Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke
HNUE JOURNAL OF SCIENCE
DOI: 10.18173/2354-1067.2021-0021
Social Sciences, 2021, Volume 66, Issue 2, pp. 21-28
BIỂU TƯỢNG TENGU TRONG TRUYỆN NGẮN CÁI MŨI
CỦA AKUTAGAWA RYUNOSUKE
Tạ Hoàng Minh
Khoa Tiểu học – Mầm non, Trường Đại học Hoa Lư
Tóm tắt. Cái mũi (Hana) của Akutagawa Ryunosuke là một câu chuyện hấp dẫn và để lại
những ấn tượng mạnh mẽ cho người tiếp nhận. Được cho là lấy cảm hứng từ Truyện bây giờ
đã xưa của Nhật Bản, ảnh hưởng từ Cái mũi của N. Gogol (Văn học Nga), bằng ngòi bút sắc
bén của mình, tác giả đã “giải phẫu” các hiện tượng tồn tại đầy rẫy trong xã hội ông sống.
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy biểu tượng Tengu của nghệ thuật truyền
thống Nhật Bản thấp thoáng trong hình hài và quá trình vận động tâm lí của nhân vật chính
truyện ngắn này.
Từ khóa: Akutagawa Ryunosuke, Tengu, nhân vật chính, hình hài, tâm lí.
1. Mở đầu
Akutagawa Ryunosuke (1892-1927) xuất hiện trên văn đàn Nhật Bản như một hiện tượng
hiếm có. Ông được coi là “Cha đẻ của truyện ngắn Nhật Bản” [1,2], và “tuy chỉ sống một cuộc
đời 35 năm ngắn ngủi nhưng Akutagawa Ryunosuke đã kịp để lại gần ba trăm tác phẩm trong số
đó có nhiều kiệt tác như Cái mũi, Lã Sinh môn, Địa ngục, Trong rừng trúc…” [1, 7]. Dịch giả
Phong Vũ nhận định, ông là một trong những hiện tượng văn học phức tạp, mâu thuẫn, song lại
hết sức hấp dẫn trong văn học Nhật Bản đầu thế kỉ XX. Ông nổi tiếng trong làng văn với tài năng
khai thác các đề tài xuất hiện trong các tác phẩm văn học cổ điển của Nhật và các quốc gia khác
nhưng lại được trình bày dưới hình thức hiện đại. Truyện ngắn Cái mũi (Hana) là một tác phẩm
như vậy. Ngay sau khi Cái mũi được công bố, nhà văn Natsume Soseki đã nhận xét: “Cứ viết cho
được vài chục bài như vậy đi, tên tuổi con người này sẽ lẫy lừng ngay trong giới văn học” [2].
Trên thực tế, ngay sau khi xuất bản, Cái mũi đã tạo tiếng vang lớn trong văn nghiệp của
Akutagawa. Đây cũng là một trong những kiệt tác của ông vượt ra ngoài khuôn khổ Nhật Bản,
tác phẩm được dịch ra nhiều ngôn ngữ và được tiếp nhận ở rất nhiều quốc gia.
Tại Việt Nam, theo chia sẻ nhà nghiên cứu Nhật Chiêu, Akutagawa cùng với Yasunari
Kawabata và Mishima Yukio là ba nhà văn Nhật Bản đến với độc giả Việt Nam đầu tiên. Trong
đó, Akutagawa là người đến sớm nhất, khoảng thập niên 60 của thế kỉ XX. Từ bản dịch đầu tiên:
Truyện một người đãng trí (1966) [dẫn theo 3], Trong rừng trúc (1989), Tuyển tập truyện ngắn,
Hạc chiều (1999), Tuyển tập truyện ngắn Akutagawa (2000), Trinh tiết (2006)… và gần đây nhất
là Cuộc đời một kẻ ngốc (2019), đến nay Akutagawa đã trở thành cái tên quen thuộc trong đời
sống văn học Việt Nam.
Ngoài việc tiếp nhận các tác phẩm của Akutagawa Ryunosuke qua dịch thuật từ nguồn xuất
bản chính thống và không chính thống từ các trang mạng xã hội, Akutagawa Ryunosuke còn được
các nhà nghiên cứu, phê bình Việt Nam đề cập tới trong nhiều công trình, bài viết. Tên tuổi, sự
Ngày nhận bài: 2/4/2021. Ngày sửa bài: 24/4/2021. Ngày nhận đăng: 4/5/2021.
