Báo chí cách mạng ở Bắc kỳ giai đoạn 1939-1945
Báo chí cách mạng ở Bắc kỳ giai đoạn 1939-1945
Trần Thị Thanh Huyền(*)
Tóm tắt: Giai đoạn 1939-1945, khi tình hình thế giới và trong nước có những thay đổi
nhanh chóng, chính quyền Pháp ở Đông Dương và triều đình nhà Nguyễn đã đưa ra
nhiều chính sách nhằm hạn chế sự phát triển của báo chí cách mạng. Đảng Cộng sản
Đông Dương đã nhanh chóng chỉ đạo các báo rút vào hoạt động bí mật. Cùng với sự biến
động của tình hình cách mạng trong nước, báo chí cách mạng ở Bắc kỳ đã nhanh chóng
phát triển cả về số lượng và chất lượng và làm tốt vai trò tuyên truyền những chủ trương
của Đảng đến với quần chúng nhân dân; định hướng, dẫn dắt phong trào quần chúng…
Với sự hoạt động mạnh mẽ của các báo từ Trung ương đến địa phương, báo chí cách
mạng ở Bắc kỳ trong giai đoạn 1939-1945 đã có đóng góp to lớn đối với thắng lợi của
Cách mạng tháng Tám năm 1945.
Từ khóa: Báo chí cách mạng, Bắc kỳ, 1939-1945
Abstract: In the context of rapid international and domestic changes in the period of
1939-1945, the French authorities in Indochina and the Nguyen Dynasty imposed several
policies to restrict the revolutionary press. The Indochinese Communist Party urgently
directed newspaper agencies to retreat into secret operations. Along with changes in
the national revolution, the revolutionary press in Tonkin has grown rapidly in both
quantity and quality and well performed its role of propagating the Party’s guidelines
to the masses; orienting and leading the mass movement, etc. The active participation of
newspapers from the Central to the localities in Tonkin in the period of 1939-1945 made
a great contribution to the August Revolution triumph in 1945.
Keywords: Revolutionary Press, Tonkin, 1939-1945
Mở đầu1(*)
kỳ mặt trận dân chủ nhanh chóng bị thu hồi
Giai đoạn 1939-1945, thế giới bước thay vào đó là chính sách hà khắc nhằm
vào cuộc chiến tranh phát xít và cục diện bóc lột nhân dân tối đa để phục vụ cho
chiến tranh ngày càng có lợi cho cuộc chiến tranh chính quốc. Đứng trước những
chiến tranh giải phóng dân tộc. Trong đòi hỏi cấp thiết của tình hình, Đảng Cộng
nước, phát xít Nhật kéo vào Đông Dương sản Đông Dương đã nhanh chóng chỉ đạo
cùng với thực dân Pháp bóc lột nhân dân chuyển hướng cách mạng. Để đáp ứng với
Việt Nam. Những chính sách nới lỏng thời những yêu cầu của tình hình mới cũng
như đòi hỏi của cách mạng, báo chí cách
mạng nói chung và báo chí cách mạng ở
Bắc Kỳ nói riêng đã có bước chuyển mình
(*) ThS., Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội
Việt Nam; Email: tranhuyen.vsh@gmail.com
Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2020
50
nhanh chóng để phục vụ tốt công tác tuyên bản khác nhau liên quan đến việc kiểm soát
truyền, vận động nhân dân. và ngăn cấm các hoạt động tuyên truyền
1. Những yếu tố ảnh hưởng đến báo chí cộng sản và chống Pháp (Dương Trung
cách mạng ở Bắc kỳ giai đoạn 1939-1945
Quốc, 2000: 306).
a) Sự thay đổi trong tình hình chính trị
Để tiếp tay cho những chính sách chống
ở Việt Nam và những thay đổi trong chính cộng và tuyên truyền cộng sản ở Bắc kỳ, triều
sách về báo chí của chính quyền thực dân, đình nhà Nguyễn cũng liên tiếp ra các đạo dụ
phong kiến
như: Dụ số 68 ngày 15/11/1939 của Hoàng
Tháng 9/1939, Chiến tranh thế giới thứ đế Bảo Đại cấm hoạt động tuyên truyền, phổ
Hai nổ ra, thực dân Pháp nhanh chóng bị biến chủ nghĩa cộng sản ở Bắc kỳ; Dụ số 78
cuốn vào cuộc chiến. Tháng 6/1940, Pháp ngày 15/01/1940 của Hoàng đế Bảo Đại về
đầu hàng Đức. Tháng 9/1940, Nhật vào việc truy tố những tác giả đưa tin có lợi cho
Đông Dương, nhân dân Việt Nam vốn đã nước ngoài chống lại nước Pháp hay vương
chịu sự bóc lột nặng nề của thực dân Pháp quốcAn Nam… (Phan Đăng Thanh, Trương
nay lại gánh thêm phát xít Nhật nên càng Thị Hòa, 2017: 211). Với những chính sách
thêm điêu đứng.
trên, hàng loạt báo chí cách mạng và tiến bộ
Để huy động mọi nguồn lực của Việt trên cả nước bị đóng cửa.
