Đường hướng nghiên cứu cảm xúc trong diễn ngôn văn học - áp dụng phân tích cảm xúc trong tiểu thuyết Kẻ xa lạ và Dịch hạch của nhà văn Albert Camus

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

56

ĐƯỜNG HƯỚNG NGHIÊN CỨU CẢM XÚC TRONG DIỄN NGÔN

VĂN HỌC – ÁPDỤNG PHÂN TÍCH CẢM XÚC

TRONG TIỂU THUYẾT KẺ XALẠ VÀ DỊCH HẠCH

CỦANHÀ VĂNALBERT CAMUS

Lê Thị Phương Lan^*

Khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Pháp, Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội

Phạm Văn Đồng, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam

Nhận ngày 12 tháng 10 năm 2020

Chỉnh sửa ngày 30 tháng 10 năm 2020; Chấp nhận đăng ngày 18 tháng 03 năm 2021

Tóm tắt: Bài báo này chỉ ra nghiên cứu cảm xúc trong tác phẩm văn học là sự giao thoa của

nghiên cứu diễn ngôn trong văn học và trong ngôn ngữ học. Chúng tôi dựa trên đặc trưng của thể loại,

phong cách của nhà văn, triết lý của tác phẩm để hiểu cảm xúc được thể hiện bởi người kể và nhân vật.

Từ đó xác định các phương tiện biểu đạt cảm xúc được sử dụng trong tác phẩm. Trong phần lý thuyết,

chúng tôi trình bày các hướng nghiên cứu cảm xúc trong diễn ngôn, đặc trưng của diễn ngôn tiểu thuyết,

đồng thời làm rõ nội hàm hai khái niệm: ethos và pathos. Từ lý thuyết đó, chúng tôi tìm hiểu các cảm

xúc cấu thành nên tình cảm phi lý trong Người xa lạ và tình cảm phản kháng trong Dịch hạch cũng như

xác định các phương tiện biểu đạt hai loại tình cảm nêu trên. Việc đối chiếu các phương tiện biểu đạt

cảm xúc trong hai tác phẩm cho phép chúng tôi hiểu hơn về thế giới quan, nhân sinh quan của nhà văn

Albert Camus trong hai thời kì sáng tác mà ông gọi là “Thời kỳ phi lý” và “Thời kỳ nổi loạn”.

Từ khóa: phương tiện biểu đạt tình cảm và cảm xúc, tình cảm phi lý, tình cảm phản kháng, Kẻ

xa lạ, Dịch hạch, Albert Camus

1. Đặt vấn đề^*

Có thể nói văn học và cảm xúc là hai

trò của cảm xúc trong tác phẩm của Camus,

Valensi, nhà văn, nhà phê bình văn học, đã

chỉ ra rằng chính bằng con đường cảm xúc

mà Camus khắc họa hình ảnh của thế giới

này trong các tác phẩm của mình và truyền

tải tới người đọc (2006, tr. XIV). Từ đó thấy

được, cảm xúc là đề tài màu mỡ, là con

đường giúp chúng ta hiểu hơn về nhà văn và

hệ thống các tác phẩm của ông. Việc tìm hiểu

các phương tiện biểu đạt cảm xúc trong tác

phẩm Kẻ xa lạ và Dịch hạch giúp chúng ta

tiến gần hơn đến giá trị của tác phẩm và hiểu

hơn thế giới quan của nhà văn ở hai giai đoạn

sáng tác mà ông gọi là “Thời kì phi lý” và

phạm trù không thể tách rời. Cảm xúc là con

đường gần nhất để đưa tác phẩm đến với

người đọc. Điều này càng được khẳng định

rõ hơn khi nhà văn Camus, trong buổi trao

giải thưởng Nobel cho tác phẩm Kẻ xa lạ của

ông năm 1957 đã nói: Với ông, nghệ thuật

không phải là niềm hạnh phúc cho riêng

mình mà là con đường để chạm vào trái tim

của hàng triệu con người. Camus vừa là một

nhà văn vừa là một nhà triết học dù bản thân

ông luôn đề cao phần nghệ sĩ hơn là phần

triết lý trong con người ông. Khi đánh giá vai

^*Tác giả liên hệ

Địa chỉ email: phuonglan9981@yahoo.com

https://doi.org/10.25073/2525-2445/vnufs.4700

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

57

“Thời kì nổi loạn”. Người ta thường nghĩ

rằng, chỉ trong những tác phẩm tâm lý tình

cảm, việc nghiên cứu cảm xúc mới là quan

trọng. Nghiên cứu này sẽ chỉ ra cảm xúc cần

được nghiên cứu cả trong những tác phẩm

mang tính triết lý, hứa hẹn những điều mới,

cần tìm tòi khám phá. Trong phạm vi nghiên

cứu của đề tài này, chúng tôi nhận thấy cần

quan tâm đến các đặc trưng của diễn ngôn

văn học (discours littéraire) để có thể xác

định được những cảm xúc chủ đạo thể hiện

trong tác phẩm. Từ đó, chúng tôi đi sâu

nghiên cứu những phương tiện biểu đạt cảm

xúc của nhân vật chính trong mối liên hệ với

các nhân vật khác trong tiểu thuyết Kẻ xa lạ

và Dịch hạch của nhà văn Albert Camus.

phân biệt các thể “gốc”, thể lời nói đơn giản

trong sinh hoạt thường nhật với các thể “phái

sinh”, “phức tạp” của lời tư tưởng hệ. Thể lời

nói tư tưởng hệ “phức tạp nhất” là tiểu

thuyết. Combe (2002) đã đánh giá lý thuyết

của Bakhtin như chiếc cầu nối giữa phong

cách học ngôn ngữ của Bally và phong cách

học lịch sử, nghiên cứu phong cách riêng của

từng nhà văn của Spitzer khi ông phân biệt

các thể “gốc” với các thể “phái sinh” và chỉ

ra mối liên hệ không thể tách rời của chúng.

Trong cuốn Dẫn luận phân tích phong cách

học, Fromilhague và Sancier (1991) đã hệ

thống hóa các phương tiện biểu đạt, giúp

từng bước tìm hiểu, tiến tới nghiên cứu

chuyên sâu ý nghĩa của tác phẩm và phong

cách nghệ thuật của mỗi nhà văn. Nghiên

cứu các phương tiện biểu đạt tình cảm và

cảm xúc, các nhà ngôn ngữ học có những

cách phân chia, xếp loại các phương tiện

biểu đạt khác nhau tùy vào đường hướng và

mục đích nghiên cứu riêng. Tuy nhiên, cách

phân loại phổ biến nhất, theo Plantin (2011),

Eggs (2008) và Amossy (2000), là chia các

phương tiện biểu đạt cảm xúc thành hai loại:

cảm xúc được gọi tên trực tiếp thông qua từ

vựng chỉ cảm xúc (danh từ, tính từ, động từ,

trạng từ) và cảm xúc được thể hiện một cách

gián tiếp thông qua các loại dấu hiệu khác

nhau, dấu hiệu ngôn ngữ và phong cách

(indices linguistiques et stylistiques), dấu

hiệu về biểu đạt cơ thể (indices physiques

corporels), hay dấu hiệu về hành vi ứng xử

(indices comportementaux). Vào những thập

niên cuối của thế kỷ XX, các nghiên cứu về

tình cảm và cảm xúc đã có những bước ngoặt

mới khi các nhà ngôn ngữ học không còn quá

chú trọng vào việc nghiên cứu các phương

tiện biểu đạt cảm xúc một cách tự thân hay

xuất phát từ một chủ thể mà mở rộng nghiên

cứu phạm trù cảm xúc trong giao tiếp. Nói

cách khác, tình cảm và cảm xúc được nghiên

cứu trong sự tác động qua lại giữa nhiều chủ

thể có mối liên hệ với nhau (Cosnier, 1994).

