Một số biểu hiện của lí thuyết nghiệm thân trong miền ý niệm vật dụng tiếng Việt
TẠP CHÍ KHOA HỌC
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH
HO CHI MINH CITY UNIVERSITY OF EDUCATION
JOURNAL OF SCIENCE
Tập 18, Số 4 (2021): 604-613
Vol. 18, No. 4 (2021): 604-613
ISSN:
2734-9918
Website: http://journal.hcmue.edu.vn
Bài báo nghiên cứu*
MỘT SỐ BIỂU HIỆN CỦA LÍ THUYẾT NGHIỆM THÂN
TRONG MIỀN Ý NIỆM VẬT DỤNG TIẾNG VIỆT
Nguyễn Đình Việt
Trường Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
Tác giả liên hệ: Nguyễn Đình Việt – Email: viet.guitarlead@gmail.com
Ngày nhận bài: 27-12-2020; ngày nhận bài sửa: 03-3-2021; ngày duyệt đăng: 20-3-2021
TÓM TẮT
Bài viết này vận dụng một số biểu hiện cơ bản, dễ hình dung của lí thuyết nghiệm thân vào
thực tiễn tiếng Việt, cụ thể qua cấu trúc “từ chỉ bộ phận cơ thể người + từ chỉ vật dụng” và một số
hoán dụ, ẩn dụ ý niệm quen thuộc trong miền ý niệm vật dụng để chỉ ra những nét độc đáo, thú vị
trong cách tư duy của người Việt. Rõ ràng, những hình dung của người Việt về vật dụng đều liên
quan chặt chẽ đến kinh nghiệm nghiệm nghiệm thân mà trước tiên và dễ hình dung nhất là trải
nghiệm với chính thân thể, sau đó với đến trải nghiệm với tự nhiên và văn hóa – xã hội. Bài viết cũng
nhấn mạnh thêm rằng, nghiệm thân là một hiện tượng phổ quát, tuy nhiên, khi đi vào từng ngôn ngữ
sẽ có những đặc thù phản ánh sự tri nhận riêng của từng cộng đồng diễn ngôn.
Từ khóa: miền ý niệm; tri nhận; nghiệm thân; vật dụng
1.
Đặt vấn đề
Ngôn ngữ học tri nhận là một trường phái mới của Ngôn ngữ học hiện đại, tiến hành
nghiên cứu ngôn ngữ trên cơ sở vốn kinh nghiệm và sự tri giác của con người về thế giới
khách quan cũng như cái cách thức mà con người ý niệm hóa và phạm trù hóa các sự vật và
sự tình của thế giới khách quan đó (Ly, 2009, p.12-13). Rõ ràng, nền tảng lí thuyết trung
tâm của Ngôn ngữ học tri nhận là dựa vào kinh nghiệm. Kinh nghiệm (cùng với trí não) là
cơ sở để con người ý niệm hóa thế giới thông qua sự trải nghiệm, tương tác và lí giải của
chính mình.
Đường hướng kinh nghiệm (experiental view) được xem là cách hình dung đơn giản
về nghiệm thân (embodiment) (Trinh, 2019, p.24). Nó chú ý đến sự tương tác giữa cơ thể với
môi trường (bao gồm cả tự nhiên và xã hội) để hình thành nên những kinh nghiệm trong tư duy,
nhận thức và được thể hiện thông qua ngôn ngữ bằng các mô hình tri nhận khác nhau.
Việc vận dụng đường hướng kinh nghiệm, nghiệm thân vào thực tiễn nghiên cứu tiếng
Việt đã đem lại một số kết quả giá trị trong việc kiến giải ngôn ngữ – tư duy – văn hóa Việt.
Trịnh Sâm đã phân loại và miêu tả ba loại nghiệm thân: nghiệm thân sinh lí, nghiệm thân tự
nhiên và nghiệm thân xã hội (Trinh, 2019, p.25) để lí giải một số hiện tượng tri nhận trong tiếng
Cite this article as: Nguyen Dinh Viet (2021). Some expressions of the embodiment theory in Vietnamese
conceptual metaphors of utensils. Ho Chi Minh City University of Education Journal of Science, 18(4), 604-613.
604
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Nguyễn Đình Việt
Việt… trên cơ sở đó, bài viết này tiếp tục vận dụng lí thuyết nghiệm thân để tìm hiểu một số
biểu hiện của nghiệm thân trong miền ý niệm vật dụng tiếng Việt qua kết cấu định danh “từ chỉ
bộ phận cơ thể người + từ chỉ vật dụng” (sau đây, “bộ phận cơ thể người” viết tắt là “BPCTN”)
và một số cấu trúc hoán dụ, ẩn dụ ý niệm.
2.
