức giả từ năm 2003 đến năm 2017. Kết
quả nghiên cứu chỉ ra 6 loại tin giả phổ biến là:
Trong bối cảnh internet và truyền thông xã tin tức châm biếm (news satire), tin tức nhại lại
hội phát triển mạnh mẽ, theo Giáo sư Tạ Ngọc (news parody), tin bịa đặt (fabrication), tin tức lôi
Tấn, nguyên Giám đốc Học viện Chính trị quốc kéo, vận động, thao túng (manipulation), quảng
gia Thành phố Hồ Chí Minh, nhận xét: “Nguồn cáo (advertising) và tuyên truyền (propoganda)
thông tin vô cùng phức tạp, rất khó có thể kiểm (Tandoc, và cs. 2017).
soát chặt chẽ, với các thông tin về các vấn đề
chính trị lại càng phức tạp hơn, càng khó nhận
diện hơn” (Nhóm phóng viên VOV1, 2020). Sức
ảnh hưởng của “tin tức giả” là khó lường hết được
bởi vì nó kéo theo một loạt hành động, phản ứng
của công chúng, của dư luận mà đôi khi không
thể kiểm soát và dẫn đến những tổn hại thật sự về
kinh tế, chính trị, xã hội. Tin tức giả, sai lệch đặc
biệt nguy hiểm bởi vì tin giả thường được tạo ra
một cách có tổ chức, có chủ đích, có nguồn lực
hỗ trợ và có sự tham gia của công nghệ tự động
hiện đại. Do đó, công chúng, đặc biệt là người
dùng mạng xã hội rất khó nhận biết, kiểm soát
và ngăn chặn kịp thời.
Theo Kalsnes, trong nghiên cứu “Fake
News” (Tin tức giả), có năm loại tin tức giả phổ
biến trên các phương tiện truyền thông trên thế
giới (Kalsnes, 2018). Thứ nhất là tin tức được
dựng lên (fabrication), cố ý đánh lừa người đọc,
nhằm mục đích điều khiển dư luận, ví dụ như các
tin tức giả xuất hiện tràn lan trong suốt cuộc bầu
cử tổng thống Mỹ năm 2016. Thứ hai là những
trang tin châm biếm (satire), giễu nhại (parody),
đăng những bài viết với mục đích giải trí, châm
biếm, nhại lại các chính trị gia hay người nổi
tiếng nhưng ở định dạng của tin tức chính thống
nên dễ khiến người đọc hiểu nhầm rằng đó là
những thông tin chính xác, nghiêm túc (Dale,
2019; Kalsnes, 2018). Tại Châu Âu và Mỹ, có
khá nhiều trang tin dạng “trò đùa”, châm biếm
này, ví dụ như trang tin The Onion ở Mỹ. Thứ
ba là những tin tức sai lệch lừa đảo với quy mô
lớn (manipulation), đôi khi được truyền đi bởi
các trang tin có uy tín. Thứ tư là những bài viết
trong đó có những dữ kiện có thật, bị trộn lẫn với
những dữ kiện chưa được xác minh, kiểm tra,
nhằm mục đích quảng cáo (advertising), quan
hệ công chúng. Thứ năm là các tin tức thiên vị,
định kiến dựa trên các quan điểm chính trị khác
nhau nhằm mục đích tuyên truyền (propoganda)
và công chúng rất khó xác định sự thật trong các
tin, bài kiểu này.
2.2. Các loại tin tức giả
Có nhiều ý kiến khác nhau khi thảo luận
về việc xác định và phân loại tin tức giả. Trong
thực tế, tin giả, sai lệch hiện diện dưới nhiều hình
thức khác nhau, xuất hiện ở mọi định dạng có thể
truyền được thông tin như báo in, báo điện tử, các
video trên Youtube, những hình ảnh, các trang
thông tin điện tử, thông tin được chia sẻ trên các
trang mạng xã hội... Do hình thức tồn tại của tin
giả trên các phương tiện truyền thông là đa dạng
và phức tạp, cho nên nhận diện và phân loại tin
tức giả là công việc không đơn giản và dễ dàng.