Tác giả liên hệ: Tạ Hoàng Minh. Địa chỉ e-mail: thminh@hluv.edu.vn
21
Tạ Hoàng Minh
nghiệp sáng tác, vai trò tiên phong trong văn học Nhật Bản thế kỉ XX, những dấu ấn, ảnh hưởng
của ông đối với văn học Nhật Bản nói riêng và văn học thế giới nói chung, những đặc sắc về nội
dung và nghệ thuật trong các tác phẩm của ông… được đề cập trong các công trình: Tổng quan
lịch sử văn học Nhật Bản (Nguyễn Nam Trân) [4], Nhà văn Nhật Bản thế kỉ XX (Đào Thị Thu
Hằng) [5], và các bài viết Tính đa nghĩa ở tác phẩm “Trong rừng trúc” của Akutagawa [6],
Nghiên cứu và giảng dạy văn học Nhật Bản ở Việt Nam trong hai mươi năm đầu thế kỉ XXI (Đào
Thị Thu Hằng) [7], Sự tiếp nhận văn học Nhật Bản ở Việt Nam từ những thập niên cuối thế kỉ XX
đến những năm đầu thế kỉ XXI - Nhìn từ phương diện dịch thuật và nghiên cứu (Hà Văn Lưỡng)
[8], Từ con người đánh mất nhân hình đến con người đánh mất nhân tính trong truyện ngắn
Akutagawa (Đỗ Thị Mỹ Lợi) [9], Những cách tân nghệ thuật theo hướng hiện đại hóa trong
truyện ngắn của Ryunosuke Akutagawa (Hoàng Thị Xuân Vinh) [10], Tiếp nhận văn học Nhật
Bản tại Việt Nam (Nguyễn Thị Mai Liên) [11]…
Cái mũi là một trong những truyện ngắn được nhiều nhà nghiên cứu, phê bình Việt Nam
quan tâm, chú ý. Tác giả Đỗ Thị Mỹ Lợi khi nhận xét về Cái mũi có viết: “Tuyệt nhiên không có
một chi tiết nào để người đọc hình dung về diện mạo nhà sư ngoại trừ duy nhất cái mũi được miêu
tả như tâm điểm thu hút sự chú ý... Xung quanh cái mũi kì quái có bao nhiêu chuyện bi hài. Cái
mũi kì quặc ấy cứ khiến sư mất ăn mất ngủ, dằn vặt, lo lắng, rầu rĩ không nguôi để rồi đi đến
quyết định táo bạo là sửa mũi dù phải chịu đau đớn và xấu hổ [9, 10].
Trong bài viết Khi cái đẹp tuyệt đối ngự trên thân xác phù du, tác giả Hoàng Long nhận xét:
“Cái mũi dài của sư Thiền Trí là nguồn cơn của những dằn vặt nhưng cũng là niềm an ủi cho một
kiếp người [1, 8]. Nhóm dịch giả Phạm Bích – Đỗ Nguyên - những người dịch tập truyện ngắn
Cuộc đời một kẻ ngốc viết về Cái mũi: “Truyện mang đề tài tâm lí, châm biếm nhẹ nhàng tính phù
phiếm, vị kỉ của loài người: ghen tị với hạnh phúc và cười trên nỗi đau của người khác” [1, 48]…
Tác giả Hoàng Thị Xuân Vinh đưa ra cái nhìn so sánh: “Hòa lẫn trong nhiều giọng điệu,
giọng điệu giễu nhại của Akutagawa vẫn là một dòng chảy âm thanh độc đáo trong mạch ngầm
văn bản đa âm kết hợp với nghệ thuật nghịch dị tạo nên một không gian kì ảo, một thế giới kì
cục, dị thường, khôi hài mà bi đát… Chỉ có điều, tác phẩm của Akutagawa không chỉ mang
cảm hứng phê phán. Nó còn ẩn chứa một triết lí nhân sinh sâu xa đầy nhân ái về cái “bản lai
diện mục”, cái bản ngã an nhiên tự tại của con người” [10] và khẳng định “Akutagawa không
chỉ tái sử dụng chất liệu kì ảo trong vốn cổ phương Đông (Tu tiên, Đỗ Tử Xuân) mà còn lấy từ
nguồn kì ảo phương Tây (Cái mũi, Kappa, Sợi tơ nhện...) mà còn tạo ra cái kì ảo phá vỡ, đi
xuyên suốt không gian thời gian nối dài từ quá khứ đến hiện tại, vừa dùng “cố sự” vừa sáng tạo
“tân biên” [10]…
Nhìn chung, các tác giả đã chỉ ra những giá trị nội dung và tính giễu nhại, nghịch dị, hài hước
đen, cái kì ảo, mờ hóa… là những đặc sắc về nghệ thuật của truyện ngắn này. Trong quá trình
nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi là một vấn đề thú
vị mà chưa có công trình nào đề cập tới. Trong giới hạn bài viết, chúng tôi bước đầu phân tích ý
nghĩa biểu tượng này qua nghệ thuật xây dựng nhân vật Thượng tọa Zenchi.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Tengu – mẫu gốc ở Nhật bản
Trong nghệ thuật truyền thống Nhật Bản, Tengu (Thiên cẩu) được miêu tả như một sinh vật
huyền thoại hình người với mỏ chim dài, có cánh và móng vuốt và là ác thần, mang lại chiến
tranh, điềm dữ, chuyên cám dỗ người tu hành hay bắt cóc trẻ con…
Với dáng hình kì lạ “Mặt đỏ, mày chau, cùng chiếc mũi dài quá cỡ…”, Tengu từng được coi
là nhân vật nửa thần, nửa quỷ và trú ngụ nơi núi cao.
