Một số vấn đề lý luận về hợp tác xã

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP TÁC XÃ

PGS.TS Phạm Thị Hồng Yến

Ủy viên Thường trực Ủy ban Kinh tế của Quốc hội

TÓM TẮT

Hợp tác xã (HTX) là hình thức tổ chức kinh tế - xã hội ra đời khách quan trong

quá trình phát triển kinh tế thị trường và ngày càng phổ biến trong nền kinh tế xã hội

hiện đại dựa trên nền tảng “hợp tác”. Lý luận của mô hình này được hình thành cùng

với quá trình phát triển HTX gần 200 năm qua trên thế giới. Tuy là một mô hình tiến

bộ và ưu việt song để HTX phát triển đúng tiềm năng và thế mạnh thì có những thách

thức cần phải vượt qua và điều kiện cần phải đạt tới.

Từ khóa: Lý luận, Hợp tác xã

ABSTRACT

Cooperative is a form of socio-economic organization objectively born in the

process of developing the market economy and is increasingly popular in the modern

social economy based on the "cooperation" foundation. The theory of this model was

formed along with the development of cooperatives over the past 200 years in the

world. Although it is a progressive and superior model, in order for a cooperative to

develop its potential and strengths, there are challenges that need to be overcome and

conditions that must be achieved.

Key words: theory, cooperative.

lực chung và bao gồm từ “co”, bắt

nguồn từ từ “cum” có nghĩa là “cùng”

hoặc “cùng nhau” và “hành động”. Vì

vậy, hợp tác là cùng nhau hành động,

nỗ lực của mỗi cá nhân cùng tham gia

vì mục tiêu chung. Hợp tác đề cập đến

bất kỳ loại công việc hợp tác nào giữa

cá nhân hoặc nhóm, kể cả tự nguyện

hay theo cách khác. Thuật ngữ “hợp

tác” thường xuyên được sử dụng trong

tài liệu về xã hội học, kinh tế học và

quản lý, đặc biệt trong các lĩnh vực lao

động, tổ chức, công ty, đặc biệt khái

niệm hợp tác phù hợp với các vấn đền

liên quan đến hình thức tập thể. Mặc dù

khái niệm hợp tác là “một trong những

1. HTX dựa trên triết lý nền tảng

là “tính hợp tác”

Từ “hợp tác” có hai cách tiếp cận,

theo nghĩa rộng được định nghĩa bởi

các nhà kinh tế và xã hội học, hợp tác

đề cập đến hoạt động phối hợp của các

chủ thể theo đuổi các mục tiêu khác

nhau và tìm cách thiết lập các nguyên

tắc chung, theo nghĩa hẹp, hợp tác trong

phong trào HTX là việc thể chế hóa các

hoạt động thực tiễn của các HTX.

Về thuật ngữ theo nghĩa rộng của từ

“hợp tác”, thuật ngữ “hợp tác”

(cooperation) xuất hiện lần đầu tiên vào

thế kỉ XIV. Nguồn gốc từ Latinh Kito

giáo, vào thế kỷ XV nó có nghĩa là nỗ

1

vấn đề lớn của cả xã hội”, nhưng

thường được sử dụng theo nghĩa ẩn.

Những thuật ngữ như cộng tác, phối

hợp, tham gia, tương tác và tập thể

được sử dụng trong xã hội học trước

đó cũng được ngầm hiểu là hợp tác.

lượng và số lượng, mang lại lợi ích cho

tất cả mọi người. Theo thuật ngữ của

chủ nghĩa Marx, điều này có nghĩa là

giảm bớt mâu thuẫn giữa quá trình sản

xuất và quá trình chiếm đoạt giá trị

thặng dư. “Hệ thống quản lý theo khoa

học” của Taylor phụ thuộc vào người

lao động và người sử dụng lao động

thay đổi nhận thức và nhận ra rằng

nghĩa vụ hợp tác để có thể thu được lợi

nhuận tối đa. Tuy nhiên, người lao

động khó thay đổi từ sự đối kháng và

không tin tưởng thành sự hợp tác và

giúp đỡ lẫn nhau. Không giống Marx,

Taylor sử dụng thuật ngữ “hợp tác” đề

cập đến tổ chức doanh nghiệp thay vì

quá trình làm việc. Thuật ngữ “hợp tác”

của Taylor chiếm ưu thế ngay cả khi

không đạt được trong hệ thống quản lý

theo khoa học của Taylor nhưng đạt

được thông qua thỏa hiệp. Thuật ngữ

“hợp tác” đã bị loại bỏ khi phân tích

mối quan hệ giữa người sử dụng lao

động và người lao động và được thay

thế bởi một thuật ngữ chính xác khác là

“sự thỏa hiệp”.