Tuy nhiên, có nhiều nghiên cứu đã nỗ lực phân
loại tin giả giúp cho công chúng có thể nhận diện
được tin giả, sai lệch khi đánh giá các nội dung
Năm 2018, tổ chức “Khoa học và Văn hóa”
tin, bài trực tuyến trên báo điện tử, các trang tin thuộc Liên hiệp quốc đã có khảo sát, nghiên cứu
105
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
nhằm chỉ ra các dạng tin giả phổ biến (Ireton tin giả (Kalsnes, 2018; Tandoc, và cs. 2017).
và Posetti, 2018). Thứ nhất là tin, bài giật gân Trong lịch sử truyền thông, tin tức giả đã từng
(clickbait) gồm những bài viết có tiêu đề kích
thích, khơi gợi sự tò mò của người đọc nhưng nội
dung bài báo không thật sự cung cấp thông tin
gì. Đây là những bài viết nhử mồi, người viết cố
tình đặt những tiêu đề gây sốc mà không ăn khớp
gì với nội dung bài viết hoặc nội dung là bịa đặt
nhằm mục đích tăng lượng truy cập cho các trang
tin, tăng doanh thu quảng cáo cho các trang web.
Thứ hai là dạng tin tuyên truyền (propoganda),
là những tin, bài thúc đẩy một quan điểm chính
trị thiên vị, hoặc vì một động cơ chính trị nào
đó. Thứ ba là các trang tin châm biếm, giễu nhại
(satire, parody) chủ yếu nhằm mục đích giải trí,
mua vui, nhại lại người nổi tiếng, các chính trị
gia hay các sự kiện nóng hổi đang diễn ra trong
xã hội. Thứ tư là bài viết, những sản phẩm của
nền báo chí cẩu thả (sloppy journalism), có nghĩa
là người viết bài dựa trên những nguồn thông tin
không đáng tin cậy hoặc không kiểm tra tất cả
các dữ kiện trong bài viết, dẫn đến việc người
đọc có thể hiểu lầm, hiểu sai. Thứ năm là những
tin, bài có chứa tin đồn (rumor) hoặc những
tuyên bố chưa được xác minh, chứng thực. Thứ
sáu là những tin, bài thù ghét (hate news) cố ý
lan truyền, kích động phân biệt chủng tộc, phân
biệt giới tính, tôn giáo hay các hình thức phân
biệt đối xử khác.
xuất hiện dưới dạng tin đồn thất thiệt (rumor) và
hình thức phát tán là truyền miệng, đến năm 1436
khi kỹ thuật in ấn ra đời ở Châu Âu, các dạng
tin đồn thất thiệt này được phát tán bằng nhiều
cách hơn. Đến khi báo in xuất hiện ở Châu Âu
khoảng đầu thế kỷ XVIII, khái niệm tin tức giả
dần được định hình rõ ràng hơn và tin giả cũng
được lan truyền qua con đường báo chí chính
thống (Kalsnes, 2018). Ngày nay tin giả xuất
hiện dưới nhiều hình thức phức tạp và dễ dàng
được đăng tải, lan truyền bằng nhiều kênh truyền
thông khác nhau. Trong đó, mạng xã hội là công
cụ thường được sử dụng để chia sẻ tin tức với
bạn bè, người thân, người quen nhưng đồng thời
cũng là phương tiện để phát tán tin giả. Một mặt,
mạng xã hội được xem là nền tảng tiện ích để
gắn kết báo chí với xã hội, giúp thúc đẩy tranh
luận, phản biện, thể hiện quyền và nghĩa vụ công
dân, tham gia xây dựng nền dân chủ. Mặt khác,
thực tế tin giả lan truyền nhanh, trên diện rộng
bởi tính năng yêu thích (like) và chia sẻ (share)
của các mạng xã hội.