22
Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke
Trong một số câu chuyện khác, Tengu được miêu tả là hồn ma xứ Nhật bị giam giữ nơi
dương gian do theo đạo Phật nhưng tạo nghiệp chướng nên không đến được thiên đường và cũng
không thể xuống địa ngục.
Hình 1. Tạo hình Tengu
Ảnh: Sưu tầm
Hình 2. Mặt nạ Thiên cẩu trên núi Tengu –
Nhật Bản. Ảnh: Sưu tầm
Có rất nhiều huyền thoại về nhân vật này, tùy theo từng thời đại và từng vùng miền khác
nhau mà Tengu có những hình hài khác nhau, duy chỉ có cái mũi dài là đặc điểm không thay đổi.
Sau này hình ảnh Tengu dần được nhân cách hóa qua hình dáng một đạo sĩ hoặc một thầy tu
khổ hạnh với chiếc mũi dài và khuôn mặt đỏ. Đặc biệt, ý nghĩa về nhân vật này cũng không còn
đáng sợ như trong truyền thuyết. Đến ngày nay, ở Nhật Bản người ta vẫn thường nhìn thấy
những chiếc mặt nạ Tengu ở các cửa hàng lưu niệm và những khu thăm viếng Tengu ở khắp
đất nước mặt trời mọc.
Cái Mũi cũng giống Mắt, Tai, Miệng… và các giác quan khác được sử dụng để xây dựng
chân dung nhân vật. Trong văn chương chúng ta đã gặp “mũi hổ”, “mũi hùm”, “mũi gồ lên như
núi”… được sử dụng để miêu tả các nhân vật anh hùng, xuất chúng trong nhân gian. Vậy chiếc
mũi với tạo hình dài kì dị mang ý nghĩa như thế nào? Theo Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới,
“Ở Nhật Bản, người ta cho là những kẻ kiêu căng và những kẻ hay khoe khoang có cái mũi rất
dài và họ gọi là Tengu.” [12, 606].
Như vậy, qua định nghĩa, mẫu gốc cũng như các dị bản viết về Tengu có thể thấy đây là một
biểu tượng đa nghĩa. Đi tìm các biểu hiện, ý nghĩa của biểu tượng này giúp chúng ta khám phá
thế giới tinh thần ngầm ẩn bên trong nhân vật, nhận thức rõ hơn thông điệp được tác giả gửi gắm
trong tác phẩm. Lẽ dĩ nhiên biểu tượng xuất hiện trong tác phẩm văn học không thể hoàn toàn
trùng khít với mẫu gốc mà được cấu tạo lại thông qua nghệ thuật ngôn từ. Để “giải mã” được
những ý nghĩa của biểu tượng người đọc cần phải thật sự thâm nhập vào văn bản, hóa thân thành
nhân vật để đưa ra những nhận xét, đánh giá phù hợp.
23
Tạ Hoàng Minh
2.2. Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi
2.2.1. Tengu trong hình hài thày tu
Truyện mở đầu trực tiếp: “Nói đến cái mũi của Thượng tọa Zenchi ở Ike no O không ai là
không biết. Nó dài năm, sáu thốn. Hình dáng cái mũi từ trên xuống dưới chỗ nào cũng to bè chẳng
khác nào khúc lạp xưởng thuôn dài treo lủng lẳng giữa mặt” [1, 37]. Tạo hình kì dị của cái mũi
đang ngự trên khuôn mặt của một vị Thượng tọa cao quý, uy nghiêm làm người đọc bật cười trong
thảng thốt.