Traverso (2000) trong bài viết “Cảm xúc

trong lời tâm sự” đã đề xuất nghiên cứu cảm

xúc ở ba cấp độ, liên quan đến bối cảnh sản

2. Tổng quan nghiên cứu về cảm xúc trong

ngôn ngữ học và trong văn học

Aristote, một nhà triết học vĩ đại của

thời Hy Lạp cổ đại đã đề cập đến phạm trù

cảm xúc (pathos) trong mối liên hệ với uy tín

(ethos) và dẫn chứng (logos) khi ông giảng

dạy về tam giác hùng biện (rhétorique)

(1991). Cho tới nay, trong nền ngôn ngữ học

hiện đại, đã có không ít các nghiên cứu về đề

tài này. Trong đó chúng ta phải kể đến các

công trình của Bally (1909) về phong cách

học, ông đã đi tiên phong trong việc nghiên

cứu “ngôn ngữ biểu cảm”, coi ngôn ngữ là

phương tiện để biểu đạt đời sống tình cảm

của con người. Đường hướng nghiên cứu

này của ông đã được kế thừa và phát triển

trong thập niên 50 của thế kỷ XX và được

chia làm hai nhánh: phong cách học ngôn

ngữ và phong cách học lời nói hay phong

cách học cá nhân, loại thứ hai được áp dụng

chủ yếu cho việc phân tích các tác phẩm văn

học. Bakhtine (1984) là một trong những nhà

triết học, mĩ học, văn hóa học và nghiên cứu

văn học lỗi lạc nhất của thế kỉ XX. Trong di

sản lí luận văn học phong phú, đa dạng của

Bakhtin, nội dung độc đáo nhất, chắc chắn,

thuộc về lí thuyết thể loại văn học của ông.

Trong các công trình nghiên cứu nổi tiếng,

Bakhtin luôn nhấn mạnh sự phong phú, đa

dạng của các thể loại lời nói. Đồng thời, ông

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

58

sinh ra nó, sự tương tác và những người tham

gia. Nghiên cứu tình cảm và cảm xúc theo

hướng giao tiếp đồng nghĩa với việc nghiên

cứu phạm trù này ở cả cấp độ ngôn ngữ và

phi ngôn ngữ. Nghiên cứu của chúng tôi sẽ

đi theo hướng này khi cảm xúc được nghiên

cứu trong tác phẩm là cảm xúc của các nhân

vật, đặc biệt là nhân vật chính trong mối liên

hệ với các nhân vật khác ở những bối cảnh

khác nhau trong tác phẩm.

còn là những gợi dẫn thú vị cho những người

quan tâm đến ngôn ngữ và văn chương. Trên

tạp chí Ngôn ngữ thuộc Viện ngôn ngữ học

Việt Nam, trong số các lĩnh vực nghiên cứu,

lĩnh vực phong cách học cũng được các tác

giả là các nhà ngôn ngữ học hết sức quan

tâm. Trong bài “Những vấn đề ngôn ngữ

học” trên tạp chí Ngôn ngữ năm 2010 của Vũ

Thị Sao Chi và năm 2011 của Nguyễn Đức

Tồn, hai tác giả đã thống kê những bài viết

theo các chuyên ngành nghiên cứu khác

nhau của ngôn ngữ học. Theo tác giả bài viết,

lĩnh vực Phong cách học vẫn tiếp tục thu hút

được nhiều bài viết.

Cảm xúc trong diễn ngôn là đề tài

được rất nhiều các nhà ngôn ngữ học đương

đại quan tâm. Rinn (2008) đã nhấn mạnh tầm

quan trọng của việc nghiên cứu cảm xúc

trong diễn ngôn, thông qua tuyển tập các bài

viết của nhiều tác giả mà ông là chủ biên có

tiêu đề Cảm xúc và diễn ngôn. Theo Rinn,

những nghiên cứu này đều xuất phát từ việc

khai thác khái niệm “cảm xúc” (pathos) đã

được bàn đến từ thời Hy Lạp cổ đại. Trong

đó, cảm xúc ở đây được tìm hiểu trong mối

liên hệ chặt chẽ với khái niệm ethos, được

hiểu là hình ảnh của chủ thể giao tiếp. Đây

là cơ sở để nghiên cứu cảm xúc trong diễn

ngôn nói chung và trong diễn ngôn văn học

nói riêng. Theo Trần Đình Sử (2013), cần

phân biệt khái niệm diễn ngôn trong nghiên

cứu ngữ học và văn học. Đối với nhà ngữ

học, diễn ngôn là khái niệm chỉ cấu trúc, liên

kết của đơn vị ngôn ngữ trên câu, cần phân

tích mạch lạc, liên kết và ngữ cảnh để hiểu

được ý nghĩa, lí do của nó. Còn trong nghiên

cứu văn học, diễn ngôn là chỉ chiến lược phát

ngôn nghệ thuật, thể hiện trong các nguyên

tắc cấu tứ, xây dựng nhân vật, sử dụng ngôn

ngữ để thoát khỏi các hạn chế nhằm phát ra

được tiếng nói mới, thể hiện tư tưởng mới

trong chỉnh thể sáng tác.

Trong bài nghiên cứu “Étude des

émotions et des sentiments dans le roman

d’Albert Camus – Le cas de L’Étranger et de

La Peste” đăng trên tạp chí Nghiên cứu nước

ngoài số 29, chúng tôi đã nghiên cứu các

biểu đạt cảm xúc thể hiện trong hai tác

phẩm Kẻ xa lạ và Dịch hạch theo đường

hướng phân tích diễn ngôn. Tuy nhiên,

nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở việc phát hiện

các cảm xúc chủ đạo thể hiện trong hai tác

phẩm. Dựa trên kết quả nghiên cứu đã đạt

được, trong nghiên cứu này, chúng tôi tiếp

tục đi sâu tìm hiểu các loại phương tiện biểu

đạt cảm xúc trong hai tác phẩm nêu trên.

3. Cách tiếp cận của nghiên cứu

Chúng tôi thực hiện nghiên cứu miêu

tả theo đường hướng phân tích diễn ngôn

thông qua dữ liệu văn học. Để làm được điều

đó, nghiên cứu sẽ đi từ đặc trưng của diễn

ngôn văn học, đặc biệt là diễn ngôn tiểu

thuyết. Bakhtine đã nhấn mạnh rằng vấn đề

mấu chốt của tiểu thuyết, tạo nên tính độc

đáo trong tác phẩm, không gì khác chính là

“người kể và ngôn ngữ dùng để kể”. Trong

tác phẩm Kẻ xa lạ, truyện được kể ở ngôi thứ

nhất, người kể chuyện đồng thời là nhân vật

chính trong truyện. Tuy nhiên, trong Dịch

hạch, truyện lại được kể ở ngôi thứ ba, người

kể chỉ tiết lộ thân phận của mình ở những

trang cuối của truyện. Việc xác định đối

tượng nghiên cứu của diễn ngôn tiểu thuyết

Tháng 4 năm 2011, Nhà xuất bản

giáo dục Việt Nam đã phát hành cuốn Phong

cách học tiếng Việt hiện đại của Nguyễn

Hữu Đạt. Với 435 trang, cuốn sách không

chỉ cung cấp những kiến thức phong phú về

từng loại phong cách chức năng mà còn thể

hiện tư duy khoa học qua những phân tích

sắc sảo, miêu tả phong phú về các hiện tượng

giao tiếp ngôn ngữ… Đồng thời cuốn sách

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

59

nêu trên cho phép chúng tôi tiến hành nghiên

cứu tính chủ thể trong diễn ngôn, cụ thể hơn

là tính chủ thể trong thể hiện cảm xúc của

người kể - nhân vật trong truyện.

bản văn học (Amossy đã áp dụng khung

đánh giá tình huống của Plantin để phân tích

việc khơi gợi sự cảm thương trong tác phẩm

của Le Clézio). Từ đó thấy được rằng, để

khám phá cảm xúc ẩn sâu trong lớp ngôn từ

mà mỗi nhà văn sử dụng, cụ thể để nhận diện

loại cảm xúc và tìm hiểu quá trình phát triển

cảm xúc của các nhân vật trong truyện, việc

nắm vững các phương tiện biểu cảm nêu trên

là vô cùng cần thiết. Vì vậy, để thuận tiện

cho quá trình phân tích cảm xúc của các nhân

vật, chúng tôi thiết nghĩ việc sử dụng cách

phân loại của Plantin chia các phương tiện

biểu đạt thành hai loại chính là biểu đạt trực

tiếp và biểu đạt gián tiếp sẽ thuận lợi hơn cả.