Nam cho cuộc chiến tranh ở chính quốc,
Không những thế, sau này việc xuất
việc đầu tiên mà chính quyền Pháp ở Đông bản báo chí ở Việt Nam còn chịu sự tác
Dương thực hiện là đàn áp Đảng Cộng sản động bởi những chính sách của Nhật Bản.
Đông Dương và phong trào của quần chúng Dù có khác nhau ở cách thể hiện, nhưng cả
cách mạng. Ngày 28/9/1939, Nghị định của Nhật và Pháp đều thống nhất ở việc chống
Toàn quyền Đông Dương được công bố để chủ nghĩa cộng sản.
ban hành sắc lệnh ngày 26/9/1939 của Hội
b) Chủ trương của Đảng Cộng sản
đồng Bộ trưởng Pháp về việc: Giải tán và Đông Dương trong việc chỉ đạo xuất bản
cấm mọi hoạt động của các tổ chức cộng báo chí cách mạng
sản trực tiếp hoặc gián tiếp tuyên truyền
Để phù hợp với tình hình mới, Đảng
các khẩu hiệu của quốc tế cộng sản, hay Cộng sản Đông Dương và các tổ chức của
những cơ quan dưới quyền kiểm soát của Đảng đã có những điều chỉnh chỉ đạo trong
phái ấy; Đảng Cộng sản các đoàn thể có liên công tác xuất bản báo chí.
quan đều bị giải tán; Tuyệt đối cấm những
Trong thời gian đầu, khi Pháp mở
ấn phẩm, xuất bản phẩm tuyên truyền cho nhiều cuộc khủng bố, đàn áp Đảng Cộng
Quốc tế Cộng sản hay những tổ chức có liên sản và phong trào cách mạng cũng như có
quan (Theo: Nguyễn Thành, 1984: 237).
những chính sách cấm xuất bản báo chí
Nhằm thực hiện mục tiêu “Đánh toàn cách mạng, Đảng Cộng sản Đông Dương
diện và mau chóng vào các tổ chức cộng đã kịp thời thay đổi phương thức hoạt động,
sản”1 (Theo: Nguyễn Khánh Toàn, 2004: chuyển sang hoạt động bí mật và chuyển
398), trong thời gian từ tháng 4 đến tháng trọng tâm công tác về nông thôn.
12/1939, thực dân Pháp đã ban hành 18 văn
Khi tình hình cách mạng thay đổi, Đảng
Cộng sản Đông Dương nhanh chóng tiến
hành chuyển hướng cách mạng: đưa nhiệm
vụ giải phóng dân tộc lên hàng đầu. Mục tiêu
1 Được Toàn quyền George Catroux tuyên bố ngày
04/01/1940, tại Hội đồng Chính phủ Đông Dương.
Báo chí cách mạng…
51
2. Về các báo cách mạng ở Bắc kỳ giai
đoạn 1939-1945
Do sự thay đổi trong chính sách báo
chí của chính quyền nên báo chí công
khai trong giai đoạn này có sự giảm sút
đáng kể.
này được thông qua tại các hội nghị của Đảng
như Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương
Đảng lần thứ 6 (tháng 11/1939), lần thứ 7
(tháng 11/1940) và lần thứ 8 (tháng 5/1941).
Đặc biệt, tại Hội nghị Trung ương lần thứ 8,
Đảng Cộng sản Đông Dương đã đưa ra chỉ
đạo cụ thể về công tác tuyên truyền: “Muốn
cho sự tuyên truyền cho kịp thời và khỏi gián
đoạn, mỗi khi các đảng bộ mất mối liên lạc
với nhau thì mỗi Đảng bộ địa phương phải
tìm cách ra báo chí tuyên truyền. Ít nhất là các
ban tỉnh ủy phải có ban tuyên truyền chuyên
môn xuất bản báo riêng ở trong tỉnh để tuyên
truyền cho kịp thời” (Dẫn theo: Đảng Cộng
sản Việt Nam, 2000: 127).
Về mặt danh nghĩa, các báo cáo hội
nghị cũng nêu rõ: “Các sách báo tuyên
truyền không nên dùng danh nghĩa Đảng
nhiều, phải lấy danh nghĩa các đoàn thể cứu
quốc và Việt Minh thay vào” (Đảng Cộng
sản Việt Nam, 2000: 126).
Không chỉ quán triệt về mặt hình thức,
Đảng còn chú ý hướng dẫn cả về mặt nội
dung của các báo. Nghị quyết của Ban
Thường vụ Trung ương Đảng Cộng sản
Đông Dương (họp ngày 25-28/02/1943) nêu
rõ: “Báo sách của Đảng cũng như của mặt
trận phải viết thật dễ hiểu, tránh những danh
từ lủng củng và cách nói trừu tượng để làm
cho quần chúng dễ nhận, văn phải cảm động,
hùng hồn không máy móc, khô khan. Báo
chung của mặt trận phải phản ánh quyền lợi
các giới, phải bớt về chính trị, để có thể chú
trọng vào văn hóa, nghệ thuật, thể dục…”
(Đảng Cộng sản Việt Nam, 2000: 295).