Theo tác giả Chen và Suen (2017) trong
bài viết “How Fake News Spreads” (Tin tức giả
lan truyền như thế nào), không phải tin giả nào
cũng châm ngòi, kích thích được hành động của
công chúng. Đã có một số nghiên cứu tìm hiểu,
phân tích sự tác động của tin giả đối với công
chúng để lý giải tại sao một số tin giả có thể kích
thích hành động, một số khác thì không. Các
nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng công chúng có
xu hướng tin vào những điều gần gũi với niềm
tin sẵn có của họ và sau đó kể lại, chia sẻ, lan
truyền tin tức này cho những người khác (Chen
& Suen, 2017). Ví dụ, nếu một người có sẵn mối
ngờ vực rằng bà Hillary Clinton, ứng viên tổng
thống Mỹ trong cuộc bầu cử năm 2016, đang có
những hành động ám muội trong vận động bầu
cử, thì người đó sẽ dễ dàng tin vào tin giả, tin
đồn tiêu cực liên quan đến bà Clinton. Điều này
giúp thông tin sai lệch, tin đồn lan rộng vì khi
một người nghe, đọc một tin giả xác thực niềm
Mặc dù các công trình nghiên cứu về tin
tức giả nêu trên chưa thống nhất hoàn toàn về
phương diện tên gọi và số lượng các kiểu loại
tin giả. Tuy nhiên, các tác giả của những nghiên
cứu trên đã khảo sát và phân loại các kiểu hình
tin giả dựa trên một số yếu tố như định dạng tin
tức (thông tin sai lệch được tạo dựng như tin tức
thật), mức độ sai lệch (thông tin sai một phần
hoặc hoàn toàn sai), và mục đích, động cơ đằng
sau của tin giả (nhằm đánh lừa công chúng, hoặc
vì mục đích kinh tế, chính trị).
2.3. Sự lan truyền tin tức giả
Tin tức giả không phải là một hiện tượng
mới, nhưng những kỹ thuật truyền thông mới đã
tạo ra nhiều hình thức và kênh giúp lan truyền
106
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
tin sẵn có trước đó của họ, họ sẽ có xu hướng bỏ đọc cần xem xét, đánh giá nội dung của bài viết.
qua bước xác minh tính chân thực của thông tin Tác giả bài viết muốn gửi đến bạn đọc thông điệp
mà kể lại, chia sẻ với bạn bè, người thân, người
quen về những “phát hiện” này.
gì và có đưa ra được những dữ kiện, dữ liệu hoặc
bằng chứng mà người đọc có thể kiểm tra được
hay chỉ nêu ý kiến, quan điểm cá nhân của người
viết. Bài viết đáng tin cậy không chỉ nêu ý kiến,
quan điểm mà còn kèm theo dữ kiện minh chứng
và thường có nhiều hơn một quan điểm. Thứ ba,
một tin tức có thật, quan trọng và được dư luận
quan tâm sẽ được phản ánh cùng lúc trên nhiều
phương tiện truyền thông khác nhau. Vì vậy, công
chúng đối chiếu, kiểm tra được tính chân thực
của thông tin. Cách thứ tư giúp công chúng nhận
diện tin giả, sai lệch, là chú ý đến những đường
dẫn liên kết (link), siêu liên kết (superlink), trích
dẫn và nguồn tham khảo. Bởi vì, tin, bài đáng tin
cậy không chỉ nêu ý kiến, quan điểm mà còn nêu
dữ kiện và có trích dẫn, hoặc nêu nguồn thông
tin, các liên kết rõ ràng, người đọc hoàn toàn có
thể kiểm tra được.
3. Nhận biết, xử lý và ngăn chặn tin giả
3.1. Nhận biết tin giả
Để nhận biết tin giả, sai lệch, công chúng
nên có thái độ thận trọng và hoài nghi khi theo
dõi một câu chuyện tin tức mới hoặc một vụ
việc, một vấn đề xã hội vẫn còn đang được tường
thuật, đặc biệt là những sự việc gây ra các luồng
dư luận trái chiều nhau. Nếu tin tức là một loại
hàng hóa, độc giả nên là người tiêu dùng thông
minh, có kiến thức và kỹ năng để nhận biết, phân
biệt được thật, giả, trước khi tin tưởng và chia
sẻ thông tin trực tuyến, nhất là chia sẻ trên các
mạng xã hội (Ireton & Posetti, 2018; Simmons,
2019; Chiluwa & Samoilenko, 2019). Những tiến
bộ về công nghệ truyền thông đã mang đến cho
mọi người điều kiện có thể tự sản xuất, tự biên
tập và tự xuất bản thông tin trên các nền tảng kỹ
thuật số, do vậy quan trọng hơn bao giờ hết tự do
ngôn luận phải đi cùng với trách nhiệm.