Trong loại biểu đạt gián tiếp, chúng tôi tổng

hợp các loại dấu hiệu được trình bày trong

nghiên cứu của ba tác giả. Với mỗi loại,

chúng tôi nhấn mạnh vào những điểm cần

lưu ý khi sử dụng để phân tích dữ liệu:

Nghiên cứu cảm xúc trong diễn

ngôn, hai khái niệm cần được làm sáng tỏ là

ethos (hình ảnh của người nói) và pathos

(cảm xúc mà người nói tạo ra ở người nghe).

Hai khái niệm này đã được ra đời từ thời Hy

lạp cổ đại, trong thuyết hùng biện của

Aristotle và được các nhà ngôn ngữ học

đương đại (Barthes, Ducrot, Amossy,

Maingueneau) tiếp tục nghiên cứu và phát

triển rộng rãi, đặc biệt trong mảng đề tài

“cảm xúc trong diễn ngôn”. Theo các tác giả,

hình ảnh của người nói (ethos) được xây

dựng và thể hiện thông qua hệ thống ngôn từ

(những gì mà anh ta nói hay những gì người

khác nói về anh ta). Hình ảnh của người nói

tác động trực tiếp tới cảm xúc của người

nghe. Vì vậy, để tạo cảm xúc ở người nghe,

người nói phải quan tâm đến những yếu tố

cấu thành nên phát ngôn của mình (về mặt

ngữ nghĩa, cú pháp, dụng học) (Jouve,

2010). Vì vậy, nghiên cứu cảm xúc trong

diễn ngôn, chúng ta cần phải quan tâm đến

những yếu tố ngôn từ cấu thành nên hình ảnh

của người nói và tác động của nó đến cảm

xúc ở người nghe và ngược lại.

Biểu đạt trực tiếp cảm xúc bằng từ vựng

biểu cảm

Cả ba tác giả đều đề cập đến loại

phương tiện này trong việc xác định cảm xúc

của chủ thể và đối tượng trong giao tiếp.

Plantin (1998) và Micheli (2013) đã đưa ra

cách tạo lập phát ngôn nói ra cảm xúc một

cách trực tiếp thông qua việc xác định một

bên là đối tượng của cảm xúc (mà các ông

gọi bằng những cái tên khác nhau là đối

tượng tâm lý (lieu psychologique) (Plantin)

hay đối tượng con người (entité humain) và

đối tượng được nhân cách hóa (entité

humanisable) (Micheli), với một bên là từ

vựng biểu cảm (terme d’émotion). Việc xác

định loại từ vựng biểu cảm dựa vào các

nghiên cứu trước đó của các nhà ngôn ngữ

và tâm lý học.

Dựa vào cách phân loại các phương

tiện biểu đạt tình cảm và cảm xúc của các tác

giả Plantin (1998, 2011), Eggs (2008),

Micheli (2013) và một số các nhà ngôn ngữ

học khác, trong nghiên cứu có tiêu đề

“Phương tiện biểu đạt cảm xúc trong diễn

ngôn văn học” (Lê, 2016), chúng tôi đã phân

tích, tổng hợp những phương tiện biểu đạt

chính (biểu đạt trực tiếp và biểu đạt gián

tiếp) cho phép tìm hiểu và khám phá cảm xúc

trong diễn ngôn nói chung và diễn ngôn văn

học nói riêng. Chúng tôi nhận thấy trong các

nghiên cứu nêu trên, hầu hết các tác giả đều

sử dụng dữ liệu là tác phẩm văn học để minh

họa cho hệ thống các phương tiện biểu đạt

cảm xúc mà họ phát triển (Eggs, Micheli)

hoặc các phương tiện đó đã được các tác giả

khác sử dụng để phân tích trên dữ liệu văn

Biểu đạt gián tiếp cảm xúc

Liên quan đến tình huống

Trong ba cách phân loại nêu trên,

Plantin, Eggs và Micheli đều đề cập đến yếu

tố tình huống. Tuy nhiên, để hiểu rõ cơ chế

biểu đạt cũng như khơi gợi cảm xúc trong

tình huống, ta cần xác định vai trò của tình

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

Liên quan đến nhân vật

60

huống trong việc sản sinh và hiểu ý nghĩa

của các phát ngôn biểu cảm. Theo Bally

(1909, tr. 76), cần phân biệt một tình huống

mà người mẹ thể hiện sự đau đớn trước cái

chết của con mình với một tình huống mà

đứa con bị buộc tội đã gây ra cái chết của

mẹ mình. Trong tình huống thứ nhất, ông

nhấn mạnh vào mối quan hệ nhân quả giữa

tình huống và cảm xúc: tình huống “cái chết

của đứa con” là nguyên nhân gây nên “sự

đau đớn” ở người mẹ; trong khi đó, tình

huống mà người nói chỉ tay vào giường của

người mẹ đã mất và nói: “Anh chính là thủ

phạm” lại có tính mục đích: tình huống biểu

cảm được sử dụng nhằm đạt được mục đích

nhất định của người nói. Dựa vào sự phân

biệt nêu trên, chúng tôi xem xét mối quan

hệ giữa tình huống và cảm xúc trên hai

phương diện: tình huống biểu đạt cảm xúc -

mối quan hệ về nhân quả, tình huống khơi

gợi cảm xúc - mối quan hệ về mục đích.

Plantin và Eggs đã bàn đến dấu hiệu về bối

cảnh (situations) trong việc xác định cảm

xúc khi các ông lấy ví dụ về “sự xấu hổ” của

bà mẹ khi bà nói không dám nhìn mặt con

mình hay “sự sợ hãi” khi ai đó tưởng tượng

ra những điều tồi tệ đang đến gần với họ.

Mối quan hệ giữa tình huống và cảm xúc

trong hai ví dụ nêu trên là mối quan hệ

nhân quả. Ta có thể gọi đây là tình huống

biểu đạt cảm xúc mà chúng ta cần phân biệt

chúng với loại tình huống mà người nói sử

dụng để khơi gợi cảm xúc ở người nghe.

Mặc dù sử dụng thuật ngữ không giống

nhau để chỉ những yếu tố tạo cảm xúc trong

tình huống hay hoàn cảnh giao tiếp nhất

Thông qua các dấu hiệu quan sát được (cử

chỉ, nét mặt, tư thế, hành động)

Cả ba tác giả đều thống nhất ở hai

cách tiếp cận cảm xúc, đó là cách tiếp cận từ

trên xuống dưới – tức là từ việc đánh giá tình

huống tạo cảm xúc để nhận biết cảm xúc và

hướng ngược lại, từ dưới lên trên – tức là từ

những dấu hiệu biểu thị hệ quả của cảm xúc

tới việc nhận biết cảm xúc. Loại dấu hiệu có

thể quan sát được thuộc nhóm thứ hai. Để

diễn giải ý nghĩa biểu đạt cảm xúc từ dấu

hiệu quan sát được, chúng ta cần lưu ý tới

yếu tố văn hóa bởi chúng có thể được thể hiện

khác nhau trong các nền văn hóa khác nhau.