Nội dung
2.1. Vài nét về lí thuyết nghiệm thân và mối liên hệ với quá trình ý niệm hóa
Chúng tôi nhấn mạnh rằng, các quan điểm như Dĩ nhân vi trung (lấy con người làm
trung tâm) hay Cận thử chư thân, viễn thử chư vật (gần thì lấy thân thể, xa thì lấy các vật để
tham chiếu) đã tồn tại trong văn hóa phương Đông và phương Tây từ rất lâu (xem thêm Tran,
2007, p.72-76). Theo đó, con người được xem là trung tâm của tất cả ý chí và hành động, là
mục đích tối cao của tạo hóa. Đời sống tinh thần của con người, hệ thống tri giác và thuyết
giải tất cả những gì xung quanh, động cơ hành động trong hoạt động thực tiễn cũng như
hoạt động tinh thần – tất cả đều dựa trên cơ sở “dĩ nhân vi trung” (Tran, 2007, p.73). Tuy
nhiên, thuật ngữ nghiệm thân (embodiment) mới chỉ được Lakoff và Johnson chính thức đề
cập vào năm 1999, trong công trình Philosophy in the flesh (Triết học trong thân xác). Lakoff
và Johnson phát biểu: ý niệm của con người không phải chỉ là một phản ánh của thực tại bên
ngoài mà chúng còn được tạo thành hình dạng quan trọng bởi cơ thể và bộ não của chúng ta,
đặc biệt là bởi hệ thống thần kinh của chúng ta. (Lakoff, & Johnson, 1999, p.22). Điều đó có
nghĩa là cơ thể con người và cấu trúc các cơ quan tri nhận bẩm sinh là yếu tố ảnh hưởng trực
tiếp và trước nhất đến kinh nghiệm cũng như cách lí giải của con người về thế giới.
Sau sự xác lập của Lakoff và Johnson, lí thuyết nghiệm thân đã được phát triển, mở rộng
với rất nhiều cách tiếp cận, vận dụng và đã trở thành lí thuyết trung tâm của Ngôn ngữ học tri
nhận. Đến năm 2007, Tim Rohrer trong bài viết Embodiment and Experientialism đã tổng
kết 12 cách biện giải khác nhau về nghiệm thân, trong đó có hai cách hiểu được dùng phổ
biến nhất: nghiệm thân như là sự trải nghiệm chung (embodiment as broadly experiential)
và nghiệm thân như là sự trải nghiệm lấy cơ thể làm nền tảng (embodiment as the bodily
substrate) (xem Geeraerts & Cuyckens, 2007, p.25-47). Tim Rohrer cũng khẳng định: theo
cách hiểu rộng nhất, giả thuyết nghiệm thân cho rằng sự trải nghiệm về thân thể, về nhận
thức và về xã hội của con người là cơ sở cho hệ thống ý niệm và hệ thống ngôn ngữ của
chúng ta (Geeraerts, & Cuyckens, 2007, p.27).
Nghiệm thân có mối liên hệ chặt chẽ với quá trình ý niệm hóa để hình thành nên hệ
thống ý niệm của con người (tiêu biểu là ẩn dụ ý niệm). Theo Mark Johnson, ẩn dụ là một
cấu trúc của sự hiểu biết của con người và lĩnh vực nguồn của các ẩn dụ xuất phát từ sự trải
nghiệm cơ thể của con người mà trở thành cơ sở cho sự ý niệm hóa trừu tượng và lí luận
(Johnson, 2008, p.45), Như vậy, sự trải nghiệm từ chính cơ thể – một biểu hiện của tính
nghiệm thân là nguồn gốc hình thành nên hệ thống ý niệm. Để làm sáng tỏ hơn điều này,
chúng tôi sẽ dẫn ra một số biểu hiện cụ thể của nghiệm thân trong kết cấu định danh, một số
cấu trúc hoán dụ và ẩn dụ ý niệm miền vật dụng tiếng Việt.