3.2. Xử lý và ngăn chặn tin giả
Về việc xử lý và ngăn chặn tin giả, trong
thực tế những năm gần đây, nhiều quốc gia trên
thế giới đã có nhiều nỗ lực nhằm chống lại tin
giả như ban hành luật chống tin tức giả, hay
nghiên cứu các bộ lọc tự động có khả năng kiểm
tra và xác minh thông tin trực tuyến. Năm 2017,
Đức đã xem xét dự luật xử phạt hành chính, có
điều khoản phạt lên đến 50 triệu euro đối với
Thách thức đối với người làm báo là phải
cẩn trọng xác minh tính chính xác của thông tin,
tránh lối tường thuật giật gân. Ngoài ra, người
đưa tin, viết bài cần cân bằng được những quan
điểm khác nhau trong bài viết và cẩn thận lường
trước những tác động đến dư luận có thể xảy ra
khi công bố tin, bài. Nhà báo cần liên tục cập các công ty công nghệ, mạng xã hội chậm chạp
nhật, nâng cao kiến thức, kỹ năng đặc biệt về trong việc xử lý các tin tức giả, kích động và
công nghệ thông tin và giữ vững đạo đức nghề
nghiệp. Nếu thực hiện được những điều này, sẽ
giảm thiểu được tin giả, thông tin sai lệch, thiếu
chính xác xuất hiện trên báo chí truyền thông
chính thống (Adikpo, 2019).
tin bôi nhọ, phỉ báng. Dự luật này cũng yêu cầu
các công ty mạng xã hội và các công ty báo chí
truyền thông cần phải có đường dây nóng và
có nhân viên thường trực theo dõi, chịu trách
nhiệm xử lý, gỡ bỏ thông tin bị người dùng báo
cáo là sai lệch trong vòng bảy ngày. Năm 2018,
hạ nghị viện nước Pháp cũng đã thông qua dự
luật chống tin tức giả (Phương Nam, 2018). Tại
Mỹ, tờ Washington Post đã thử nghiệm công cụ
“Fact Checker” giúp người đọc kiểm tra tin giả.
Công cụ này có khả năng phân biệt thông tin thật,
thông tin có một nửa là sự thật hoặc gần đúng và
thông tin sai hoàn toàn.
Độc giả có thể tự trang bị cho mình những
kỹ năng cần thiết để nhận biết tin tức giả, sai lệch.
Trước tiên, người đọc có thể kiểm tra nguồn đăng
tải, truyền phát các tin, bài xem đó có phải là
những trang web, trang báo mạng điện tử, trang
thông tin điện tử... chính thống, uy tín, đáng tin
cậy hay không. Thông tin, bài viết đáng tin cậy
được công bố từ các nguồn uy tín. Thứ hai, người
107
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
Tại Đông Nam Á, đầu năm 2017, chính phủ giới đã và đang thực hiện và xu hướng tương lai
là vận dụng hiệu quả trí tuệ nhân tạo, trí thông
minh nhân tạo (Artificial Intelligence - AI) để
phát hiện và ngăn chặn tin giả.
Singapore đã soạn dự thảo luật chống tin giả,
trong đó có các điều luật xử phạt nghiêm khắc các
trang tin đăng tải, truyền phát tin tức giả (Mok,
2018). Theo đó, các trang tin này phải gỡ xuống
những thông tin sai lệch, đồng thời nộp phạt hành
chính với mức phạt nặng có thể lên đến một triệu
đô Singapore. Còn đối với trường hợp phạm luật
nghiêm trọng thì có thể bị phạt tù, với mức phạt
tối đa lên tới 10 năm. Các quốc gia Đông Nam Á
khác như Indonesia, Cambodia, Malaysia cũng
đã có nhiều hành động thực tế trong việc chống
lại tin giả. Ở Việt Nam đã có một số trường hợp
xử phạt hành chính đối với hành vi tung tin đồn
thất thiệt trên các trang mạng xã hội. Năm 2018,
chính phủ Việt Nam ban hành “Luật An ninh
mạng” quy định về hoạt động bảo vệ an ninh
quốc gia và đảm bảo trật tự, an toàn xã hội trên
không gian mạng. Một số tờ báo điện tử lớn đã
bước đầu có những phương pháp thiết thực giúp
công chúng phát hiện và ngăn chặn tin giả. Chẳng
hạn, báo VietnamPlus, tờ báo điện tử của Thông
tấn xã Việt Nam, đã sáng tạo chuyên mục “News
Game”, trong đó có những trò chơi đố vui được
thiết kế để độc giả vừa thu nhận thêm thông tin,
kiến thức vừa có thể giải trí và quan trọng nhất
là nhận biết được thông tin thật, giả.