Thông qua dấu hiệu ngôn ngữ (indices

linguistiques)

Một số các dấu hiệu ngôn ngữ

thường thấy trong việc biểu đạt cảm xúc là

việc sử dụng thán từ, phát ngôn cảm thán hay

các biện pháp tu từ trong phát ngôn. Việc

thống kê trong từng loại là vô cùng khó

khăn; vì vậy, Micheli cũng đã nói đến việc

không thể đi sâu vào từng loại mà chỉ lưu ý

tới việc phối hợp của các dấu hiệu ngôn ngữ

trong việc xác định cảm xúc và phát hiện ý

nghĩa của các dấu hiệu đó trong bối cảnh,

tình huống nhất định. Trong nghiên cứu tiên

phong về ngôn ngữ biểu cảm của Bally

(1909) cũng như những nghiên cứu sau này

của Amossy (2008) về cảm xúc và lập luận,

các tác giả đều đề cập và nhấn mạnh vào giá

trị của các biện pháp tu từ (figuralité) trong

việc biểu đạt cảm xúc.

Thông qua dấu hiệu “hình ảnh”

định (Eggs

–

“topos”, Plantin

–

“pathèmes”, Micheli – “parametres”), cả

ba tác giả đều nhấn mạnh vào tính lập luận

của các yếu tố trên trong việc tạo lập cảm

xúc. Đặc biệt, Plantin và Micheli đều đưa

ra khung tiêu chí các yếu tố đánh giá tình

huống mà người nói, người viết cần tính

đến trong việc khai thác hay tạo lập tình

huống, hoàn cảnh nhằm kích thích, khơi

gợi cảm xúc ở người đọc, người nghe.

Đây là điểm đặc biệt trong nghiên

cứu của Eggs khi ông nhấn mạnh đến vai trò

của “hình ảnh” cá nhân (éthos spécifique) và

chuẩn mực đạo đức xã hội (éthos générique)

trong việc xác định, đánh giá hay thể hiện

cảm xúc. Bằng việc đối chiếu “hình ảnh” –

được hiểu là tính cách, đạo đức, lối sống của

chủ thể hay đối tượng giao tiếp với các giá trị

và chuẩn mực của xã hội, ta hoàn toàn có cơ

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

sở để đánh giá cảm xúc của nhân vật trong tình

61

Trong luận án tiến sĩ bảo vệ năm

huống có phù hợp hay không với các giá trị và

chuẩn mực đã quy định hoặc thể hiện cảm xúc

trước những việc vi phạm giá trị và quy tắc

trong xã hội đó. Yếu tố này vô cùng quan trọng

trong việc tìm hiểu cảm xúc của các nhân vật

bởi mỗi tác phẩm là một lăng kính phản ánh

các mặt khác nhau của xã hội, chịu sự chi phối

của các giá trị và chuẩn mực trong xã hội đó.

2018, chúng tôi đã tập hợp và đề xuất sơ đồ

các loại phương tiện biểu đạt cảm xúc trong

diễn ngôn văn học (Lê, 2018, tr. 79). Dựa

trên sơ đồ các phương tiện biểu đạt này,

chúng tôi tìm hiểu các phương tiện biểu đạt

cảm xúc chủ đạo được sử dụng trong tác

phẩm văn học.

4. Tác giả và tác phẩm

tư tưởng này mà Camus được đánh giá là nhà

triết học hiện sinh đậm chất nhân văn Địa

Trung Hải: “Chủ nghĩa nhân văn của Camus

là chủ nghĩa nhân văn kiểu Địa Trung Hải –

nó muốn vượt qua mâu thuẫn giữa trí tuệ và

tự nhiên một cách nhịp nhàng. Camus có một

thái độ vừa khước từ, vừa chấp nhận, một

nghệ thuật vừa khẳng định, vừa phủ định”

(Đỗ, 1978, tr. 119). Tác phẩm của Camus là

sự hòa trộn giữa nghệ thuật, chính trị và triết

học. Các tác phẩm xoay quanh một số chủ đề

nổi bật như cái chết, mặt trời, Địa Trung Hải,

sự cô độc, bệnh tật và nghèo đói, ranh giới

giữa hạnh phúc và tuyệt vọng. Về cách phân

phối tác phẩm của mình, Camus (1957) đã

giải thích: “Trước hết, tôi muốn diễn tả sự

phủ định dưới ba hình thức: tiểu thuyết

(romanesque) với Kẻ xa lạ, bi kịch

4.1. Albert Camus – sơ lược về cuộc đời và

sự nghiệp sáng tác

Camus (1913-1960) mang trong

mình hai dòng máu Pháp và Tây Ban Nha,

sinh ra và trưởng thành trong một gia đình

nghèo tại Algérie. Chính mối quan hệ giữa

Camus – một người Algérie gốc Pháp với

những người Hồi giáo bản địa đã có ảnh

hưởng sâu sắc đến việc nhà văn xây dựng

hình tượng người xa lạ và cái phi lý trong tác

phẩm của ông. Camus luôn mong muốn

chấm dứt tình trạng xâm chiếm của thực dân

Pháp ở Algérie, cũng như khát khao có thể

làm được điều gì đó xóa nhòa sự ngăn cách

giữa hai chủng tộc người nơi đây. Có lẽ bởi

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

62

(dramatique) với Caligula và Ngộ nhận, và

tư tưởng (idéologique) với Huyền thoại

Sisyphe. Tôi tiên liệu khía cạnh tích cực,

cũng dưới ba hình thức: tiểu thuyết với Dịch

hạch, bi kịch với Tình trạng giới nghiêm

(L'état de siège) và Những kẻ chính trực (Les

justes) và tư tưởng với Người nổi loạn

(L'homme révolté)”.

quan. Dịch hạch là cuốn tiểu thuyết nhưng

mang dáng dấp ký sự. Bản thân ý nghĩa của

khái niệm "dịch hạch" cũng cho thấy tính

chất biểu tượng của nó. Tác phẩm ra đời

ngay sau đại chiến thế giới thứ hai, nên thảm

họa miêu tả trong đó có thể khiến người ta

liên tưởng đến chủ nghĩa phát xít, nhưng

cũng có thể nó ám chỉ bất cứ hình thức bạo

lực nào đang đe dọa cuộc sống loài người và

có thể còn đè nặng lên nhân loại trong tương

lai. Dù có những con người cố gắng nhập

cuộc với tất cả sức lực, con tim và trí óc

nhưng cũng không đi đến đâu vì dịch bệnh

tự đến và tự lui chưa biết bao giờ lại xuất

hiện, điều đó phần nào toát lên tư tưởng bi

quan của tác giả. Tuy vậy, tác phẩm đã thể

hiện ý chí quật cường của đội ngũ tiên phong

chống dịch. Dù đôi lúc mệt mỏi, thất vọng,

họ vẫn cùng nhau tiến lên chống lại dịch

bệnh, chống lại cái xấu, cái ác trà đạp lên

hạnh phúc của con người, thể hiện tư tưởng

nổi loạn dám đứng lên chống lại cái “phi lý”.

4.2. Triết lý “phi lý” trong tác phẩm của ông

Với tư cách là một khái niệm triết

học, quan điểm về cái phi lý (l’absurde) đã

có một quá trình phát triển lâu dài từ thời Hy

Lạp cổ đại với Aristote rồi trải dài xuyên suốt

đến thế kỉ XX. Vì vậy, tư tưởng về cái phi lý

tuy không phải là thành quả sáng tạo của

Camus nhưng phải nói rằng đến Camus nó

mới trở thành một khái niệm trung tâm nổi

bật cho một trào lưu văn học và kịch nghệ

phát triển mạnh mẽ ở Pháp những năm nửa

cuối thế kỉ XX, trào lưu Văn - Kịch phi lý.