605
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Tập 18, Số 4 (2021): 604-613
2.2. Nghiệm thân trong miền ý niệm vật dụng tiếng Việt
Vật dụng là một trong những miền ý niệm cơ bản trong tri nhận của con người (bên cạnh
các miền ý niệm khác như: đồ ăn, sông nước, hiện tượng thời tiết…) bởi chính sự gần gũi, quen
thuộc của nó trong trải nghiệm hàng ngày. Chính kinh nghiệm trong quá trình sáng tạo, sử dụng
cũng như trong những quan niệm khác nhau về vật dụng (do sự chi phối của môi trường tự nhiên,
văn hóa, xã hội…) sẽ phản ánh rõ nét những cách hình dung, cách thức tri nhận độc đáo của
từng cồng đồng diễn ngôn. Chẳng hạn, với văn hóa ăn uống chuyên dùng bát cho món chính
là “cơm” của người Việt (khác hẳn với văn hóa ăn uống của người Âu – Mĩ chuyên dùng
dĩa/ đĩa cho món chính) nên bát (hay chén, đọi) đi vào lời ăn tiếng nói hàng ngày của người
Việt một cách rất tự nhiên như: Ăn bát mẻ, nằm chiếu manh; Ăn cháo, đá bát; Tham một
bát, bỏ một mâm; Thí một chén nước, phước chất bằng non; Ăn nên đọi, nói nên lời; Lời
nói, đọi máu… (xem Nguyen, 2020, p.577-578); một ví dụ khác là váy và yếm trong trang phục
truyền thống của người Việt: váy – “Đồ mặc PHÍA DƯỚI tiêu biểu và ổn định hơn cả của phụ
nữ qua các thời đại là cái váy”, “Là thứ đồ mặc phía dưới đặc thù của phương Nam nóng
bức, chiếc váy khác hẳn với chiếc quần có nguồn gốc từ Trung Á (Chesnov, 1976) là nơi có
khí hậu giá lạnh và công việc chủ yếu là chăn nuôi, cưỡi ngựa.” (Tran, 2011, p.203); yếm –
“Đồ mặc PHÍA TRÊN của phụ nữ ổn định nhất qua các thời đại là cái yếm. Yếm là đồ mặc
đặc thù của người Việt, thường do phụ nữ tự cắt – may – nhuộm lấy” và “Để ứng phó với
khí hậu nóng bức, phụ nữ khi làm lụng, nhất là trong bóng râm, dù là vào thời Hùng Vương
hay là đầu thế kỉ XX, vẫn thường mặc váy – yếm với hai tay và lưng để trần.” (Tran, 2011,
p.205)… Những ví dụ này nhấn mạnh đến sự tương tác của người Việt với môi trường văn
hóa – xã hội (văn hóa ăn uống chuyên dùng bát), với môi trường tự nhiên – xã hội (váy, yếm
là những trang phục đặc trưng cho việc đối phó với thời tiết nóng bức của phương Nam)…
Có thể thấy rằng, những vật dụng quen thuộc như bát (chén, đọi) hay váy và yếm… cũng
như nhiều vật dụng khác mà chúng tôi sẽ tiếp tục minh họa và phân tích dưới đây đều được
người Việt tri nhận dựa trên sự kinh nghiệm nghiệm thân của chính mình, đặt trong sự tương
tác giữa con người với môi trường tự nhiên, văn hóa – xã hội.
Theo Từ điển tiếng Việt, Vật dụng là “Đồ dùng thường ngày” (nói khái quát) (Hoang
Phe, 2016, p.1404). Rõ ràng vật dụng là một miền ý niệm lớn, đa dạng, nó bao gồm tất cả những
gì con người sử dụng hằng ngày tùy theo thói quen, tập quán sinh hoạt, nghề nghiệp… và thậm
chí tùy theo từng thời đại, từng dân tộc. Trong khuôn khổ của bài viết này, chúng tôi không đi
sâu thống kê hay phân loại miền ý niệm vật dụng mà chỉ tập trung xác lập và biện giải một số
biểu hiện cụ thể của lí thuyết nghiệm thân qua một số ý niệm thuộc miền ý niệm vật dụng tiếng
Việt, từ đó, phân tích một số nét độc đáo trong cách hình dung của người Việt về vật dụng.
2.2.1. Nghiệm thân trong kết cấu định danh từ chỉ BPCTN + từ chỉ vật dụng
Như đã trình bày ở trên, một trong những cách hình dung đơn giản về nghiệm thân đó
là quá trình con người lấy các bộ phận cơ thể người (BPCTN) cũng như sự trải nghiệm của
thân xác để định hình hệ thống ý niệm và tư duy. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng từ chỉ
BPCTN thường được dùng để định danh các sự vật, hiện tượng thuộc tự nhiên và xã hội. Dễ
606
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Nguyễn Đình Việt
thấy trong tiếng Việt, nhiều BPCTN như đầu, mặt, mũi, tay, chân, mắt, lòng… được sử dụng
định danh các sự vật, hiện tượng tự nhiên như: Đầu sông, đầu sóng, đầu nguồn, đầu ngọn
cây… Mặt đất, mặt trời, mặt nước, mặt biển… Mũi kim, mũi chỉ, mũi dùi, mũi giày, mũi kéo,
mũi dao, mũi đất… Chân trời, chân núi, chân mây… mắt bão, mắt lưới, mắt tre… lòng sông,
lòng giếng, lòng biển, lòng đất… tác giả Trịnh Sâm cũng từng nhấn mạnh rằng: trải nghiệm
của người Việt còn thông qua một số hoạt động của giác quan như trường thị giác, hoạt
động của tay, chân, sự đa nghĩa hệ thống của các động từ thấy, nghe, nhìn… sự đánh giá
thông qua kinh nghiệm thưởng thức món ăn (vị giác) (Trinh, 2019, p.29), ví dụ như: đắng
lòng, tình yêu ngọt ngào/ nụ cười chua chát, nóng/ bỏng mắt...