Bảng 1: Báo chí xuất bản định kỳ ở Bắc kỳ từ
năm 1939-1945
Báo tiếng việt
Đông
Dương
Năm
Bắc kỳ
Việt Nam Bắc kỳ
1939
1940
1941
1942
1943
1944
136
104
103
82
51
42
44
37
32
24
67
42
45
32
25
20
27
24
24
18
14
11
71
57
Nguồn: Tác giả tổng hợp từ Gouvernement
ge’ne’ral de L’Indochine, giai đoạn 1939-1945.
Như vậy, số lượng báo chí ở Đông
Dương từ năm 1939 đến năm 1944 nói
chung và báo chí tiếng Việt nói riêng giảm
nhanh chóng, từ 136 tờ báo định kỳ xuống
còn 57 tờ. Trong đó, báo chí ở Bắc Kỳ năm
1944 cũng chỉ bằng 47% so với năm 1939.
Báo chí cách mạng trong thời kỳ này chịu
sự chi phối mạnh mẽ bởi tình hình chính trị
trong nước và sự phát triển của phong trào
cách mạng. Giai đoạn đầu, các báo lần lượt
chuyển vào hoạt động bí mật, bất hợp pháp,
số lượng các báo cách mạng còn lại không
nhiều. Nhưng từ sau Hội nghị Trung ương
Đảng lần thứ 8, do tình hình cách mạng
thay đổi, báo chí cách mạng nói chung và
đặc biệt là báo chí cách mạng ở Bắc Kỳ nói
Để thực hiện những chỉ đạo của Đảng, riêng phát triển mạnh mẽ.
trong nghị quyết của hội nghị cán bộ Bắc
Ngoài ra trong thời kỳ này, trong các
Kỳ cũng có những định hướng rõ ràng về nhà tù của Pháp ở Bắc kỳ, những đảng viên
mặt báo chí cho các tỉnh: “Các tỉnh phải có Đảng Cộng sản bị bắt cũng cho ra nhiều
phóng viên cho báo Đảng và báo của mặt tờ báo để phục vụ việc tuyên truyền cách
trận. Việc thông tin phải liên tiếp và đúng kỳ mạng trong các nhà tù (Xem thêm: Trần
hạn” (Đảng Cộng sản Việt Nam, 2000: 346). Thị Thanh Huyền, 2017).
Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2020
52
Bảng 2: Các tờ báo cách mạng ở Bắc kỳ giai đoạn 1939-19451
Tổng
số báo
STT
Tên báo
Giải phóng
Thời gian
Năm 1940
Cơ quan phát hành
Xứ ủy Bắc kỳ
1
2
3
4
Tiền Phong
Năm 1940
Đoàn Thanh niên phản đế cứu quốc Bắc kỳ
Mặt trận Thống nhất phản đế Đông Dương
Phá ngục
Tạp chí Cộng sản
Tháng 10/1941
Tháng 10/10/1942
đến ngày 17/7/1943
5
Cờ giải phóng
15 số Đảng Cộng sản Đông Dương
Từ ngày 25/01/1942
đến ngày 15/8/1945
6
7
8
9
Cứu quốc
30 số Tổng bộ Việt Minh
Độc lập
Việt Minh phía Nam Bắc kỳ
Ngày 28/02/1943
đến 24/9/1943
Tạp chí Cộng sản
2 số23 Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản
1 số Xứ ủy Bắc kỳ
Tiếng súng khởi nghĩa Ngày 15/6/1945
Cấp tỉnh
1
2
Tiến lên
Năm 1939
Đảng bộ khu C (Tỉnh ủy Nam Định)
126 số Tỉnh bộ Việt Minh Cao Bằng
Ngày 01/8/1941
đến 20/8/1945
Việt Nam độc lập
Bãi sậy
Tháng 6/1943
đến 10/1943
3
Hưng Yên
4
5
6
7
Hiệp lực
Hoa Lư
Bắc Ninh
Ninh Bình
Phúc Yên
Bắc Giang
Mê Linh
Sau hội nghị trung
ương 8 (tháng 5/1941)
Quyết thắng
Chiến khu Hòa - Ninh Thanh (Hòa Bình,
Ninh Bình, Thanh Hóa)
8
9
Khởi nghĩa
Bắc Sơn
Số 1 ra ngày 15/9/1944
Bắc Sơn
20/6/1945 đến
1/9/1945
10 Nước Nam mới
7 số Khu giải phóng miền Bắc
11 Chiến đấu (sau đổi
thành Kèn gọi lính)3
Từ ngày 01/10/1944
đến 1945
Việt Nam quân nhân cứu quốc hội
Từ cuối năm 1943
đến tháng 8/1945
12 Lao động
12 số Công nhân
13 Quân giải phóng
14 Tiền phong
Tháng 5/8/1945
1 số4 Việt Nam giải phóng quân
Hội Văn hóa cứu quốc
Từ tháng 7/1944
đến 01/12/1946
15 Việt Nam
16 Hồn nước
17 Lắc mương
Việt Nam cứu quốc hội
1945
1945
Thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu (Hà Nội)