Quan niệm về cái phi lý của Camus

khác với những quan niệm đi trước. Camus

(1985) từng nói: “Sống tức là làm cho cái phi

lý sống. Làm cho nó sống tức là trước hết

nhìn thẳng vào nó. Phi lý nghĩa là lấy lý trí

sáng suốt để nhận ra hạn chế của bản thân

mình”. Con người và thế giới tự chúng đều

không phi lý, bởi ông quan niệm “phi lý

chính là sự ly khai hay trật khớp khi đặt sự

hiện hữu của mỗi cá nhân trong sự đối sánh

với thế giới khi một bên là những khao khát,

ước mơ tốt đẹp, mong muốn thấu hiểu của

con người, nhưng một bên lại là sự đáp trả

hết sức lạnh lùng, dửng dưng, vô tình của thế

giới […]” (Nguyễn, 2002, tr. 239).

4.3. Tác phẩm Kẻ xa lạ và Dịch hạch

Kẻ xa lạ (1947) được chia thành hai

phần với mười một chương, kể về cuộc đời

của nhân vật chính là Meursault, một nhân

viên thư ký văn phòng. Meursault sống bình

lặng, chỉ thực sự gây chú ý với mọi người

khi anh có những biểu lộ và hành vi hết sức

xa lạ trong đám tang của mẹ mình. Meursault

bị cả xã hội lên án vì anh ta không hề khóc

trong đám tang của mẹ mình, đi chơi vui vẻ

với bạn gái ngay sau ngày đưa tang lễ và

ngẫu nhiên dùng súng bắn chết một người Ả

Rập, bị quan tòa xử án tử hình vì đã “chôn

mẹ bằng một trái tim của kẻ sát nhân”. Kẻ xa

lạ được kể bằng ngôi thứ nhất je gắn với

điểm nhìn bên trong của nhân vật “tôi”. Với

việc lựa chọn điểm nhìn như vậy, tác giả

nhằm phát huy hiệu quả tối đa trong việc lựa

chọn và giới hạn thông tin trần thuật. Tác

phẩm trở thành câu chuyện mang tính tự

thuật và những sự kiện được trần thuật lại từ

“điểm nhìn cố định” của người kể chuyện.

Như vậy, trong truyện, cái “tôi” một mặt là

cái “tôi” khách quan, hướng ra thế giới của

Những trải nghiệm của sự phi lý

được thể hiện trong mỗi tác phẩm không hoàn

toàn giống nhau. Kévorkian (2000, tr. 48) đã

giải thích rằng để đảm bảo tính thống nhất,

mỗi tác phẩm chỉ đề cập đến một hay một vài

khía cạnh của sự phi lý. Trong tác phẩm Kẻ

xa lạ, nhà văn đã phát triển bốn biểu hiện của

sự phi lý: sự khước từ những giá trị đạo đức

và xã hội; sự thờ ơ, lãnh đạm với chính mình

và với những người xung quanh; con người

mất năng lượng; sự phát triển của các giác

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

63

các nhân vật, các sự kiện để trần thuật, mặt

khác cũng là cái tôi chủ quan, cái tôi nội tâm,

cái tôi tâm lý hướng vào thế giới nội tâm của

mình để bộc lộ suy nghĩ, tình cảm bản thân.

Chính vì điều đó chúng tôi chọn phân tích

tính cách, phẩm chất đạo đức của Meursault

dựa vào những gì mà các nhân vật khác nói

về anh ta và những gì mà chính nhân vật

Meursault tự bộc lộ.

5. Phân tích cảm xúc và các phương tiện

biểu đạt cảm xúc trong tiểu thuyết Kẻ xa

lạ và Dịch hạch của nhà văn Albert

Camus

5.1. Tình cảm phi lý (sentiment de

l’absurde) – Meursault cô độc, thờ ơ, xa lạ

với các quy tắc xã hội, bị soi xét phê phán

Theo Rey, nếu như trong tiểu luận

triết học Huyền thoại Sisyphe (1942), Camus

đã đưa ra “khái niệm về sự phi lý” thì trong

tiểu thuyết Kẻ xa lạ (1942), tác giả lại phát

triển “tình cảm phi lý” bởi nhân vật trong

truyện là những con người của đời thực, có

tình cảm và cảm xúc (1981, tr. 102). Pingaud

nhận định tác phẩm Kẻ xa lạ là “câu chuyện

về một vụ án”. Thế nhưng, càng về cuối của

phiên xét xử, người đọc dễ dàng nhận thấy

quan tòa gần như không mấy quan tâm tới

hành vi giết người của Meursault mà chỉ chú

trọng phán xét con người anh ta (1992, tr. 31).

Một câu hỏi đặt ra là điều gì ở con người

Meursault đã làm quan tòa chú ý đến vậy.

Theo Rey, chính tính cách lạ lùng, xa lạ mà

Meursault thể hiện đã bị xã hội chỉ trích:

Meursault tỏ ra xa lạ với những quy tắc,

chuẩn mực xã hội, anh ta còn xa lạ với chính

bản thân mình (1981, tr. 35) .Về mối quan hệ

giữa tính cách, phẩm chất đạo đức của chủ

thể giao tiếp và ảnh hưởng của nó tới cảm

xúc của những chủ thể giao tiếp khác,

Declercq đã chỉ ra rằng hai yếu tố trên có mối

quan hệ mật thiết với nhau thể hiện ở chỗ

cảm xúc của những người tham gia giao tiếp

bị tác động mạnh mẽ bởi yếu tố đạo đức

(vertus morales) của người mà họ tiếp xúc

(1992, tr. 51). Vì vậy, nếu Meursault gây ra

những cảm xúc tiêu cực cho những người

xung quanh, đặc biệt là người của tòa án là

bởi vì anh ta đã thể hiện hàng loạt những

hành vi, thái độ xa lạ, thờ ơ với mẹ mình.

Ngoài ra, còn phải kể đến thái độ khước từ

của nhân vật này với những giá trị vốn được

coi là nền tảng của xã hội như gia đình, hôn

nhân, danh dự.

Trong tác phẩm Dịch hạch, câu

chuyện diễn ra tại thành phố Oran của

Algérie trong những năm 40 của thế kỉ XX.

Người kể - nhân vật chính, bác sĩ Rieux cùng

các cộng sự từng ngày đối mặt với cái chết,

sự đau đớn đến tận cùng do dịch bệnh gây ra,

rồi cùng nhau vượt qua những tháng ngày

kinh hoàng đó. Sợ hãi, đau thương, thất

vọng, buông xuôi, tất cả các cung bậc cảm

xúc mà người dân Oran đã cùng nhau trải

qua trong suốt gần một năm dịch bệnh hoành

hành. Đội tiên phong trong cuộc chiến, dẫn

đầu là bác sĩ Rieux và các đồng nghiệp, đã

đoàn kết, kiên cường, vượt qua sự đau

thương, cứu chữa cho người bệnh. Dịch bệnh

dần lùi đi, thuốc điều trị bệnh đã cho dấu

hiệu khả quan. Khi thành phố được mở cửa

trở lại, niềm hạnh phúc và nỗi đau hoà quyện

vào nhau trong lòng mỗi người dân của

thành phố này. Tác phẩm được kể ở ngôi thứ

ba tuy thi thoảng lóe lên những nội dung cho

biết người kể chuyện hoàn toàn không phải

đứng ngoài cuộc vì chắc chắn cũng là dân

của thành phố Oran. Gần cuối tác phẩm

Bernard Rieux mới thú nhận chính ông là

người kể chuyện. Với cách giấu danh tính

của người kể đến tận cuối câu chuyện, ông

cũng muốn biện bạch cho sự can thiệp của

mình và để cho mọi người hiểu rằng ông cố

ý lấy giọng của một người chứng kiến khách

quan. Người kể ở ngôi thứ nhất trong Kẻ xa

lạ và ở ngôi thứ ba trong Dịch hạch đã tạo

sự khác biệt rõ nét trong cách biểu đạt cảm

xúc trong hai tác phẩm mà chúng tôi khai

thác và phát triển trong nghiên cứu này.