4. Kết luận
Tin tức giả, sai lệch đã trở thành hiện tượng
toàn cầu trong bối cảnh truyền thông mới và
có tác động ở nhiều mức độ khác nhau đến các
lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội ở mỗi quốc gia
(Adikpo, 2019). Có thể có nhiều động cơ khác
nhau đằng sau sự xuất hiện của tin tức giả, chẳng
hạn do nền báo chí cẩu thả, hoặc để đạt được mục
đích lợi nhuận kinh tế, cũng có thể do ảnh hưởng
chính trị, tuyên truyền hay nhằm mục đích khiêu
khích, kích động. Vì vậy, cả công chúng lẫn nhà
báo, những cơ quan, công ty sản xuất tin tức không
thể xem thường, lơ là cảnh giác “bởi thực tế cho
thấy tin giả không hề là vô thưởng vô phạt, nó có
thể hủy hoại uy tín của cá nhân, tổ chức, doanh
nghiệp, tin giả kích động thù hận, báng bổ tôn giáo,
kỳ thị sắc tộc, từng suýt gây nên sự cố ngoại giao
giữa các quốc gia” (Thanh Hà, 2018).
Đối với công chúng, cần tự trang bị kiến
thức, kỹ năng và có thái độ thận trọng để đánh
giá chất lượng tin tức trong mê cung thông tin
hiện nay. Đặc biệt, nâng cao ý thức trong việc sử
dụng mạng xã hội để tránh vô tình truyền phát
tin giả. Đối với phóng viên, nhà báo, các cơ quan
Về phần các tập đoàn công nghệ, các công
ty mạng xã hội lớn như Facebook, Google đã tiến báo chí truyền thông, càng phải nâng cao ý thức
hành xem xét các phương thức tự động lọc thông trách nhiệm, đạo đức nghề nghiệp để đưa tin đúng
sự thật. Nếu nhìn ở một góc độ khác, tin tức giả
xuất hiện đã tạo cơ hội cho báo chí chính thống
thể hiện vai trò, giá trị của mình bằng hành động
đưa tin chuyên nghiệp và giữ vững đạo đức nghề
báo. Đồng thời, nó cũng tạo điều kiện cho dịch
vụ kinh doanh mới ra đời “xác minh dữ kiện”
(fact-checking), để đảm bảo tính chính xác, một
trong những giá trị quan trọng nhất của báo chí./.
tin, kiểm tra và xác minh thông tin trực tuyến
(Phương Nam, 2018). Cụ thể, Facebook đã thử
nghiệm tính năng dán nhãn vào đường dẫn (link)
của các tin dạng “trò đùa”, châm biếm để giúp
người dùng Facebook phân biệt được tin thật với
tin châm biếm. Còn Google có tính năng “Fact
Check” (kiểm tra tính chân thực của thông tin),
phần nào đó có thể giúp người dùng Google kiểm
tra mức độ chính xác của thông tin. Tuy nhiên,
những công cụ, trang web kiểm tra thông tin kể
trên còn tồn tại nhiều bất cập và vẫn cần được
nghiên cứu, cải thiện nhiều. Trên đây là những
biện pháp đối phó, xử lý và ngăn chặn tin giả mà
các chính phủ và báo chí truyền thông trên thế
Tài liệu tham khảo
Adikpo, J. A. (2019). Fake Online News:
Rethinking News Credibility for the
Changing Media Environment. In I. Chiluwa,
& S. Samoilenko (Eds.), Handbook of
Research on Deception, Fake News, and
108
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 2, 2021, 102-109
Misinformation Online, (152-166). Hershey,
PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225-
8535-0.ch010.
Encyclopedia of Communication. Oxford
University Press USA. DOI: 10.1093/
acrefore/9780190228613.013.809.