Trong cuốn Tư bản, tại phần IV,

chương XIII có tựa đề Hợp tác, Marx

đã viết: “Khi một số người lao động

cùng làm việc hướng tới một mục tiêu

chung trong cùng một quá trình sản

xuất hoặc quá trình khác nhau nhưng

được kết nối với nhau, thì đây là hình

thức hợp tác”. Marx đã chỉ ra những lợi

thế của “làm việc hợp tác” và bổ sung

thêm rằng những lợi thế này liên quan

đến mức độ tập trung vốn: “Số lượng

lao động làm việc hợp tác, hoặc quy mô

hợp tác, trước hết phụ thuộc vào số vốn

ứng trước để mua sức lao động”. Sự

phụ thuộc khiến Marx nói rằng “nếu sự

kiểm soát của tư bản là hai mặt, bởi vì

bản chất hai mặt của đối tượng mà anh

ta kiểm soát, một mặt là quá trình sản

xuất hợp tác và mặt khác là quá trình

chiếm đoạt giá trị thặng dư, thì hình

thức đó nhất thiết phải là chuyên chế”.

Vì vậy, Marx nhấn mạnh mâu thuẫn

giữa quá trình sản xuất hợp tác, đòi hỏi

người lao động phải đồng ý với mục

tiêu của doanh nghiệp và việc chiếm

đoạt thặng dư, trái với sở thích của họ.

Nửa thế kỷ sau, Frederick Winslow

Taylor sử dụng thuật ngữ “hợp tác” để

mô tả mối quan hệ giữa người lao động

và người sử dụng lao động. Taylor

muốn phát triển một hệ thống quản lý

công ty mà loại bỏ xung đột giữa người

sử dụng lao động và người lao động và

từ đó sẽ nâng cao năng suất về cả chất

Năm 1893, Emile Durkheim xuất

bản “Phân công lao động xã hội”. Khái

niệm đoàn kết xã hội là trọng tâm trong

tư tưởng của Durkheim bởi vì phân tích

của ông theo xã hội học, không phải

kinh tế học và thuật ngữ “đoàn kết” có

một hàm ý đạo đức. Vào cuối thế kỷ 19,

nghiên cứu về kinh tế học đã quay lưng

lại với đạo đức học, để mở đường cho

sự phát triển của xã hội học. Durkheim

cho rằng xã hội là nơi sản sinh ra đạo

đức. Phân công lao động tạo ra đoàn kết

bởi vì nó “tạo ra một hệ thống quyền

và nghĩa vụ ràng buộc con người với

2

nhau”. Bằng cách nhấn mạnh sự đoàn

kết, Durkheim đã đưa ra một nền tảng

đạo đức phù hợp với phong trào HTX.

Ông cũng đưa ra một khía cạnh tất yếu

đi ngược lại nguyên tắc hợp tác cơ bản:

quyền tự nguyện tham gia hoặc rời khỏi

HTX. Sau Durkheim, gần như tất cả các

nhà xã hội học đã phân tích sự hợp tác

từ góc dộ chức năng, cấu trúc và/hoặc

hệ thống. Parsons mở rộng việc sử dụng

thuật ngữ ‘hợp tác’ bằng cách chỉ ra

rằng mọi tổ chức xã hội là một hệ thống

của các mối quan hệ hợp tác. Sau đó,

khái niệm hợp tác trở nên phổ biến hơn

trong các tác phẩm về nền dân chủ công

nghiệp. “Chức năng tập thể dựa trên sự

giao tiếp, biểu đạt và tập hợp sức mạnh

của mỗi cá nhân” đã trái ngược với

“Tính hợp lý của Thuyết Taylor” .