Những kiểu định danh như trên thể hiện rõ nét tính nghiệm thân (cụ thể là nghiệm thân
sinh lí) khi đã huy động chính trải nghiệm của con người về các bộ phận thuộc thân thể để
gọi tên cho các bộ phận của sự vật, hiện tượng xung quanh, trong đó có các bộ phận của vật
dụng. Kết cấu định danh này xuất hiện trong nhiều ngôn ngữ nhưng mỗi tộc người lại có
những nét tri nhận khác nhau, chẳng hạn, cũng với mũi – là bộ phận nhô lên ở giữa mặt
người, và động vật có xương sống, là cơ quan dùng để thở và ngửi (Hoang Phe, 2016, p.822).
Từ nghĩa gốc này, mũi được chuyển di sang nghĩa chỉ một bộ phận của vật dụng có đầu nhọn
nhô ra phía trước như: mũi thuyền, mũi kim. Tuy nhiên, người Hán lại hình dung bộ phận có
đầu nhọn nhô ra phía trước của thuyền và kim là tương tự như đầu (头) nên đã gọi là đầu
thuyền (船头 ), đầu kim (针头)...
Tìm hiểu sâu hơn, chúng ta có thể thấy rằng, các BPCTN còn được ý niệm hóa để tạo
thành hàng loạt mô hình hoán dụ, ẩn dụ hoặc ẩn – hoán dụ để biểu đạt cho các phạm trù trừu
tượng thuộc tinh thần, nhận thức, hoạt động… cụ thể như: BPCTN là tình cảm/ vật chứa tình
cảm; BPCTN là nhận thức/ lí trí… Những dẫn chứng này đều ghi nhận con người/ BPCTN
là miền nguồn phóng chiếu lên các miền đích khác nhau để giúp con người nhận thức thế
giới một cách dễ dàng hơn. Tuy nhiên, cũng có nhiều trường hợp con người/ BPCTN trở
thành miền đích và được phóng chiếu theo chiều ngược lại, kiểu như lá gan, lá lách, quả
tim, quả thận, tóc mây, tóc rễ tre, mắt bồ câu, lông mày lá liễu, da trắng như trứng gà bóc,
mặt trái xoan, mặt thớt, đít lồng bàn… Thậm chí, có những trường hợp phức tạp hơn: lòng
– là bụng của con người, coi là biểu tượng của mặt tâm lí, tình cảm, ý chí, tinh thần (Hoang
Phe, 2016, p.730), được phóng chiếu (lần 1) đến miền vật dụng, ví dụ như lòng chảo, sau đó
lại tiếp tục phóng chiếu (lần 2) đến miền tự nhiên và trở thành vùng lòng chảo – địa hình
trũng ở miền núi, dạng tròn hoặc bầu dục, thường có núi bọc kín hoặc gần kín xung quanh
(Hoang Phe, 2016, p.731), xem mô hình minh họa dưới đây:
607
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Tập 18, Số 4 (2021): 604-613
Những ví dụ trên cho thấy rằng nghiệm thân là một quá trình phức tạp mang tính hệ
thống với sự kết hợp của não bộ, các cơ quan cảm giác và hệ thống thần kinh điều hành các
vận động của cơ thể trong cả ý thức lẫn vô thức kết hợp với sự tương tác với môi trường tự
nhiên và xã hội của chính chủ thể tri nhận. Nghiệm thân là cơ sở đầu tiên để tạo ra hệ thống
ý niệm của con người, đúng như nhận định của Lakoff: “Hệ thống ý niệm của con người là
sản phẩm của sự trải nghiệm của con người và sự trải nghiệm đó xuất phát từ cơ thể của con
người. Không có sự kết nối trực tiếp nào giữa con người và thế giới khi nó tồn tại bên ngoài
của sự trải nghiệm của con người. Ngôn ngữ của con người dựa trên các ý niệm của con
người, và đến lượt nó lại được thúc đẩy bởi chính kinh nghiệm của con người.” (Lakoff,
1987, p.206).