Hội người Thái cứu quốc
1 Nguồn: Tác giả tự tổng hợp.
2 Số 3 đã xong bài, chưa kịp in để phát hành thì Tổng khởi nghĩa.
3 Theo: Nguyễn Thành, 1984: 254. Tuy nhiên, trong “Giới thiệu lịch sử báo chí Việt Nam” đăng trên Tạp
chí Nghiên cứu Lịch sử, số 1, tháng 3/1959, trang 22, Trần Huy Liệu cho rằng tên gọi của báo là Kèn gọi
lính, sau mới đổi thành Chiến đấu.
4 Theo: Nguyễn Thành, 2005: 143.
Báo chí cách mạng…
53
Qua hai bảng số liệu trên, có thể thấy có giảm bớt do Đảng chủ động rút vào hoạt
cục diện báo chí ở Việt Nam có sự thay đổi động bí mật và nhiều đảng viên của ta bị
nhanh chóng. Trong khi số lượng báo chí địch bắt. Nhưng từ Hội nghị Trung ương
công khai có sự quản lý của chính quyền Đảng lần thứ 8, số lượng báo cách mạng
Pháp ngày càng giảm đi thì báo cách mạng tăng lên đáng kể. Không chỉ có các báo ở
sau một thời gian hoạt động hạn chế, bí mật Trung ương mà các tỉnh, các đoàn thể đều
càng về sau càng phát triển mạnh cả về số lần lượt ra báo. Trong giai đoạn này, mặc
lượng và mức độ ảnh hưởng.
dù các báo đều xuất bản bí mật, bị thực dân
3. Tình hình xuất bản báo chí cách mạng ở Pháp truy lùng rất gắt nhưng nhiều tờ có
Bắc kỳ giai đoạn 1939-1945
tuổi thọ cao ví dụ như: tờ Việt Nam độc lập
a) Về hình thức
có 126 số (là tờ có nhiều số báo bí mật có
Các báo cách mạng do điều kiện thiếu nhiều số báo thứ 2 sau tờ Thanh niên); các
thốn, thường xuyên phải thay đổi địa điểm tờ Cờ giải phóng và Cứu quốc đều tồn tại
phát hành mỗi khi bị địch phát hiện, nên hầu đến thời kỳ đất nước giành được độc lập.
hết là các báo không định kỳ. Ví dụ, Cờ giải
Số lượng bản in của từng báo tuy không
phóng số 1 cách số 2 là 4 tháng, từ số 3 đến nhiều như thời kỳ đấu tranh công khai 1936-
số 5 cách nhau 2 tháng, số 6 cách số 5 là 1 1939, nhưng cũng phát hành được khá nhiều,
tháng rưỡi (Nguyễn Thành, 1984: 296); Tạp như: Việt Nam độc lập những số sau này in
chí Cộng sản ra một số tháng 10/1941, phải được gần 300 số; Cứu quốc số xuân năm
đến tháng 02/1943 mới tiếp tục xuất bản… 1945 đã in được 1.000 bản (Nguyễn Thành,
Các báo trong thời kỳ này đều xuất bản 2005: 247, 286). Về cách thức in, lúc đầu in
bí mật, bất hợp pháp, nhưng càng về sau thạch, in đất rồi chuyển sang in đá, đến giai
việc phát tán càng công khai. Theo Trần đoạn sau có nhiều tờ tranh thủ in chữ chì.
Huy Liệu (1959: 22): “Mặc dù xuất bản Theo lời kể của nhà báo Xuân Thủy: “Báo
bí mật, nhưng phát hành bán công khai và bí mật thường in thạch, in đất, in đá... (Cứu
công khai”.