Thượng tọa Zenchi được giới thiệu “đã quá ngũ tuần, đi tu từ thủa nhỏ, leo lên đến chức pháp
sư cung phụng ở đạo đường trong cung” [1, 37] nhưng nổi tiếng khắp vùng bởi có cái mũi đặc
biệt. Với hình dáng khác thường, cái mũi làm chủ nhân vất vả, khổ sở không thể ăn một mình vì
khi cúi xuống chóp mũi sẽ chạm đến cơm trong bát. Mỗi khi ăn, ngài phải có đệ tử phục vụ suốt
bữa, dùng một tấm ván rộng một thốn, dài hai thước nâng mũi lên giúp. Có những lúc đệ tử vô
tình hắt hơi bị run tay thì cái mũi rơi thẳng vào bát cháo.
Điều kì lạ là trong khi người dân vùng Ike no O hãnh diện và cho rằng Thượng tọa chắc chắn
không phải là một Thượng tọa dung tục vì cái mũi ấy ngài sẽ không lấy vợ thì chủ nhân của chiếc
mũi luôn “muộn phiền vì cái mũi… mặt thẹn đỏ coi chẳng hợp với tuổi đã cao của mình” [1, 38].
Những muộn phiền khiến ngài thường mâm mê cái chop mũi lủng lắng, và có lẽ thói quen đó
khiến cái mũi ngày càng dài thêm.
Thượng tọa trải qua rất nhiều thử nghiệm để biến mũi dài thành mũi ngắn, trong đó có những
phương pháp đặc biệt đớn đau như luộc chín mũi trong nước sôi hai lần rồi cho người khác dùng
sức giẫm đạp thật mạnh lên cái mũi vừa luộc và dùng nhíp gắp từng cục mỡ từ cái mũi ra để cái
mũi ngắn lại. Tuy nhiên, những cảm xúc sung sướng, mãn nguyện sau hơn bốn mươi năm loay
hoay với mong muốn có được cái mũi ngắn như bao người khác kéo dài chẳng được tày gang, kết
thúc câu chuyện, chiếc mũi dài kì quái ban đầu lại xuất hiện trở lại, đung đưa trên mặt Thượng
tọa Zenchi.
Xây dựng nhân vật chính thông qua một đặc điểm về ngoại hình là phương pháp được nhiều
tác giả sử dụng trong sáng tác văn học. Với Akutagawa, khắc họa nhân vật chính dưới hình hài
một thày tu có chiếc mũi dài kì dị khiến người đọc liên tưởng đến biểu tượng Tengu của Nhật
Bản. Thông qua cái oái oăm về diện mạo để nhân vật tự bộc lộ tính cách, bản chất của mình và
làm nổi bật chủ đề của tác phẩm. Đó chính là thành công của một tác phẩm có dung lượng siêu
ngắn nhưng ẩn chứa những giá trị nội dung xứng tầm thời đại.
2.2.2. Tengu trong tính cách, sự vận động tâm lí thày tu
Trong mẫu gốc, Tengu được cho là người theo đạo Phật nhưng lại tạo nhiều nghiệp chướng
nên bị giam cầm nơi dương gian vì không thể lên thiên đàng hay xuống địa ngục… là những kẻ
dối trá, kiêu căng, tự phụ, rất dễ nổi nóng khi bị xúc phạm… Khi tìm hiểu Thượng tọa Zenchi
chúng ta có thể nhìn thấy rất rõ những đặc điểm trên qua sự vận động tâm lí và tính cách của nhân
vật này. Trong đó, sự dối trá, giả tạo được bộc lộ rõ nhất.
Là một người tu hành từ nhỏ, được cất nhắc lên tới chức Thượng tọa – Zenchi thuộc tầng lớp
“trên” và chắc chắn có uy tín, quyền lực và những ảnh hưởng không nhỏ tới cộng đồng, xã hội.
Là người có kinh nghiệm trong giới, có chức sắc, không quan tâm đến việc hôn nhân, thường
xuyên tổ chức giảng kinh cho tăng lữ tại ngôi chùa của mình... đó là những gì mà dân vùng Ike
no O và tầng lớp tăng lữ vẫn nhìn nhận và ngưỡng mộ Thượng tọa mặc cho hơn bốn mươi năm
nay, lúc nào giữa mặt ngài lúc cũng lủng lẳng cái mũi dài như cục lạp xưởng.
Tuy nhiên, “ngoài mặt ngài vẫn tỏ ra chẳng quan tâm gì. Ngài nghĩ thân là một tăng ni cả
đời một lòng hướng về miền cực lạc, lo lắng cái mũi thì chẳng hay”. Cái mà ngài lo lắng nhất là
“để cho người đời biết chuyện bản thân lo nghĩ cho cái mũi của mình” [1, 37]. Hàng ngày, hàng
giờ trong rất nhiều năm, ngài bỏ công sức tìm hiểu, quan sát tất cả những người đến chùa nghe
24
Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke
giảng đạo, những người ngài tiếp xúc và chỉ nhìn “chằm chằm” vào khuôn mặt họ để xem có ai
có cái mũi giống mình không.