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

64

Hình ảnh “xa lạ” của Meursault thông

qua lời kể của các nhân vật khác

Claudes và Reuter (1998), và Jouve (2010),

tính cách và suy nghĩ của nhân vật được bộc

lộ qua hành động ngôn từ của anh ta. Để cụ

thể hóa điều này, Jouve đã đề xuất nghiên

cứu các thành phần cấu tạo nên diễn ngôn

của nhân vật với tư cách là chủ thể giao tiếp

dưới nhiều góc độ: về mặt ngữ nghĩa (chủ

điểm, biện pháp tu từ, cách đánh giá), về mặt

cú pháp (cách sắp xếp phát ngôn), về mặt

ngữ dụng (việc lựa chọn đối tượng giao tiếp,

dự định, chiến lược) (2010, tr. 107).

Kévorkian (2000, tr. 27) đã đề xuất

nghiên cứu nhân vật trong tác phẩm thông

qua lời kể của các nhân vật khác. Có thể nói

hình ảnh đầu tiên mà Meursault để lại cho

các nhân vật khác là hình ảnh của một con

người vô cảm, thờ ơ với mọi chuyện.

Bàn về hình ảnh mà Meursault để lại

cho các nhân vật khác, ta có thể thấy anh

hiện lên là con người “không cầu tiến” trong

mắt ông chủ, “kì cục” trong mắt người tình,

còn ông giám đốc hết sức ngạc nhiên về sự

“lạnh lùng” mà anh thể hiện trong đám tang.

Đỉnh điểm là những lời chỉ trích, lên án của

công tố viên về sự vô cảm, phi đạo đức của

đứa con sau ngày mẹ mất sẵn sàng lao vào

những cuộc vui và những trò trác táng. Bàn

về phương tiện biểu đạt cảm xúc của các

nhân vật, ta thấy cảm xúc của họ được thể

hiện bằng nhiều cách khác nhau: sự không

hài lòng của ông chủ, nỗi buồn của Marie, sự

ngạc nhiên của ông giám đốc cũng như nỗi

ghê sợ của công tố viên hay sự tức giận của

ông luật sư được nói ra một cách trực tiếp

thông qua từ vựng chỉ cảm xúc (“không hài

lòng”, “buồn”, “bất ngờ”, “kinh hãi”, “tức

giận”). Bên cạnh đó, có những phương tiện

biểu đạt gián tiếp thông qua những yếu tố

quan sát được: hành động ngắt lời của ông

luật sư và yêu cầu Meursault hứa không bao

giờ nhắc lại những lời nói vô cảm về mẹ

trong phiên toà; không khí của khán phòng,

lúc thì ồ lên, lúc lại im bặt; cử chỉ, hành

động, giọng nói của công tố viên: tay chỉ

thẳng vào Meursault, giọng nói run run kèm

theo cách sử dụng một loạt những từ và cụm

từ mang ý nghĩa tiêu cực như “trò trác táng”,

“đáng hổ thẹn nhất”, “hủy hoại đạo đức một

cách tệ hại”.

Xét các phương diện cấu thành diễn

ngôn thể hiện bản chất xa lạ, không thích ứng

với các quy tắc xã hội của nhân vật

Meursault, ta thấy:

Về nội dung các phát ngôn,

Meursault bận tâm rất nhiều đến những bất

ổn về thể chất (sự mệt mỏi, khó chịu) hay

những nhu cầu sinh hoạt cá nhân (ăn, uống,

ngủ) hơn là biểu đạt nỗi đau mẹ mất. Những

suy nghĩ, lời nói và hành động không phù

hợp trong ngày tang của mẹ lại được anh

nhắc đi nhắc lại rất nhiều lần, càng khiến anh

trở nên xa lạ hơn với xã hội mà anh đang

sống. Anh khước từ, phủ nhận những giá trị

nền tảng của xã hội như tình yêu, hôn nhân,

danh dự. Điều mà xã hội không thể chấp

nhận ở anh.

Về cấu trúc phát ngôn, những câu trả

lời của anh thường rất cộc, chủ yếu là những

câu trả lời bằng một hay vài từ. Mô hình: S

(Chủ ngữ) + V (Động từ), bổ ngữ bị lược bỏ

và không dùng liên từ rất điển hình. Chính

anh đã thú nhận rằng có những lúc anh chỉ

trả lời cho xong để mà khỏi phải nói nữa,

thậm chí anh yên lặng hay không nghe người

khác đang nói gì. Việc lặp đi lặp lại những

cấu trúc câu “không” “tôi không biết” cho

thấy sự thu mình của nhân vật trong cái xứ

sở của riêng anh, không muốn cởi mở, không

muốn giao tiếp. Điều đó vô hình chung đã

đẩy Meursault ra bên lề của xã hội.

Hình ảnh “xa lạ” của Meursault thông

qua biểu đạt của chính nhân vật này

Cùng với cấu trúc câu thu gọn là

giọng điệu thành thật, khách quan vô âm sắc

trong các phát ngôn của anh. Nếu ta bắt gặp

đâu đó trong truyện giọng điệu bi thương thì

Ngoài cách tiếp cận nhân vật từ

những gì mà các nhân vật khác nói và nghĩ

về anh ta thì theo Maingueneau (1993),

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

65

cảm xúc đó lại không xuất phát từ Meursault

mà từ những nhân vật khác: những người

bạn già đến khóc thương mẹ anh; Marie cảm

thấy cảnh người tình bị Raymond đánh đập

thật kinh khủng; hay Céleste thấy đáng

thương cho lão Salamano suốt ngày hành hạ

con chó của lão. Còn Meursault thì không

cảm thấy như vậy, anh lạnh lùng không nói

gì trước những cảnh tượng đó. Qua những

phân tích trên đây, bản chất “xa lạ” với xã

hội của Meursault đã phần nào được khắc

họa thông qua việc thuật lại lời của các nhân

vật khác và thông qua bộc lộ của chính anh

(hội thoại, độc thoại nội tâm). Có thể nói,

Meursault không hòa nhập vào xã hội thì xã

hội đó cũng không coi anh là một thành viên,

đồng thời ra sức chỉ trích việc anh không

tuân thủ các quy tắc, lề lối đã được thiết lập.

Những quy tắc đó theo Eggs (2008, tr. 294)

là vô cùng cần thiết để đảm bảo sự vận hành

trôi chảy của các giao tiếp trong xã hội.

vác và ủng hộ ông trong cuộc chiến chống lại

dịch bệnh cho thấy họ cùng thuộc về một thế

giới, cùng có nhu cầu tranh đấu chống lại sự tàn

ác, mang lại hạnh phúc chung cho mọi người.

Là sứ giả quy tụ tình đoàn kết, sự

đồng lòng, các phát ngôn của Rieux đều

xoay quanh trường từ về sự đoàn kết. Các từ

vựng được lặp đi lặp lại “chúng ta” (nous),

“cùng nhau” (ensemble), “tập hợp” (réunir)

đã thể hiện tinh thần đó. Bằng lời nói, hành

động, ông đã xây dựng tình đoàn kết của các

đồng nghiệp. Rambert, bị kẹt trong thành

phố khi dịch bệnh bùng phát, đã tìm mọi

cách để thoát khỏi vùng dịch, quyết định góp

sức vào cuộc chiến với dịch bệnh đe doạ tính

mạng của tất cả người dân nơi đây. Rambert

chủ động đề nghị với bác sĩ Rieux được làm

việc cùng ông trong nhóm tiên phong chống

dịch: “Ông có đồng ý để tôi làm việc cùng

các ông cho đến khi nào tôi tìm được cách

thoát khỏi thành phố không?” (tr. 181) Từ

việc chỉ mong muốn gắn bó tạm thời,

Rambert đã từ bỏ ý định rời thành phố để gắn

bó lâu dài với bác sĩ Rieux và các cộng sự.