Chúng tôi chỉ dẫn thêm một vài ví dụ cụ thể để miêu tả, phân tích một số biểu hiện, tồn tại
của tính nghiệm thân với cách hình dung tự nhiên, gần gũi trong tiếng Việt qua việc xác lập mô
hình kết cấu định danh: từ chỉ BPCTN + từ chỉ vật dụng. Qua tìm hiểu, chúng tôi bước đầu nhận
thấy trong tiếng Việt có khá nhiều từ từ chỉ BPCTN kết hợp dễ dàng với từ chỉ vật dụng, chẳng
hạn: Đầu + giường, búa, cần câu, đinh, gánh, chổi, chỉ, dây, tăm, đũa, chày… Mặt + thớt, dao,
mâm, sập, tủ, giường, bàn, ghế… Miệng + bát (chén, đọi), nồi, thúng, thau, chậu, gáo… Mũi +
dao, kim, dùi, cưa, kéo, giày… Cổ + bình, lọ, chai… Chân + giường, tủ, ghế, cũi/chạn, vòng
kiềng, sập… Lưỡi + dao, cuốc, cày, câu… Đít + chai, bát (chén, đọi), lọ, bình, nồi, li… Trong
đó, nhiều kết cấu định danh trở thành những ý niệm độc đáo phản ánh văn hóa, tư duy người
Việt. Lấy ý niệm đầu nồi làm ví dụ, ta thấy, không thể hiểu đó là đầu của cái nồi như kiểu đầu
giường, đầu bàn, đầu ghế, đầu dao, đầu tủ, đầu chày… mà đó chính là chỉ vị trí ngồi ngay bên
cạnh nồi cơm trong không gian mâm cơm/ bàn ăn thường ngày của người Việt. Và thường thì,
ngồi ở vị trí đầu nồi là người phụ nữ – với vai trò quán xuyến gia đình. Ta có thể xem đây là một
kiểu tương tác với chính môi trường văn hóa vì xuất phát từ văn hóa ăn uống chuyên dùng cơm
(được nấu từ gạo) hàng ngày của người Việt mà đề cao vai trò của cái nồi cơm, cho nên vị trí
đầu nồi dễ dàng được ý niệm hóa để trở thành một ý niệm khá thú vị và độc đáo. Một ví dụ khác
là ý niệm đít chai, đít li, đít chén, đít bình… cũng không dễ dịch sang ngôn ngữ khác (như tiếng
Anh) theo kiểu đáy li, đáy cốc, đáy bát, đáy bình… vì lúc này, đít để chỉ phần bộ phận dưới cùng,
bên ngoài của cái li, bát, bình, lọ, thúng, nồi… (Xem thêm Ly, 2009, p.81-104).
Tìm hiểu sâu hơn những vật dụng có chức năng chứa đựng như bình, lọ, thúng, nồi, bát
(chén, đọi), li/ cốc… chúng ta sẽ thấy có nhiều từ chỉ bộ phận được gọi tên theo tên các bộ
phận cơ thể người: miệng, lưng, đít. Cụ thể với nồi/ bát/ thúng/ bình… ta có miệng nồi, lưng
nồi, đít nồi, lòng nồi và thậm chí là đầu nồi như đã nhắc ở trên; miệng bát, lưng bát, đít bát,
lòng bát; miệng thúng, lưng thúng, đít thúng, lòng thúng. Chúng tôi nhấn mạnh thêm rằng,
nghiệm thân là một hiện tượng phổ quát của ngôn ngữ, tuy nhiên, nó cũng có những đặc thù
khi đi vào từng ngôn ngữ. Nếu đi vào so sánh cách định danh một số bộ phận của cùng một
vật dụng, chúng ta sẽ thấy có những khác biệt, xem ví dụ minh họa về từ chỉ một số bộ phận
của cái nồi và cái bình trong tiếng Anh ở Hình 1 và Hình 2 dưới đây:
608
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Nguyễn Đình Việt
Hình 1. Từ chỉ bộ phận cái nồi
Hình 2. Từ chỉ bộ phận cái bình
Rõ ràng, người Anh cũng có cách hình dung mang tính nghiệm thân về các bộ phận
của nồi, bình với các từ như: mouth (miệng), lip (môi)/ rim (mép), neck (cổ), handle (tay
cầm), shouder (vai), body (thân), foot (chân), ngoại trừ walls (thành, vách ngoài), base
(đáy). Người Việt không dùng foot (chân) để gọi chân nồi mà sẽ gọi bộ phận này là đít
nồi; không dùng lip (môi) để gọi môi nồi mà chỉ có thể gọi miệng nồi/ vành nồi; không
dùng shouder (vai) và hạn chế dùng body (thân) để gọi là vai nồi/ thân nồi mà sẽ gọi là
lưng nồi…
609
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Tập 18, Số 4 (2021): 604-613
2.2.2. Nghiệm thân trong hoán dụ ý niệm miền vật dụng
Theo tri nhận luận, cả ẩn dụ và hoán dụ đều là những phương thức, công cụ của tư duy
chứ không phải là phép tu từ hay cách diễn đạt bóng bẩy trong thơ ca. Lakoff và Johnson
cho rằng: Ẩn dụ và hoán dụ là hai loại tiến trình khác nhau. Ẩn dụ chủ yếu là cách nhận
thức một sự vật nào đó trên cơ sở một sự vật khác và chức năng chính của nó là để hiểu biết.
Ngược lại, hoán dụ có chức năng chủ yếu là quy chiếu, nghĩa là nó cho phép ta sử dụng một
thực thể tượng trưng cho cái khác. Tuy nhiên, hoán dụ không chỉ là biện pháp quy chiếu mà
nó còn có chức năng làm cho người ta hiểu được. (Lakoff, & Johnson, 2003, p.36). Còn theo
Barcelona: Hoán dụ là một quá trình phóng chiếu ý niệm mà trong đó một miền trải nghiệm
này (miền đích) được hiểu thông qua một miền trải nghiệm khác (đích) nằm trong cùng một
miền chứa đựng đối tượng (Barcelona, 2012, p.4).