Thuật ngữ “hợp tác” có thể sử dụng

theo cách chung, được định nghĩa là

hoạt động phối hợp của các cá nhân

theo đuổi các mục tiêu khác nhau và

nhằm thiết lập các nguyên tắc chung

Về ý nghĩa cụ thể của hợp tác với

phong trào HTX, thuật ngữ “hợp tác”

dùng để chỉ một tổ chức kinh doanh cụ

thể. “Hợp tác xã là một hiệp hội tự

quản gồm những người tự nguyện tham

gia nhằm đáp ứng nhu cầu và nguyện

vọng kinh tế, xã hội và văn hóa chung

của các thành viên thông qua một tổ

chức kinh doanh thuộc sở hữu tập thể

của họ” (Liên minh HTX quốc tế,

1996). Do đó HTX đáp ứng được lợi

ích tập thể của các thành viên. Thuật

ngữ “hợp tác” theo nghĩa này liên quan

đến làm việc tập thể của các thành viên

có liên kết chứ không phải của một tổ

chức việc làm, ngoại trừ trường hợp của

HTX tạo việc làm trong đó thành viên

là người lao động của HTX. Các nhà tư

tưởng xã hội chủ nghĩa không tưởng

đầu tiên đã định nghĩa hợp tác theo

nghĩa chung. Năm 1844, Owen so sánh

hệ thống cạnh tranh theo chủ nghĩa cá

nhân và hệ thống hợp tác cùng nhau.

Tuy nhiên, sự phát triển của phong trào

HTX theo cách diễn đạt của Gide thì

người lao động bị loại bỏ và người tiêu

dùng trở thành thành viên duy nhất

được liên kết, làm giảm ý nghĩa hợp tác

đối với thành viên và được gọi là

“thành viên” hoặc “người hợp tác”.

Việc sử dụng thuật ngữ này có thể được

định nghĩa theo ý nghĩa cụ thể của hợp

tác. Theo nghiên cứu, gần đây không

có bất kỳ nghiên cứu xã hội học nào chỉ

ra mối liên hệ giữa hai cách tiếp cận

trên của thuật ngữ “hợp tác”. Nguồn

gốc thuật ngữ “hợp tác” trong các tác

phẩm của Robert Owen chỉ ra cách tiếp

cận rộng và tổng quát hơn để có thể

giúp phong trào HTX xác định rõ hơn

phạm vi hoạt động.

Ngược lại, chúng ta có thể lập luận

theo đó các tiếp cận hẹp do phải thỏa

mãn các nguyên tắc của hợp tác là lý do

tại sao kể từ Chiến tranh thế giới thứ 2,

phong trào HTX đã tự coi nó không

phải là một hệ thống thay thế mà là một

hình thức khác của doanh nghiệp. Kể từ

Chiến tranh thế giới lần thứ 2, phong

trào HTX được coi là khu vực thứ ba

bên cạnh khu vực tư và khu vực công,

liên kết về mặt tổ chức trong nội bộ khu

vực tư, khu vực công và giữa khu vực

tư và khu vực công. Quan niệm này về

phong trào HTX đã đạt đến giới hạn với

quá trình phát triển thành trở thành

3

phương thực hoạt động chính, và bắt

đầu ảnh hưởng đến phong trào phát

triển HTX vào cuối thể kỷ XX.

đẹp của HTX và nguyên tắc dân chủ

trong quản lý tổ chức, xã hội.

2. Đặc điểm của HTX

Có thể nói, HTX dựa trên triết lý nền

tảng của “hợp tác”. Thành viên phải có

nhu cầu chung, mà việc đáp ứng nhu

cầu chung ấy thông qua quá trình hợp

tác sẽ mang lại hiệu quả cao hơn so với

từng thành viên đơn lẻ tự thực hiện.

Nhu cầu chung là cái đầu tiên, căn bản

mang lại tinh thần hợp tác thông qua

HTX. Các thành viên vẫn giữ được sự

độc lập, tự chủ của mình trong quá trình

hợp tác. HTX thỏa mãn cái Chung cho

mọi thành viên, nhưng không triệt tiêu

cái Riêng-tức thành viên.