Anh nhà báo đã lựa chọn đặt lợi ích tập thể

lên trên hạnh phúc của cá nhân: “Bác sĩ,

Rambert nói, tôi không đi nữa, tôi sẽ ở lại với

các ông. […] Tôi đã luôn nghĩ rằng tôi không

thuộc về thành phố này và không có gì níu

kéo tôi ở lại với các ông. Nhưng giờ, khi tôi

đã tận mắt nhìn thấy những gì các ông đang

làm trong cuộc chiến này, tôi biết rằng tôi

thuộc về nơi đây, dù cho tôi có muốn hay

không. Thế sự này liên quan đến tất cả chúng

ta.” (tr. 228) Có thể nói con người của bác sĩ

Rieux, đạo đức, nhân cách, lời nói, hành

động của ông - người hùng trong cuộc chiến

chống dịch đã có sức hút to lớn với các

“chiến binh” khác, dẫn dắt họ cùng hành

động trong cuộc chiến. Chính sự tận tụy, bền

bỉ, kiên định trong chiến đấu, nhạy cảm và

thấu hiểu tâm tư của các cộng sự, Rieux đã

lấy được thiện cảm của Panneloux, Tarrou,

Rambert, Grand và những người khác. Ông

đã kết nối họ bởi sợi dây của “tình đoàn kết”,

“sự đồng lòng” của những người cùng chung

chí hướng, quyết tâm chống lại cái xấu, cái ác.

5.2. Tình cảm phản kháng (sentiment de la

révolte) – Rieux quả quyết, tập hợp các

cộng sự, đoàn kết trong cuộc chiến chống

lại dịch bệnh

Ngược lại với sự “ác cảm”

(antipathie) là sự “thân thiện” (sympathie) –

hiểu và cảm thông, theo cách định nghĩa của

Amossy (2008). Nếu như Meursault, con

người biểu trưng của sự phi lý, luôn cảm thấy

cô độc, đứng ngoài cuộc trong các sự kiện;

Rieux, con người biểu trưng của sự nổi loạn,

đã tập hợp quanh ông những con người đồng

lòng, quyết chiến chống lại dịch bệnh.

Theo Amossy, những khái niệm

“tình cảm cộng đồng” (sentiment

d’appartenance) hay “sự đồng thuận”

(communauté de sentiment), mặc dù nghĩa

của chúng còn khá mơ hồ nhưng vẫn rất cần

thiết để hiểu khái niệm “ethos” – hình ảnh

của chủ thể giao tiếp. Để huy động sự đồng

lòng, ngoài vấn đề về phẩm chất đạo đức

(vertus morales), mục đích hành động,

những người đồng hành phải có chung cách

nhìn và cách suy nghĩ. Cách mà tất cả những

người cộng sự tình nguyện chung tay gánh

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

66

Phải đến những trang cuối của

truyện, danh tính của người kể mới được tiết

lộ. Từ góc nhìn khách quan của một nhà sử

học, người kể luôn sử dụng ngôi thứ ba số ít

“on” - đại từ không xác định để chỉ người

dân Oran, đại từ “nous” (chúng ta), tính từ

sở hữu ở ngôi thứ nhất số nhiều “nos”

“notre” đi cùng danh từ “concitoyens”

(người đồng bào, người anh em) để kể lại

diễn biến của dịch. Tinh thần cộng đồng đã

được thể hiện rõ nét khi Rambert, người đã

tìm mọi cách để thoát khỏi thành phố, đã

quyết định ở lại và tuyên bố: “Dịch bệnh liên

quan đến tất cả chúng ta” (tr. 75). Từ “tất cả”

được lặp lại nhiều lần trong các cụm từ

“nhân danh tất cả mọi người” (tr. 76-77), “tất

cả dân chúng” “tất cả những người bị cầm

tù” “tất cả những người bị cô lập” (tr. 81),

“tất cả thành phố” (tr. 83). Cảm xúc được thể

hiện không còn là của một cá nhân ai cả mà

là cảm xúc chung cả cộng đồng người dân

thành phố Oran. Suy nghĩ, tâm trạng, cảm

xúc của người dân Oran đã được ghi lại qua

một loạt từ vựng chỉ cảm xúc, từ “ngạc

nhiên”, “lo lắng” trước khi thành phố bị đóng

cửa, đến “sợ hãi”, “đau đớn” khi lệnh đóng

cửa được ban hành và trong cả một năm dài

bị cách ly với thế giới bên ngoài, rồi “niềm

vui”, “hạnh phúc” khi dịch bệnh dần lùi xa.

Trường từ vựng về “sự chia ly”, “nỗi đau”,

“chết chóc” giữ vị trí chủ đạo trong tác

phẩm. Những cảm xúc trên không chỉ được

thể hiện qua hệ thống từ vựng phong phú,

tăng cấp độ, mà còn qua các biểu đạt cơ thể,

âm thanh đa dạng – tiếng hú còi của xe cứu

thương, tiếng kêu gào, la hét khi người nhà

bị đưa đi cách ly hay gia đình có người thân

bị chết (tr. 96-97). Nếu biện pháp tu từ lặp

lại được sử dụng phổ biến trong Kẻ xa lạ thì

trong Dịch hạch, các biện pháp tu từ tương

phản, đối lập (đối từ hay đối ý) xuất hiện rất

nhiều, phản ánh không khí căng thẳng, ngột

ngạt, những suy nghĩ trái chiều đan xen trong

bối cảnh hỗn loạn của dịch bệnh: “sự tin

tưởng ngu xuẩn” (tr. 78), “kì nghỉ không thể

chịu nổi” (tr. 81), thậm chí trong lúc sợ hãi,

hoang mang đến tột cùng thì tình yêu và

những đam mê cũng chỉ vỏn vẹn trong

những dòng chữ cộc lốc, ngắn ngủn gửi tới

người thân ngoài vùng dịch.

Người kể sử dụng chủ yếu loại câu

phức dài để miêu tả chi tiết sự căng thẳng,

ngột ngạt, không khí u ám trong thành phố

khi số người chết mỗi ngày một tăng lên

nhanh chóng. Trái với giọng điệu vô âm sắc

trong các phát ngôn của Meurault trong Kẻ

xa lạ, là giọng điệu hãi hùng, bi thương phổ

biến trong tác phẩm khi miêu tả cảnh bệnh

tật, tang tóc, đan xen với giọng điệu quả

quyết, tự tin vào con đường chiến đấu với

dịch bệnh của Rieux và các cộng sự từ khi có

những dấu hiệu ban đầu đến khi dịch bùng

phát. Cùng với đó là giọng điệu châm biếm

trước những việc làm mang tính hình thức

của chính quyền, báo chí, quân đội hay thậm

chí có khi là giọng điệu phản bác trước thái

độ coi nhẹ, lảng tránh của giới cầm quyền

trước tình hình dịch bệnh ngày càng trở nên

nghiêm trọng và gay gắt hơn là giọng điệu

kiên quyết chống lại cái ác, cái xấu, chà đạp

lên những con người, những đứa trẻ vô tội.