Không tìm được đồng minh, ngài tìm mọi cách để thay đổi thực tại là thử nghiệm các cách
để thu ngắn mũi: sắc quả dưa núi uống, bôi nước tiểu chuột lên mũi… thậm chí là luộc mũi trong
nước sôi. Dù rất háo hức thử nghiệm các phương pháp mới nhưng bề ngoài vẫn tỏ ra thờ ơ, không
chút bận tâm đến cái mũi, tỏ vẻ ái ngại với việc đệ tử phải hầu hạ nâng mũi mỗi bữa ăn nhưng lại
đợi chờ đệ tử khuyên nhủ nhiệt tình về việc áp dụng cách làm ngắn mũi lại. Khi bị luộc chín mũi,
mặc cho nóng rát, ngứa ngáy và bị đệ tử co giò giẫm đạp túi bụi lên cái mũi còn đang bốc hơi
nghi ngút, Thượng tọa không thấy đau đớn mà còn “sướng sướng”. Ngài nhẫn nại để đồ đệ dùng
nhíp gặp từng cục mỡ dài bốn phân ra khỏi cái mũi, ngài ngoan ngoãn nghe theo đệ tử thực hiện
lần luộc mũi thứ 2… cho đến khi ngài có cái mũi vồng bình thường như những người khác.
Không giấu nổi sung sướng khi có tìm được hình dạng cái mũi như mong muốn, ngài thường
“dè dặt nhìn vào chiếc gương, chớp mắt mãn nguyện. Ngài hồi hộp lo lắng sợ cái mũi liệu có dài
ra không. Vì vậy bất kể lúc ăn cơm, tụng kinh hay rảnh lúc nào là ngài lại sờ chóp mũi lúc ấy và
“sau ngần ấy năm trời, ngài thấy lòng thoải mái như lúc vừa công phu chép xong Kinh Pháp Hoa
vậy” [1, 44].
Giống như Tengu, Thượng tọa Zenchi không chỉ có cái mũi dài dị biệt mà bản thân ngài luôn
sống và hành động với chiếc mặt nạ ngài tự tạo ra mà nhìn vào người đời không dễ gì phát hiện.
Dưới vỏ bọc thầy tu với “lí lịch” không có gì đáng chê trách vì chuyên tâm tu luyện và giảng đạo
trong hơn 40 năm. Đệ tử, tăng lữ cũng như dân làng quanh chùa của ngài sống gần như không
quá để ý tới cái mũi khác người của ngài và vẻ bề ngoài, ngài cũng luôn thể hiện sự cao sang của
mình. Tuy nhiên, khi chứng kiến sự dằn vặt, vật vã của Zenchi mỗi khi nghĩ về cái mũi và những
hành động thô bạo được sử dụng để can thiệp hòng “thay đổi” diện mạo vốn có của mình thì
người đọc nhận thấy bộ mặt thật của ngài sau lớp mặt nạ. Truyện không đơn thuần là miêu tả cái
mũi dị biệt nữa, mà chiếc mũi được “vật hóa”, trở thành phương tiện để nhân vật tự bộc lộ bản
chất dối trá, giả tạo của mình.
Tạo nghiệp khi thực hành đạo Phật là đặc điểm người đọc nhận thấy khi bước vào thế giới
nội tâm đầy biến động của ngài Thượng tọa. Trong suốt những năm tháng tu hành khổ hạnh, mặc
dù đã nỗ lực để đạt được chức vụ rất cao trong Tăng chúng nhưng bản thân không thoát khỏi
những sân si bởi “ngài chẳng bao giờ thấy vì cái thân làm sư sãi mà bớt được chút xíu nào đau khổ
nào về cái mũi đó” [1, 38] và tìm đủ mọi cách để phục hồi lòng tự trọng bị tổn thương của mình.
Thay vì tu tập, Thượng tọa để nhiều công sức, thời gian để tìm hiểu về tạo hình kì dị của cái
mũi ở ngoài đời, trong sách vở và kinh kệ. Ngoài việc kiên trì rà soát tất cả các gương mặt ngoài
đời xem có ai có cái mũi giống mình không, ngài đi tìm trong kinh sử xem có nhân vật nào có
“quý tướng” như mình. Chán nản vì các đệ tử của Phật Thích Ca không ai có cái mũi dài như
mình, Zenchi ao ước “giá như đôi tai dài của Lưu Bị thời Thục Hán mà đổi thành cái mũi dài có
phải bản thân được hy vọng hơn” [1, 39]. Bất an với hành trình tìm kiếm vô vọng, “trái tim vị
Thượng tọa trở nên muộn phiền hơn” [1, 39].