quốc đặc san về vấn đề hải ngoại Làm thế
Sau khi Nhật đảo chính Pháp, Đảng đã nào in Ti-pô (chữ chì in máy) được? Sau này
chỉ đạo thành lập các tổ đội “phát tán xung nghe kể lại tôi mới biết anh Phạm Đức Kiêm
phong” võ trang đi phát tán thật nhiều bản phụ trách nhà in của Trung ương Đảng in
tuyên truyền Việt Minh về tình hình Nhật, Cờ giải phóng và Cứu quốc đã liên hệ với
Pháp bắn nhau và các thứ truyền đơn, bươm hội công nhân cứu quốc ở một số nhà in Hà
bướm hay sách báo (Đảng Cộng sản Việt Nội, nhất là nhà in IDEO (nhà in của Pháp),
Nam, 2000: 369). Điểm khác so với những cứ mỗi ngày đi làm về, anh em công nhân
tờ báo cách mạng bí mật xuất bản thời kỳ bí mật lấy một ít chữ in đưa đến một nơi,
trước là trong giai đoạn này các báo tổ chức có người mang ra ngoại thành. Anh Nguyễn
bán. Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng: “Có Lương Hoàng đã chế ra một thứ khuôn xếp
bán thu tiền thì quần chúng thấy tờ báo quý, những chữ in kể trên và chính anh Hoàng
có giá trị hơn là cho không và do đó cũng trực tiếp in” (Xuân Thủy, Nguyễn Thành Lê,
khuyến khích cán bộ và quần chúng đọc cẩn Nguyễn Văn Hải, 1987: 31).
thận hơn” (Theo: Nguyễn Thành, 1984: 256).
Số lượng trang trong một số báo cũng
Về số lượng tờ báo và bản in: Trong hết sức linh hoạt: trong đó có nhiều báo
thời gian đầu, số lượng tờ báo cách mạng có số lượng trang nhiều như Tạp chí Cộng
Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2020
54
sản, dày trên 70 trang (Đỗ Quang Hưng, quan trọng đảm bảo thắng lợi của một cuộc
2000: 195). cách mạng. Trong thời kỳ 1939 đến tháng
Thể loại bài viết trong thời kỳ này khá 11/1940, kẻ thù của cách mạng lúc này là
đa dạng, quán triệt chủ trương của Đảng thực dân Pháp và tay sai. Các báo cách mạng
Cộng sản Đông Dương, càng ngày các báo trong thời gian này lên án tố cáo những thủ
càng viết cô đọng, dễ hiểu phù hợp với đa đoạn của thực dân Pháp và tay sai.
số nhân dân. Thơ, văn vần, truyện ngắn
Khi Nhật vào Đông Dương, nhân dân
xuất hiện nhiều làm cho các tờ báo “mềm Đông Dương nói chung và Việt Nam nói
mại” hơn. Tranh ảnh minh họa cũng thường riêng chịu cảnh “một cổ hai tròng”, Đảng
xuyên xuất hiện trong các tờ báo.
Cộng sản Đông Dương đã xác định rõ kẻ
Những người làm báo đều là những cán thù chủ yếu của nước ta lúc này là phát xít
bộ cách mạng có thâm niên viết báo. Đặc Pháp - Nhật. Để làm cho nhân dân hiểu rõ
biệt những người phụ trách đều là những bản chất những hành động của Pháp, Nhật
người gánh trọng trách cao trong hàng ngũ các báo cách mạng trong giai đoạn này
cách mạng như: Trường Chinh, Xuân Thủy, thường xuyên đăng những bài tố cáo thủ
Võ Nguyễn Giáp, Trần Huy Liệu…
đoạn của Nhật và Pháp như: “Sự hung ác
b) Nội dung chủ đạo
của giặc Nhật” (Việt Nam độc lập, số 107,
Nội dung các báo cách mạng nói chung ngày 01/10/1941), “Nhật là quân ăn cướp,
và các báo cách mạng ở Bắc kỳ nói riêng giết người” (Việt Nam độc lập, số 110, ngày
bám sát vào các vấn đề: diễn biến cuộc 01/11/1941), “Nhật hiếp đàn bà con gái,
chiến tranh thế giới và tình hình cách mạng cướp của, giết người” (Việt Nam độc lập, số
trong nước, đặc biệt là tuyên truyền chủ 122, ngày 01/4/1942)… Cờ giải phóng liên
trương chuyển hướng cách mạng của Đảng tục đăng bài để vạch rõ bản chất của hai
Cộng sản Đông Dương trong từng thời kỳ. thế lực này như: “Trút hết tài sản cho chiến
- Vấn đề chuyển hướng chỉ đạo cách tranh đại á?”; “Cái nhọt bọc sẽ phải vỡ mủ”
mạng trong giai đoạn 1939-1945
(Báo Cờ giải phóng, số 7, ngày 28/9/1944),
Những chủ trương chuyển hướng chỉ “Bọn việt gian thân Nhật hãy kịp tỉnh ngộ”
đạo cách mạng của Đảng không chỉ được (Cờ giải phóng, số 8, ngày 10/11/1944);
các báo cách mạng ở Bắc kỳ nêu ra mà còn “Phải coi chừng cái bả ‘Đờ-Gôn’” (Cờ giải
được vận dụng một cách rõ ràng trong từng phóng, số 10, ngày 28/01/1945).
thời kỳ.
Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (ngày
Trước hết, báo cách mạng ở Bắc kỳ 09/3/1945), kẻ thù của cách mạng Việt
nêu rõ nhiệm vụ, mục tiêu của cuộc cách Nam một lần nữa thay đổi, các báo cách
mạng là: “Nhiệm vụ của cuộc vận động mạng lại đồng loạt đăng bài giải thích cho
cách mạng ở Đông Dương giai đoạn này nhân dân: “Kẻ thù chính, kẻ thù cụ thể
là: Cuộc cách mạng Đông Dương trong giai trước mắt của chúng ta lúc này là đế quốc
đoạn này phải là cách mạng giải phóng” phát xít Nhật. Nhiệm vụ cần kíp của chúng
(Cờ giải phóng, số 2, ngày 26/8/1943).
ta là đánh đổ kẻ thù đó” (Cờ giải phóng, số
Từ việc xác định mục tiêu, nhiệm vụ 12, ngày 12/4/1945).
của cuộc cách mạng, báo chí cách mạng ở
Từ việc xác định đúng đắn kẻ thù chính
Bắc kỳ chỉ rõ kẻ thù trước mắt, chủ yếu của của cách mạng, các báo cách mạng đưa ra
cách mạng trong từng thời kỳ: Đây là yếu tố khẩu hiệu cách mạng phù hợp trong từng
Báo chí cách mạng…
55
thời kỳ. Đề cập đến vấn đề này Cờ giải Trung Quốc sẽ có thể kéo vào Đông Dương
phóng viết: “Khẩu hiệu cách mạng của đánh Nhật, Nhân dân Đông Dương nổi dậy
chúng ta cũng phải tùy theo mục đích và giành quyền độc lập, tự do” (C. G. P, Cờ
nhiệm vụ trong từng giai đoạn mà thay đổi. giải phóng, số 3, ngày 15/02/1944).
Từ khi Nhật chiếm Đông Dương và bọn
Không chỉ kêu gọi chung toàn dân, báo
phát xít Pháp đầu hàng Nhật, làm tay sai cho chí cách mạng Bắc Kỳ trong giai đoạn 1939-
Nhật (năm 1940), chúng ta coi phát xít Pháp, 1945 còn kêu gọi từng đối tượng, từng giai
Nhật đều là kẻ thù chính. Cho nên khẩu hiệu cấp đứng lên giải phóng dân tộc, giải phóng
của chúng ta lúc ấy là “Đánh đuổi phát xít giai cấp như nông dân, trí thức, công nhân,
Nhật, Pháp”. Nhưng ngày nay, chính quyền phụ nữ, thanh niên… Các báo cách mạng
của Pháp ở Đông Dương đã tan rã, ta chỉ cần còn chú ý vận động cả những lực lượng
nêu “Đánh đuổi phát xít Nhật cũng đủ” (Cờ khác như: bọn Việt gian, binh lính người
giải phóng, số 12 (ngày 12/4/1945).
Việt trong quân đội Pháp: “Bọn Việt gian
Để thực hiện đường lối chiến lược cách thân Nhật hãy kịp tỉnh ngộ” (Cờ giải phóng,
mạng, Đảng Cộng sản Đông Dương đã xác số 8, ngày 10/11/1944), “Ca binh lính” (Việt
định phải thành lập Mặt trận để tập hợp Nam độc lập, số 110, ngày 01/01/1941);
đông đảo quần chúng đứng lên giành độc “Chinh phụ ngâm của người lính Đức” (Việt
lập dân tộc. Hội nghị Trung ương Đảng lần Nam độc lập, số 120, ngày 10/3/1942);
thứ 6 thành lập Mặt trận Thống nhất dân tộc “Thơ chị Xuân Đào gửi cho chồng đi lính”
phản đế Đông Dương. Tháng 5/1941, Hội (Việt Nam độc lập, số 121, ngày 21/3/1942);
nghị Trung ương Đảng lần thứ 8 đã quyết chính trị phạm: “Lá thư gửi các bạn chính trị
định thành lập Mặt trận Việt Nam độc lập phạm còn ngái ngủ” (Cứu quốc phụ trương,
đồng minh, gọi tắt là Việt Minh.
số 12, ngày 08/8/1944).
Để chủ trương này của Đảng đến được
Bên cạnh nhiệm vụ xây dựng lực lượng
với quần chúng, báo chí cách mạng Bắc Kỳ chính trị, việc hướng dẫn cách hoạt động
thường xuyên có những bài viết kêu gọi vũ trang cũng thường xuyên được các báo
toàn thể nhân dân như: “Hiện nay ở Đông đề cập. Trên các báo thường có những bài
Dương, họa Nhật Bản là họa chung cho tất hướng dẫn các đội tự vệ, vũ trang như:
cả những người có xu hướng tự do, tiến “Việc vũ trang các tiểu đội, tiểu đội du kích
bộ, không phân biệt chủng tộc, tôn giáo, và đội tự vệ phải tiến hành cho thật sát”
giai cấp. Ai là người nước ngoài sống trên (Cờ giải phóng, số 9, ngày 25/12/1944);
đất Đông Dương muốn thoát khỏi bàn tay “Đội tự vệ sinh hoạt thế nào” (Cứu quốc,
đẫm máu của giặc Nhật hãy cùng nhân dân số 13, ngày 20/8/1944); “Đội vũ trang địa
Đông Dương xếp thành Mặt trận dân chủ phương” (Việt Nam độc lập, số 210, ngày
thống nhất chống Nhật (C. G. P trên Cờ 31/3/1945); “Sự thành lập những đội đầu
giải phóng, số 3, ngày 15/02/1944).