Mach, L. T. (2019). The Rise of Professional
Facebook Content Generators in Vietnam:A
Fake News Campaign Against the Betibuti
Founder. In I. Chiluwa, & S. Samoilenko
(Eds.), Handbook of Research on Deception,
Fake News, and Misinformation Online
(209-225). Hershey, PA: IGI Global.
DOI:10.4018/978-1-5225-8535-0.ch013.
Chen, H. & Suen, W. (31 Aug, 2017). How
Fake News Spreads. Knowledge Exchange.
research-digests/how-fake-news-spreads.
Chiluwa, I. E., & Samoilenko, S. A. (2019).
Handbook of Research on Deception,
Fake News, and Misinformation Online,
(1-651). Hershey, PA: IGI Global.
DOI:10.4018/978-1-5225-8535-0.
Mok, Z. C. (2018). Spreading Fake News in
SingaporeCouldGetYouPunishedwithThese
6 Crimes. Singapore LegalAdvice. Retrieved
spreading-fake-news-singapore-crimes.
Dale, T. (2019). The Fundamental Roles of
Technology in the Spread of Fake News. In I.
Chiluwa, & S. Samoilenko (Eds.), Handbook
of Research on Deception, Fake News, and
Misinformation Online, (122-137). Hershey,
PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225-
8535-0.ch008.
Phương Nam. (Ngày 21 tháng 7 năm 2018). Tin
tức giả, hệ lụy thật. Sài Gòn Giải Phóng
vn/tin-tuc-gia-he-luy-that-534072.html.
Grazulis, A., & Rogers, R. (2019). “Ridiculous
and Untrue - Fake News!”: The Impact
of Labeling Fake News. In I. Chiluwa,
& S. Samoilenko (Eds.), Handbook of
Research on Deception, Fake News, and
Misinformation Online, (138-151). Hershey,
PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-5225-
8535-0.ch009.
Nielsen, G. (2020). Populism, Fake News, and
the Flight From Democracy. In K. Dalkir,
& R. Katz (Eds.), Navigating Fake News,
Alternative Facts, and Misinformation in
a Post-Truth World (238-257). Hershey,
PA: IGI Global. DOI:10.4018/978-1-7998-
2543-2.ch011.
Nhóm Phóng viên VOV1. (Ngày 20 tháng 4,
2020). Góp ý Văn kiện Đại hội XIII : Thận
trọng giữa “xây” và “chống“. Báo điện tử
của Đài tiếng nói Việt Nam (VOV). Truy cập
kien-dai-hoi-xiii-than-trong-giua-xay-va-
chong-1038040.vov.
Thanh Hà. (Ngày 06 tháng 5, 2018). Đừng coi
thường tin giả và phải phòng ngừa từ sớm.
vn/dung-coi-thuong-tin-gia-va-phai-phong-
ngua-tu-som-20180506081234309.htm.
Hage, H., Aïmeur, E., & Guedidi, A. (2020).
Understanding the Landscape of Online
Deception. In K. Dalkir, & R. Katz (Eds.),
Navigating Fake News, Alternative Facts,
and Misinformation in a Post-Truth World,
(290-317). Hershey, PA: IGI Global.
DOI:10.4018/978-1-7998-2543-2.ch014.
Simmons, T. (2019). Media Literacy and Fake
News: How Media Literacy Can Curb
the Fake News Trend. In I. Management
Association (Ed.), Journalism and Ethics:
Breakthroughs in Research and Practice
(163-176). Hershey, PA: IGI Global.
DOI:10.4018/978-1-5225-8359-2.ch011.
Ireton, C. & Posetti, J. (2018). Journalism,
‘Fake News’ & Disinformation. United
Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization. 122 pages.
Tandoc, E. C., Lim, Z. W., & Ling, R. (2017).
Defining“fakenews”:Atypologyofscholarly
definitions. Digital Journalism, 6(2), 137-
153. DOI:10.1080/21670811.2017.1360143.
Kalsnes, B. (2018). Fake News. Oxford Research
109
8 trang
16/05/2022
3960
Bạn đang xem tài liệu "Hiện tượng tin tức giả, một số phương thức nhận biết và ngăn chặn", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- hien_tuong_tin_tuc_gia_mot_so_phuong_thuc_nhan_biet_va_ngan.pdf