Hoán dụ ý niệm có thể hiểu là hiện tượng chiếu xạ xảy ra trong một miền ý niệm duy
nhất, trong đó, một thành tố biểu trưng cho một thành tố khác trong cùng miền ý niệm hoặc
biểu trưng cho toàn bộ miền ý niệm. Vận dụng trực tiếp vào miền ý niệm vật dụng, ta có
nhiều dẫn chứng như: “Sáng nay, tôi ăn hai chén cơm và uống một li cà phê” có hoán dụ
ý niệm VẬT CHỨA BIỂU TRƯNG CHO CÁI ĐƯỢC CHỨA (container for contents). Cụ
thể hơn, chén cơm/ li cà phê ở đây chính là lượng cơm/ cà phê mà tôi ăn và uống được;
Không thể hiểu rằng tôi ăn cả cái chén hoặc uống cả cái li (có thể được làm bằng sứ, thủy
tinh, inox…). Nếu vận dụng mô hình hoán dụ này, chúng ta có thể có rất nhiều biểu thức
hoán dụ tương tự khi nói đến các vật dụng có chức năng chứa/ đựng trong tiếng Việt như:
bát (chén, đọi), nồi, niêu, xoong, chảo, đĩa/ dĩa… Nhưng điều độc đáo hơn mà chúng tôi
phát hiện ra ở đây là một số vật dụng trở thành những vật chứa tình cảm, cảm xúc của con
người, kiểu như: Tranh quyền cướp nước gì đây/ Coi nhau như bát nước đầy là hơn; Ăn ở
như bát nước đầy;… Hoán dụ ở đây không đơn giản là nói về lượng nước được đựng trong
cái bát (đầy nước) mà lại biểu thị cho sự tràn đầy về tình cảm mà con người dành cho
nhau. Xa hơn, người Việt thường liên tưởng vật dụng nào chứa đầy, có nhiều về số lượng
hoặc có giá trị thì tương ứng hoàn cảnh đủ đầy, sung sướng, giàu có: Ngồi mát ăn bát đầy;
Ngồi mát ăn bát đầy, lầy cày không đầy bát; Kẻ đầy thưng khinh kẻ lưng bát; Ngồi mát
ăn bát vàng; Có bát ăn bát để… Như vậy, nhiều vật dụng được người Việt hình dung như
chính cơ thể con người, có thể chứa đựng những tình cảm, cảm xúc bên trong.
Mỗi vật dụng được sáng tạo ra đều gắn liền với những hoạt động cụ thể trong đời sống
sinh hoạt và sản xuất của con người. Trong tri nhận của người Việt, các hoạt động của con
người khi gắn với từng vật dụng cụ thể cũng biểu thị những ý niệm thú vị HOẠT ĐỘNG
CỦA CON NGƯỜI LÀ HOẠT ĐỘNG GẮN LIỀN VỚI VẬT DỤNG: Tra chân vào lọ;
Ngồi thúng, cất cạp; Lấy thúng úp voi; Buôn thúng bán mẹt; Múa tay trong bị; Làm như
bắt nhái bỏ đĩa; Ăn nên đọi, nói nên lời; Lời nói, đọi máu; Tay đũa, tay chén; Tháo cũi, sổ
lồng; Ném chuột còn chê cũi bát; Cầm đũa tay chiêu, đập niêu không vỡ…
610
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Nguyễn Đình Việt
Trong ngôn ngữ thường ngày, người Việt cũng thường lấy những vật dụng tiêu biểu
của một nghề nghiệp để nói về con người. Chẳng hạn, cây kéo vàng chỉ những người thợ cắt
tóc tài năng, điêu luyện… đôi giày vàng/ đôi giày bạc/ cây vợt vàng/… chỉ những cầu thủ
bóng đá/ bóng bàn tài năng nổi bật… như vậy ta có hoán dụ VẬT DỤNG BIỂU TRƯNG
CHO NGHỀ NGHIỆP.
2.2.3. Nghiệm thân trong ẩn dụ ý niệm miền vật dụng
Các nghiên cứu của Ngôn ngữ học tri nhận đều cho thấy ẩn dụ về con người có số
lượng lớn nhất, phổ biến nhất trong hệ thống ẩn dụ ý niệm. Đây cũng là một minh chứng
rõ ràng cho sự chi phối, ảnh hưởng sâu rộng của kinh nghiệm nghiệm thân vào từng quá
trình ý niệm hóa. Và trong chiều hướng đó, miền ý niệm vật dụng cũng được huy động hầu
hết các tính chất và đặc trưng vật thể của mình để cấu trúc hóa các ý niệm liên quan đến
con người. Từ mô hình ẩn dụ khái quát, bậc cao đến các mô hình ẩn dụ chi tiết, bậc thấp:
CON NGƯỜI LÀ VẬT THỂ đến CON NGƯỜI LÀ ĐỒ VẬT đến CON NGƯỜI LÀ VẬT
DỤNG.