tiên của quân giải phóng” (Việt Nam độc
Không những thế, các báo còn dự đoán lập, số 212, ngày 12/4/1945). Ngoài ra, các
trước những tình thế cách mạng để định báo còn đăng những bài giúp quần chúng
hướng cho quần chúng: “Nếu Nhật thực nhân dân hiểu được mối quan hệ giữa chính
hiện cuộc đảo chính ở một bộ phận hoặc trị và quân sự trong cuộc đấu tranh của ta
trên cả bán đảo chữ S này thì khi ấy có thể như: “Chính trị trên quân sự” (Việt Nam
lính Pháp sẽ quay súng bắn lại Nhật, quân độc lập, số 217, ngày 20/5/1945).
Thông tin Khoa học xã hội, số 8.2020
56
- Báo chí cách mạng ở Bắc kỳ luôn theo tan vỡ, nếu không may bị lộ chỗ này thì có
sát tình hình cách mạng trong nước
ngay nơi dự bị tiếp tục xuất bản; và điều
Những sự kiện quan trọng trong cuộc kiện để bảo vệ cho biên tập, in, phát hành
đấu tranh của nhân dân đều được các báo nói chung vững vàng hơn, chỉ di chuyển khi
cách mạng nói chung và báo cách mạng cần thiết, chứ không bị dập tắt. Nhiều tờ trải
ở Bắc kỳ đưa tin: “Chúng ta học được qua sóng gió, sự lùng sục, đàn áp vẫn tồn tại,
những gì trong cuộc đấu tranh vũ trang ở phát triển cho đến khi cách mạng thành công
Thái Nguyên” (Cờ giải phóng, số 9, ngày như: Cứu quốc, Việt Nam độc lập, Cờ giải
25/12/1944), “Đội tuyên truyền của Việt phóng (Nguyễn Thành, 1984: 251).
Nam giải phóng quân xuất hiện” (Việt Nam
độc lập, số 201, ngày 05/01/1945)…
Để xuất bản một tờ báo trong thời kỳ
này, những người cách mạng đã huy động
Để khích lệ tinh thần, làm cho nhân dân sự ủng hộ giúp đỡ của nhiều thành phần
tin tưởng vào cuộc cách mạng, báo chí luôn khác nhau. Ví dụ, những người làm báo
cập nhật những chính sách của khu giải Cứu quốc đã ở nhờ gia đình nhà mõ trong
phóng để nhân dân được biết như: “Mười thời gian làm báo ở núi Thầy: “Ngoài hang
chính sách lớn trong khu giải phóng” (Cờ núi có một ngôi nhà tre lợp rạ của hai anh
giải phóng, số 14, ngày 28/6/1945)…
em người “mõ”. Anh tên là Dĩ, em tên là
- Cập nhật diễn biến cuộc chiến tranh Nhật. Mõ là người ở địa vị thấp nhất trong
thế giới
xã hội thời ấy... Hạng “mõ” thì chẳng ai
Diễn biến của cuộc chiến tranh thế thèm đến nhà, nhưng đối với cách mạng
giới luôn được các báo cách mạng cập nhật chúng ta thì thật quý. Anh em nhà in ăn
một cách thường xuyên. Các báo thường ngủ và có thể làm việc ở nhà anh mõ này”
dành riêng cột tin tức thế giới để cập nhật (Xuân Thủy, 1987: 35). Hoặc, để phục vụ
những diễn biến mới nhất của cuộc chiến cho công tác in ấn, những người làm báo
tranh thế giới. Không chỉ cập nhật tin tức, Cứu quốc đã nhờ anh em công nhân nhà
các báo còn có những bài giải thích rõ ràng in IDEO (nhà in của Pháp) giúp đỡ. Không
bản chất, thái độ của các lực lượng để nhân những thế các báo cách mạng còn thường
dân hiểu rõ như: “Nhật nhất định thua” xuyên quảng cáo, hỗ trợ cho nhau xuất bản.
(Việt Nam độc lập, số 122 ngày 01/4/1942, Ví dụ, trên trang nhất báo Cứu quốc đặc
số 123 ngày 21/4/1942), “Nga là nước san về vấn đề hải ngoại có ghi: “Hãy đọc
thế nào” (Việt Nam độc lập, số 126, ngày các báo Bắc Son, Cứu quốc, Cờ giải phóng,
21/5/1942), “Thế giới đại chiến và phận Đuổi giặc nước, Giải phóng, Hồn nước,
sự dân ta” (Việt Nam độc lập, số 113, ngày Kèn gọi lính, Lao động”.