Học giáo lí nhà Phật, nhưng Thượng tọa sống mê lầm trong việc nhận diện thân, tâm của
chính mình. Cái mũi của ngài vốn sinh ra đã cấu tạo khác lạ và được cả cộng đồng chấp nhận như
lẽ tự nhiên, nhưng với chủ nhân của cái mũi đó lại là nguồn cơn khiến Thượng tọa luôn sống trong
dằn vặt, khổ đau, buồn phiền. “Khi vắng người, ngài miệt mài soi gương, tập trung tìm tòi, ngắm
nghía gương mặt mình từ nhiều góc độ. Càng ngắm càng đau lòng và “thở dài” rồi “miễn cưỡng”
đi tới bàn kinh, tụng đi tụng lại bài Kinh Quan Âm” [1, 39].
Hơn ai hết, Thượng tọa hiểu rằng Quan Thế Âm Bồ Tát cứu khổ cứu nạn chúng sinh, tụng
Kinh Quan Âm giúp con người tìm thoát khỏi những vô minh, nhận được sự giúp đỡ của Bồ Tát.
Biểu tượng của kinh Quan Âm Bồ Tát cứu khổ là sự từ bi, tâm bình đẳng, hướng tiện, tâm rũ bỏ
mọi sự phiền não, tâm tin tưởng vào sự cứu độ của Phật, của Bồ Tát. Tuy nhiên, là người giảng
25
Tạ Hoàng Minh
đạo nhưng Thượng tọa tìm đến đức Quan Âm chỉ để mong cầu được giải thoát khỏi cái mũi dài.
Vì vậy, dù tụng đi tụng lại Kinh Quan Âm thì Thượng tọa vẫn không thoát khỏi nỗi ám ảnh về
hình thức. Đây không phải là phẩm chất của một người thực hành đạo.
Điều đáng nói là khi phiền muộn vì cái mũi dài, Thượng tọa thường tụng Kinh Quan Âm
nhưng khi nhớ nhung cái mũi dài đã mất ngài lại lơ đễnh nhìn bức hình Phổ Hiền Bồ Tát và nghĩ
“thật chẳng khác nào kẻ sa cơ nhớ thời còn thịnh”. Phổ Hiền Bồ Tát được xem là người hộ vệ của
những ai tuyên giảng đạo pháp và đại diện cho “Bình đẳng tính trí” tức là trí huệ thấu hiểu cái
nhất thể của sự đồng nhất và khác biệt. Tuy nhiên, Zenchi - người thực hành tuyên giảng đạo pháp
lại bất định, vô minh từ trong ý niệm đến hành đạo. Mỗi lần Zenchi tìm đến Phật đều chỉ để thực
hiện việc “muốn thay đổi” thân xác hiện hữu. Chán ghét cái mũi ngắn “ngài kính cẩn đưa tay lên
giữ mũi như thể dâng hoa dâng hương cúng Phật, lẩm bẩm” [1, 47]. Đến khi “cái mũi ngắn đã
biến mất và cái mũi năm, sáu thốn lại lủng lẳng treo từ trên môi xuống dưới cằm. Ngài cảm thấy
nhẹ nhõm và nghĩ rằng giờ thì chắc chắn chẳng ai chế giễu nữa” [1, 47]. Những luẩn quẩn, rối
ren luôn vận động trong tâm lí nhân vật chính khiến người đọc cảm thấy ngột ngạt, khó thở.
Những ham muốn thái quá của Thượng tọa xung quanh vấn đề hình thức của bản thân đã để lộ
con người trần tục của ngài.
Dễ nổi nóng, quát mắng người thậm tệ, đánh người dã man khi cảm thấy lòng tự trọng, sự
kiêu ngạo của bản thân bị xâm phạm. Đó là những hành động nảy sinh trong quá trình vận động
tâm lí của Thượng tọa Zenchi xung quanh việc biến đổi hình dạng cái mũi. Chỉ hai, ba ngày sau
khi có cái mũi ngắn như ao ước, Thượng tọa lại rơi tình huống bất ngờ: tất cả mọi người đến thăm
chùa đều nhìn chằm chằm vào cái mũi của ngài, thậm chí bật cười khúc khích và bất giác ngài lại
cảm thấy bất an, khó chịu và nghĩ “có lẽ là do cái mũi ngắn lạ lẫm này trông kệch cỡm hơn so với
cái mũi dài” [1, 40] trước kia của ngài. Vì vậy, ngoài việc ghét cái mũi ngắn thì ngài luôn cảm
thấy bực tức, khó chịu trước những ánh mắt, lời nói, hành động của những người xung quanh liên
quan đến từ Mũi. Bất kể người đó là ai, chỉ nói đến câu thứ hai là ngài đã quát mắng thậm tệ, thậm
chí còn “giật tấm ván gỗ từ tay chú tiểu, mạnh tay phang thẳng vào mặt nó. Đó là tấm gỗ trước
kia dùng để nâng mũi ngài” [1, 46]. Ngài hành hung bất cứ ai nói động đến cái mũi của mình. Vì
vậy, trong mắt đệ tử “kiểu gì thầy Thượng tọa cũng bị trời trừng phạt”, trong thâm tâm những
người đến chùa cũng “cảm thấy thù ghét” hình hài mới của ngài.