Quá trình phân tách sẽ tiếp tục phát triển thành các ẩn dụ ý niệm bậc dưới, cụ thể là
khi có sự ánh xạ đến các đặc điểm riêng biệt của con người như ngoại hình, tính cách,
phẩm chất, hoạt động… thì hàng loạt các cấu trúc ẩn dụ bậc dưới tương ứng sẽ được hình
thành. Mô hình ẩn dụ ý niệm CON NGƯỜI LÀ VẬT DỤNG phản ánh khá rõ nét những
đặc trưng tri nhận nghiệm thân của người Việt, mà đầu tiên cũng chính là cách hình dung
về thân thể con người, từ các BPCTN đến tổng thể con người đều được người Việt hình
dung qua nhiều ý niệm vật dụng quen thuộc. Tương tự như mô hình định danh đã mô tả và
phân tích ở trên, nhiều BPCTN như đầu, mắt, má, mặt, cổ, tay, chân, bụng, lưng, vai, râu…
cũng được nhận hiểu qua nhiều vật dụng quen thuộc như cối chày máy, dao cầu, mâm, que
rẽ, vòng kiềng, bình vôi, cong, lệnh, giành, thúng cái, nón, cày, bừa… hình thành nên cấu
trúc ẩn dụ BỘ PHẬN CƠ THỂ CON NGƯỜI LÀ VẬT DỤNG, chẳng hạn: Đầu như cối
chày máy; Mắt sắc như dao cầu; Má bánh đúc, mặt mâm xôi; Tay que rẽ, chân vòng kiềng;
Chân đi vòng kiềng; Trọc đầu lông lốc bình vôi; Cổ tày cong, mặt tày lệnh; Đầu to hơn
giành; Bụng thúng cái, lưng cánh phản; Râu quai nón; Cổ cày vai bừa; Tay dùi đục, chân
bàn chổi…
Thú vị hơn, bằng trải nghiệm của các giác quan, người Việt thường hình dung một
cách cụ thể cảm nhận của mình về từng sự vật, hiện tượng xung quanh bằng những mùi vị,
âm thanh, xúc cảm… rất cụ thể, chẳng hạn: Cái chén đó rất ngon/ dở; Cái dao này ngon/ dở
lắm… cách đánh giá của hầu hết các vật dụng đều có thể là ngon hoặc dở, nghĩa là qua cảm
nhận của vị giác con người (xem thêm Trinh, 2015, p.26-30). Những minh họa này có thể
được khái quát thành CẢM NHẬN VỊ GIÁC CỦA CON NGƯỜI LÀ CHẤT LƯỢNG CỦA
VẬT DỤNG. Cũng có khi CẢM GIÁC/ TÂM TRẠNG CỦA CON NGƯỜI LÀ HOẠT
ĐỘNG CỦA VẬT DỤNG như: Đau như búa bổ; Đau như dao cắt; Trách ai xe sợi chỉ hồng/
Không săn lại rối cho lòng anh đau; Đứt tay một chút chẳng đau/ Xa em một chút như dao
611
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Tập 18, Số 4 (2021): 604-613
cắt lòng; Dao vàng cắt ruột máu rơi/ Ruột đau chưa xót bằng lời em than; Bây giờ anh lấy
người ta/ Như dao cắt ruột em ra làm mười…
Những ý niệm vô hình, trừu tượng (tình cảm, cảm xúc…) thuộc con người cũng được
người Việt quan tâm và nhận hiểu qua những vật dụng hữu hình, cụ thể, ví dụ như: Ơn bằng cái
đĩa, nghĩa bằng con ruồi; Chung gối chung chăn; Cùng ăn một mâm, cùng nằm một chiếu;
Giữa đường đứt gánh; Lá thắm, chỉ hồng; Gương vỡ lại lành; Tranh quyền cướp nước gì
đây - Coi nhau như bát nước đầy là hơn… tạo nên ẩn dụ TÌNH CẢM/ CẢM XÚC CỦA
CON NGƯỜI LÀ VẬT DỤNG. Nếu tìm hiểu sâu hơn, chúng ta còn có thể xác lập, phân
tích được nhiều cấu trúc ẩn dụ ý niệm khác như: Hoàn cảnh/ địa vị của con người là vật
dụng; Phẩm chất của con người là vật dụng; Tài năng của con người là vật dụng… thậm
chí nếu so sánh với cách thức tri nhận của một vài cộng đồng diễn ngôn khác bằng lí thuyết
nghiệm thân chắc chắn sẽ thu hoạch được nhiều kết quả thú vị về tư duy, ngôn ngữ và văn
hóa của người Việt được thể hiện trong miền ý niệm vật dụng.
3.