6. Kết luận

Nghiên cứu này nhằm mục đích tìm

hiểu các cảm xúc chủ đạo được thể hiện

trong tiểu thuyết Kẻ xa lạ và Dịch hạch, hai

tác phẩm tiêu biểu trong hai giai đoạn sáng

tác mà nhà văn Albert Camus gọi là “Thời kì

phi lý” (Cycle de l’absurde) và “Thời kì nổi

loạn” (Cycle de la révolte). Dựa trên hai khái

niệm “ethos”, hình ảnh của người nói và

“pathos”, cảm xúc mà người nói tạo ra ở

người nghe, nghiên cứu đã chỉ ra hai luồng

cảm xúc đối lập nhau trong hai tác phẩm: Kẻ

xa lạ thể hiện nỗi cô đơn của nhân vật

Meursault cũng như những ác cảm của xã

hội đối với nhân vật này; ngược lại, Dịch

hạch làm nổi bật sự sẻ chia, thấu cảm, sức

mạnh của sự đoàn kết qua hình ảnh bác sĩ

Rieux và những người cộng sự trong cuộc

chiến chống lại dịch bệnh. Trong bài viết,

chúng tôi phân biệt hai nhóm phương tiện

biểu đạt xúc: một là, thông qua từ vựng chỉ

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

67

9/khbl_lettrescamus_discours_de_stockhol

m.pdf

cảm xúc, được gọi là phương tiện biểu đạt

trực tiếp; hai là, thông qua các dấu hiệu về

Catherine, F., & Anne, S. (1991). Introduction à

l’analyse Stylistique. Bordas.

ngôn ngữ và phong cách, biểu đạt cơ thể,

cách hành xử. Bằng cách sử dụng kết hợp các

kỹ thuật của phân tích diễn ngôn và phân tích

phong cách học, chúng tôi tìm hiểu cảm xúc

và các phương tiện biểu đạt cảm xúc trong

tác phẩm. Nghiên cứu đã chỉ ra sự khác biệt

rõ nét trong cách sử dụng các phương tiện

biểu đạt cảm xúc chủ đạo trong hai tác phẩm

nêu trên. Thể hiện mối tương quan của hai

tác phẩm, Lévi-Valensi đã kết luận: “Dưới

góc độ nào đó, Camus dường như muốn đối

lập Dịch hạch với Kẻ xa lạ; trái với câu

chuyện của một cá nhân, được kể ngắn gọn

và không hề có lời bình luận là những trang

miêu tả dày đặc, chi tiết về một cuộc chiến

với dịch bệnh mà tác phẩm không ngớt nhấn

mạnh phương diện tập thể.” (2006) Có thể

nói, việc chuyển đổi từ hình ảnh một con

người đậm nét cá nhân trong Kẻ xa lạ sang

hình ảnh một con người cống hiến vì tập thể

trong Dịch hạch đã tạo sự biến đổi rõ nét về

cách biểu đạt cảm xúc chủ đạo trong hai tác

phẩm. Sự cô đơn, xa lạ với các quy tắc xã hội

đã lùi chỗ cho tinh thần đoàn kết, đồng lòng,

hi sinh vì công cuộc chung chống lại dịch

bệnh, chống lại cái xấu, cái ác chà đạp lên

con người.

Combe, D. (2002). La stylistique des genres. Langue

française, 135(1), 33-49.

Cosnier, J. (1994). Psychologie des émotions et des

sentiments. Retz-Nathan.

Declercq, G. (1992). L’art d’argumenter: Structures

rhétoriques

et

littéraires.

Éditions

Universitaires.

Đỗ, Đ. H. (1978). Phê phán văn học hiện sinh chủ

nghĩa. Nxb Tổng hợp.

Eggs, E. (2008). Le pathos dans le discours –

exclamation, reproche, ironie. In M. Rinn

(Ed.), Émotions et discours, l’usage des

passions dans la langue (pp. 291-320).

Presse universitaire de Rennes.

Glaudes, P., & Reuter Y. (1998). Personnage et

didactique du récit. Centre d’Analyse

Syntaxique de l’Université de Metz.

Jouve, V. (2010). Poétique du roman. Armand Colin.

Kévorkianx, S. (2000). Étude sur Albert Camus

L’Étranger. Ellipse.

Lévi-Valensi, J. (Ed.). (2006). Pléiade Albert Camus

(Vols. I-II). Gallimard.

Lê, T. P. L. (2013). Étude des émotions et des

sentiments dans le roman d’Albert Camus –

Le cas de L’Etranger et de La Peste. VNU

Journal of Foreign Studies, 29(1S), 50-60.

Lê, T. P. L. (2016). Phương tiện biểu đạt cảm xúc

trong diễn ngôn văn học. Tạp chí Khoa học

Ngoại ngữ Quân sự, 3, 50-58.

Tài liệu tham khảo

Lê. T. P. L. (2018). Procédés d’expression des

émotions dans L’Etranger et La Peste.

[Unpublished doctoral dissertation]. VNU

University of Languages and International

Studies, Vietnam National University,

Hanoi.

Amossy, R. (2000). L’argumentation dans le

discours. Discours politique, littérature

d’idées, fiction. Nathan.

Amossy, R. (2008). Dimension rationnelle et

dimension affective de l’ethos. In M. Rinn

(Ed.), Émotions et discours, l’usage des

passions dans la langue (pp. 113-126).

Presse universitaire de Rennes.

Maingueneau, D. (1993). Le contexte de l’oeuvre

littéraire. Dunod.

Micheli, R. (2013). Esquisse d'une typologie des

différents modes de sémiotisation verbale de

Aristote (1991). Rhétorique (C. Ruelle, M. Meyer, B.

Timmermans, Eds.). Le Livre de Poche.

l'émotion.

Semen.

Bakhtine, M. (1984). Esthétique de la création

verbale. Gallimard.

http://semen.revues.org/9795

Nguyễn, H. Đ. (2001). Phong cách học tiếng Việt hiện

đại. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.

Camus, A. (1942). L’Étranger. Gallimard.

Camus, A. (1947). La Peste. Gallimard.

Pingaud, B. (1992). L’étranger d’Albert Camus.

Gallimard.

Camus, A. (1957). Le discours de Stockholm.

https://lyc-daudet-nimes.ac-

Plantin, C. (2011). Les bonnes raisons des émotions.

Principes et méthodes pour l’étude du

discours émotionné. Peter Lang.

montpellier.fr/sites/lyc-daudet-

nimes/files/cpge/devoirs_de_vacances_201

NGHIÊN CỨU NƯỚC NGOÀI, TẬP 37, SỐ 2 (2021)

68

Rey, P-L. (1981). L’Étranger Camus. Hatier.

interactions

universitaire de Lyon.

Trần, Đ. S. (2013). Khái niệm diễn ngôn trong nghiên

cứu văn học hôm nay.

(pp.

205-221).

Presse

Rinn, M. (Ed.). (2008). Émotions et discours, l’usage

des passions dans la langue. Presse

universitaire de Rennes.

https://trandinhsu.wordpress.com/2015/01/

04/khai-niem-dien-ngon/

Traverso, V. (2000). Les émotions dans la

confidence. In C. Plantin, M. Doury & V.

Traverso (Eds.), Les émotions dans les

STUDYING EMOTIONS IN LITERARY DISCOURSE:

APPLICATION TO EMOTIONALANALYSIS IN THE STRANGER

AND THE PLAGUE BYALBERT CAMUS

Le Thi Phuong Lan

Faculty of French Language and Culture, VNU University of Languages and International Studies,

Pham Van Dong, Cau Giay, Ha Noi, Vietnam

Abstract: This article aims to point out that the study of emotions in literary works is an

intersection of discursive research in literature and in linguistics. We rely on characteristics of the genre,

the writer's style, the philosophy of the work to understand the emotions expressed by the narrator and

the character. Basing on that, the study identifies the means of expressing emotions used in the work. In

the theoretical part, we present directions to study emotions in discourse, characteristic of fictional

discourse, and clarify the connotation of two concepts: ethos and pathos. From that theory, we

investigate the emotions that make up the irrational sentiment in The Stranger and the rebellious

sentiment in The Plague as well as identify the means of expressing the two emotions above. The

comparison of the means of expressing emotions in the two works allows us to understand the worldview

and perspective of the writer Albert Camus in the two writing periods that he calls "Absurd period" and

"Rebellion period".

Keywords: means of emotional and sentimental expression, absurd sentiment, rebellious

sentiment, The Stranger, The Plague, Albert Camus