01/12/ 1941)…
Báo cách mạng trong giai đoạn này bám
4. Một số nhận xét và kết luận
sát những diễn biến cuộc đấu tranh trong
Báo chí cách mạng ở Bắc Kỳ trong giai nước và làm tốt công tác tuyên truyền, phổ
đoạn 1939-1945 có nội dung và thể loại bài biến những chủ trương của Đảng đến nhân
viết phong phú, hình thức trình bày đẹp hơn dân, trở thành cầu nối quan trọng của Đảng
so với thời kỳ trước. Nhiều tờ báo tuổi thọ lâu với quần chúng.
dài hơn thời kỳ bí mật trước đó, vì cơ quan
Cùng với sự phát triển của tình hình
đầu não chỉ đạo báo chí bị địch khủng bố ác chính trị, gắn với khẩu hiệu đấu tranh chính
liệt nhưng chỉ bị thiệt hại ít nhiều chứ không trị, báo chí cách mạng có thời kỳ tham gia
Báo chí cách mạng…
57
xây dựng phong trào, chuẩn bị lực lượng 8. Trần Huy Liệu (1959), “Giới thiệu lịch
tiến hành khởi nghĩa từng phần và tổng
khởi nghĩa, xuất hiện nhiều từ năm 1942
sử báo chí Việt Nam”, Tạp chí Nghiên
cứu Lịch sử, số 1, tháng 3.
trở đi. Trong giai đoạn 1939-1945, báo chí 9. Marr, David (1995), Viet Nam 1945,
cách mạng ở Bắc kỳ có đóng góp to lớn
đối với sự thành công của Cách mạng tháng
Tám năm 1945
The quest for power, Berkeley and Los
Angeles.
10. Dương Trung Quốc (2000), Việt Nam
những sự kiện lịch sử 1919-1945, Nxb.
Giáo dục, Hà Nội.
Tài liệu tham khảo
1. Báo Cứu quốc, số 13, phụ trương, đặc 11. Phan Đăng Thanh, Trương Thị Hòa
san về vấn đề hải ngoại, số 12.
2. Báo Cờ giải phóng, số 2, 3, 7, 8, 10,
12, 14.
3. Báo Việt Nam độc lập, số 110, 120, 121,
208, 217.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam (2000), Văn
kiện Đảng toàn tập, tập 7 (1940-1945),
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
5. Gouvernement ge’ne’ral de L’
Indochine, Annuaire statistique de
(2017), Lịch sử các chế độ báo chí ở
Việt Nam, tập 1, Trước Cách mạng tháng
Tám 1945 (1858-1945), Nxb. Thành
phố Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh.
12. Nguyễn Thành (1984), Báo chí cách
mạng Việt Nam 1925-1945, Nxb. Khoa
học xã hội, Hà Nội.
13. Nguyễn Thành (2005), Hoạt động báo
chí của đại tướng Võ Nguyên Giáp,
Nxb. Lý luận chính trị, Hà Nội.
L’Indochine 1939-1945, Imprimerie 14. Xuân Thủy, Nguyễn Thành Lê, (1987),
D’extreme- Orient.
6. Trần Thị Thanh Huyền (2017), “Báo
Những chặng đường báo cứu quốc (hồi
ký), Nxb. Hà Nội, Hà Nội.
chí cách mạng trong các nhà tù thực 15. Nguyễn Khánh Toàn (2004), Lịch sử
dân Pháp ở Bắc Kỳ từ năm 1930 đến
năm 1945”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch
sử, số 4.
Việt Nam, tập 2 (1858-1945), Nxb. Khoa
học xã hội, Hà Nội.
16. Zinoman, Peter (2001), The colonial
Bastile, a history of imprisonment in Viet
Nam1862-1940, University of California,
Berkeley, Los Angeles, London.
7. Đỗ Quang Hưng (2000), Lịch sử báo
chí Việt Nam 1865-1945, Nxb. Đại học
Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
(tiếp theo trang 10)
chính trong Đảng, giảm bớt giấy tờ, giảm
mạnh hội họp
Đổi mới mạnh mẽ việc xây dựng,
ban hành nghị quyết của Đảng, luật pháp, Tài liệu tham khảo
chính sách của Nhà nước. Tập trung lãnh 1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn
đạo, chỉ đạo quyết liệt, triển khai đồng bộ;
thường xuyên hướng dẫn, kiểm tra, đôn
kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ
XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
đốc việc thực hiện nghị quyết. Đổi mới 2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn
việc sơ kết, tổng kết việc thực hiện nghị
quyết của Đảng. Đẩy mạnh cải cách hành
kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ
XII, Văn phòng Trung ương, Hà Nội.
9 trang
16/05/2022
2880
Bạn đang xem tài liệu "Báo chí cách mạng ở Bắc kỳ giai đoạn 1939-1945", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- bao_chi_cach_mang_o_bac_ky_giai_doan_1939_1945.pdf