Kết luận
Bài viết giới thiệu khái quát mô hình định danh từ chỉ BPCTN + từ chỉ vật dụng và
một số cấu trúc hoán dụ, ẩn dụ ý niệm cơ bản, quen thuộc để dễ dàng biện giải cho lí thuyết
nghiệm thân trong miền ý niệm vật dụng tiếng Việt. Rõ ràng, quá trình ý niệm hóa đều dựa
trên cơ sở trải nghiệm của con người mà trước tiên là sự trải nghiệm từ thân thể (nghiệm
thân sinh lí) sau đó mới là sự trải nghiệm, tương tác của chính cơ thể với môi trường sống,
bao gồm cả tự nhiên và xã hội (nghiệm thân tự nhiên, nghiệm thân xã hội). Dựa vào kinh
nghiệm nghiệm thân, chúng ta hoàn toàn có thể lí giải những hiện tượng độc đáo trong tư
duy, ngôn ngữ và văn hóa của cộng đồng diễn ngôn, bởi nghiệm thân tuy mang tính phổ
quát nhưng đi vào từng ngôn ngữ lại mang những nét đặc thù không thể phủ nhận.
Tuyên bố về quyền lợi: Tá c giả xá c nhận hoàn toàn khô ng có xung đột về quyền lợi.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Barcelona, A. (Ed.). (2012). Metaphor and metonymy at the crossroads: A cognitive perspective.
Walter de Gruyter.
Geeraerts, D., & Cuyckens, H. (Eds.). (2007). The Oxford handbook of cognitive linguistics. Oxford
University Press.
Hoang Phe (2016). Tu dien tieng Viet [Vietnamese Dictionary]. Hanoi: Hong Duc Publishing
House.
Johnson, M. (2008). Philosophy’s debt to metaphor. The Cambridge handbook of metaphor and
thought, 39-52.
Lakoff, G. (1987). Women, fire, and dangerous things: What categories reveal about the mind.
University of Chicago press.
612
Tạp chí Khoa học Trường ĐHSP TPHCM
Nguyễn Đình Việt
Lakoff, G., & Johnson, M. (1999). Philosophy in the flesh: The embodied mind and its challenge to
western thought (Vol. 640). New York: Basic books.
Lakoff, G., & Johnson, M. (2003). Metaphors We Live By. London: The University of Chicago Press.
Ly, T. T. (2009). Ngon ngu hoc tri nhan nhin tu li thuyet dai cuong den thuc tien tieng Viet [Cognitive
linguistics looks from general theory to Vietnamese practice]. Ho Chi Minh City: Phuong Dong
Publishing House.
Nguyen, D. V. (2020). An du cau truc “con nguoi là vat dung nha bep” trong thanh ngu va ca dao
tieng Viet [Structural metaphors “human beings are kitchen utensils” in Vietnamese folk songs
and idioms]. Ho Chi Minh City University of Education Journal of Science, 17(4), 575-583.
Tran, V. C. (2007). Ngon ngu hoc tri nhan (ghi chep va suy nghi) [Cognitive linguistics (Take notes
and think)]. Hanoi: Social Sciences Publishing House.
Tran, N. T. (2011). Co so van hoa Viet Nam [Vietnamese cultural establishment]. Hanoi: Education
Publishing House.
Trinh, S. (2015). Ve y niem ngon/ do trong tieng Viet [About the concept of good (food)/ bad (food)
in Vietnamese. Journal of Study Dictionary & Encyclopedia, 6(38), 26-30.
Trinh, S. (2019). Li thuyet nghiem than nhin tu thuc tien tieng Viet [Embodiment theory from
Vietnamese reality]. Language magazine, 356(1), 24-38.
SOME EXPRESSIONS OF THE EMBODIMENT THEORY
IN VIETNAMESE CONCEPTUAL METAPHORS OF UTENSILS
Nguyen Dinh Viet
University of Social Sciences and Humanities, Vietnam National University Ho Chi Minh City, Vietnam
Corresponding author: Nguyen Dinh Viet – Email: viet.guitarlead@gmail.com
Received: December 27, 2020; Revised: March 03, 2021; Accepted: March 20, 2021
ABSTRACT
This article applies some basic and easy-to-visualize expressions of the embodiment theory
into Vietnamese practice, namely through the structure of “word for human body parts + words
indicating utensils,” metonymy, familiar conceptual metaphors in utensils to show the unique and
interesting ways the Vietnamese people think. Imaginations of utensils by the Vietnamese people are
closely related to experience embodiment; the first and easiest way to imagine will be related to the
body, then to the experience with nature and culture - society. The article also emphasizes that
embodiment is a universal phenomenon. However, with each language, there will be specific
characteristics reflecting the perceptions of each discourse community.
Keywords: concept domain; cognitive; embodiment; utensils
613
10 trang
13/05/2022
4580
Bạn đang xem tài liệu "Một số biểu hiện của lí thuyết nghiệm thân trong miền ý niệm vật dụng tiếng Việt", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- mot_so_bieu_hien_cua_li_thuyet_nghiem_than_trong_mien_y_niem.pdf