Nhân loại tìm đến đạo Phật để hiểu rõ “bể khổ” và mong muốn tìm con đường giải thoát khỏi
những khó khăn, vướng mắc để sống cuộc đời tốt đẹp, ý nghĩa hơn. Là người học đạo, giảng đạo
nhưng Thượng tọa Zenchi lại vi phạm những nguyên tắc cơ bản trong thực hành đạo và sống cuộc
đời đầy bi kịch. Không có chánh niệm tỉnh giác vì vậy ngài rơi vào vòng xoáy của những cảm
thức đối cực như vui buồn, lạc khổ, sân si… ngài loay hoay tìm kiếm sự giải thoát khỏi diện mạo
cái mũi để cuối cùng lại mãn nguyện khi tìm lại được hình hài ban đầu.
Câu chuyện kết thúc bằng lời thì thầm của ngài Thượng tọa “giờ thì chắc chắn chả ai chế
giễu nữa” và hình ảnh “chiếc mũi dài đong đưa trong buổi sáng mùa thu đầy gió” [1, 48]. Đây là
cái kết khôn ngoan, đầy gợi mở vì ai dám chắc, sau một vài hôm nữa ngài Thượng tọa lại mất đi
cái cảm giác nhẹ nhõm như khi chiếc mũi ngắn lại. Đúng như dịch giả Lê Văn Viện từng đánh
giá: “Akutagawa không chỉ viết, mà ông sống cuộc tìm kiếm. Cái súc tích rất Đông phương ở
Akutagawa không hề biến từng truyện thành từng tích tóm tắt gãy gọn. Trái lại, lời tuy ngắn, mà
từng môi trường mang đậm không khí riêng biệt. Cao hơn hết là tiếng nói thầm sau từng truyện,
khi lời người kể đã tắt. Đó là tiếng nói bằng khoảng trống, mà tranh Tống, tranh Thiền của hội
họa cổ truyền Nhật Bản từng viện đến” [13].
3. Kết luận
Sử dụng một biểu tượng cổ điển để xây dựng nhân vật kì dị trong xã hội kì lạ, tác phẩm của
Akutagawa Ryunosuke dẫn dắt người đọc nhập thân vào những khía cạnh tế nhị của tâm hồn con
26
Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke
người, chứng kiến những đối lập trong thế giới cảm thức của con người, thông qua những vui
buồn, lo âu, dằn vặt hay ham muốn về hình thức… Đặt nhân vật vào hoàn cảnh khác thường và
bao phủ nó bởi cái hoang đường, kì ảo, Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke đã giải phẫu những
vận động trong tâm hồn nhân vật từ đó khám phá bản chất của họ. Thượng tọa Zenchi là một kiểu
người trong xã hội Nhật Bản nói riêng và trong nhân gian nói chung. Đó là kiểu người muốn chọn
cuộc sống thoát tục nhưng bản thân lại rơi vào vòng xoáy tham sân si của con người trần tục.
Câu chuyện còn có thêm một thông điệp rất ý nghĩa: “Trái tim con người tồn tại hai thứ cảm
xúc mâu thuẫn” [1, 45], đó là ghen tị với hạnh phúc và cười trên nỗi đau của người khác. Sự ích
kỉ này được chính Thượng tọa cảm nhận được khi chiếc mũi của ngài thay đổi diện mạo: “chẳng
ai không đồng cảm với nỗi bất hanh của người khác nhưng khi người đó thoát khổi nỗi bất hạnh
thì tự nhiên lại thấy có gì thiếu thiếu… muốn được nhìn thấy người đó rơi vào bất hạnh tương tự
lần nữa… và đến một lúc nào đó sẽ cảm thấy thù ghét người ta…” [1, 45]. Chủ đề sự ích kỉ của
loài người đến nay vẫn còn nguyên giá trị bởi vẫn có vô vàn những người như Zenchi giữa xã hôi
đầy rẫy thờ ơ, vô cảm.
Ghi chú: Nghiên cứu này được tài trợ bởi Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia
(NAFOSTED) trong đề tài mã số: 602.04-2020.307.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Akutagawa Ryunsuke, 2019. Cuộc đời của một kẻ ngốc (Phạm Bích và Đỗ Nguyên dịch).
Nxb Văn học.
ThoVan/VietChau/Cai_mui.htm
[3] Phạm Phú Uyên Châu, 2014, “Tương đồng và dị biệt trong chủ đề truyện ngắn Jigokuhen và
bi kịch Vũ Như Tô”. Tạp chí sông Hương, số 303 tháng 5.
[4] Nguyễn Nam Trân, 2011. Tổng quan lịch sử văn học Nhật Bản. Nxb Giáo dục
[5] Đào Thị Thu Hằng, 2018. Nhà văn Nhật Bản thế kỉ XX. Nxb Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh.
[6] Đào Thị Thu Hằng, 2019. “Tính đa nghĩa ở tác phẩm Trong rừng trúc của Akutagawa”. Tạp
chí Lí luận, phê bình văn học, nghệ thuật, tháng 9/2019.
[7] Đào Thị Thu Hằng, 2021. “Nghiên cứu và giảng dạy văn học Nhật Bản ở Việt Nam trong
hai mươi năm đầu thế kỉ XXI”. Tạp chí Lí luận, phê bình văn học nghệ thuật, số 4/2021.
[8] Hà Văn Lưỡng, 2014. Sự tiếp nhận văn học Nhật Bản ở Việt Nam từ những thập niên cuối
thế kỉ XX đến những năm đầu thế kỉ XXI - Nhìn từ phương diện dịch thuật và nghiên cứu.
[9] Đỗ Thị Mỹ Lợi, 2012. “Từ con người đánh mất nhân hình đến con người đánh mất nhân
tính trong truyện ngắn Akutagawa”. Tạp chí Đại học Sài Gòn, Bình luận văn học, niên
giám 2012.
[10] Hoàng Thị Xuân Vinh, 2010. Những cách tân nghệ thuật theo hướng hiện đại hóa trong
vn/nghien-cuu/van-hoc-nuoc-ngoai-va-van-hoc-so-sanh/979
[11] Nguyễn Thị Mai Liên, 2018. Tiếp nhận văn học Nhật Bản ở Việt Nam, Nghiên cứu và giảng
dạy văn hóa và ngôn ngữ Nhật trong thời đại toàn cầu hóa. Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.
[12] Jean Chevalier, 2002, Từ điển biểu tượng văn hoá thế giới. Nxb Đà Nẵng.
[13] Tuy Hòa, Dịch giả tuổi 80 vẫn thích “Những trái quýt” Nhật Bản. Nguồn:
[14] Đào Thị Thu Hằng, 2007, Văn hóa Nhật Bản và Yasunari Kawabata . Nxb Giáo dục.
27
Tạ Hoàng Minh
[15] Mai Thị Hồng Tuyết, 2008. “Qua hiện tượng “Rashomon” nhìn nhận nghệ thuật tự sự từ
văn học đến điện ảnh”. Tạp chí Khoa học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, số 5/ 2008,
tr. 40-46.
[16] Phạm Thị Thu, 2009. “Vài nét so sánh về nhân vật tha hóa trong truyện ngắn của Akutagawa
(Nhật Bản) và của Nam Cao (Việt Nam)”. Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 4, 2009.
ABSTRACT
The Tengu in the short story The Nose by Akutagawa Ryunosuke
Ta Hoang Minh
Faculty of Philology, Hoa Lu University
The Nose, which is a satirical short story by Akutagawa Ryunosuke, leaves a strong
impression on readers. It is assumed that the story inspired by “Konjaku Monogatari”, a
compilation of hundreds of tales from the 11th century, and N.Gogol’s The Nose in Russian
Literature). By using his scalpel-sharp pen, Akutagawa Ryūnosuke explained and translated
numerous social phenomena during his time living in Japan. During our study, we found that
image of Tengu- a Japan traditional mythology character was refered in The Nose story through
the main character’s appearance and his psychology developments.
Keywords: Akutagawa Ryunosuke, Tengu, character, psychology.
28
8 trang
13/05/2022
3220
Bạn đang xem tài liệu "Biểu tượng Tengu trong truyện ngắn Cái mũi của Akutagawa Ryunosuke", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- bieu_tuong_tengu_trong_truyen_ngan_cai_mui_cua_akutagawa_ryu.pdf