Về góc độ kinh tế, HTX là tổ chức

kinh tế cơ bản và quan trọng nhất của

kinh tế tập thể. Đặc trưng của HTX là

hình thức sở hữu tập thể và dựa trên sở

hữu của các thành viên HTX, từ đó phát

sinh quan hệ tổ chức quản lý và quan hệ

phân phối tương ứng. HTX là một hình

thức của quan hệ kinh tế hợp tác tự

nguyện, phối hợp hỗ trợ, giúp đỡ lẫn

nhau giữa các chủ thể kinh tế, kết hợp

sức mạnh của tập thể để giải quyết tốt

hơn những vấn đề của sản xuất kinh

doanh cũng như đời sống kinh tế và

mục tiêu xa hơn là nâng cao hiệu quả

hoạt động và lợi ích của mỗi thành

viên. Việc xác định HTX là một tổ

chức kinh tế tạo điều kiện cho HTX

bình đẳng trước pháp luật với các loại

hình doanh nghiệp và đảm bảo quyền

lợi vật chất chính đáng của các thành

viên HTX.

Tính “hợp tác” trong HTX được phát

triển dần trong quá trình phát triển

HTX. HTX mới thành lập có thể chưa

phát huy ngay lập tức và đầy đủ tinh

thần, giá trị, nguyên tắc HTX, mà đòi

hỏi quá trình phát triển lâu dài để thu

hút ngày càng nhiều thành viên tham

gia HTX và ngày càng có nhiều nhu

cầu chung của thành viên được HTX

đáp ứng để: cùng chia sẻ lợi ích và từ

đó góp phần tăng cường sự đoàn kết xã

hội; tặng sự hợp tác có hiệu quả giữa

các cơ sở sản xuất-kinh doanh tự chủ,

đồng thời giảm bớt áp lực cạnh tranh

thị trường không cần thiết; tạo ra 2

kênh tăng trưởng kinh tế: của bản thân

HTX và nâng cao chất lượng, hiệu quả

tăng trưởng của kinh tế thành viên, vừa

phát huy được kinh tế cá thể/kinh tế tự

chủ của từng thành viên, vừa khuyến

khích phát triển cộng đồng kinh tế tập

thể; gắn kết chặt chẽ hơn về lợi ích

giữa người sản xuất và người tiêu

dùng; ngày càng lan tỏa các giá trị tốt

Về góc độ xã hội, HTX mang tính

chất xã hội sâu sắc. Tính xã hội của

HTX thể hiện trong toàn bộ nguyên tắc

tổ chức và hoạt động của HTX. Với

việc tạo điều kiện cho người lao động,

những người sản xuất nhỏ chẳng những

có thể trụ vững trong nền kinh tế thị

trường cạnh tranh mà còn đẩy mạnh sự

phát triển, xóa bớt gánh nặng về thất

nghiệp… cho xã hội.

Về góc độ pháp lý, HTX là một tổ

chức kinh tế có tư cách pháp nhân.

HTX là tổ chức kinh tế được thành lập

theo thủ tục pháp lý nhất định, có đăng

ký hoạt động tại cơ quan nhà nước có

thẩm quyền, có cơ cấu tổ chức chặt chẽ,

4

có tài sản tách biệt với tài sản của thành

viên, có thẩm quyền nhân danh tham

gia các quan hệ pháp luật. Tuy nhiên có

một số đặc trưng khác so với loại hình

doanh nghiệp khác như sau: loại hình

HTX được quyết định không phải số

vốn góp mà là yếu tố thành viên HTX,

nhằm giúp đỡ lẫn nhau trong sản xuất

kinh doanh, không thuần túy để thu lợi

nhuận trên số vốn góp. Mọi quyết định

cuối cùng và cao nhất của HTX là

quyết định của tập thể đa số thành viên

theo tính đối nhân, mỗi người một

phiếu biểu quyết, bất kể góp vốn nhiều

hay ít.

lợi nhuận được để lại nhằm một mặt để

mở rộng sản xuất kinh doanh, mặt khác

tạo nên phúc lợi công cộng cho mọi

thành viên trong HTX được hưởng

chung; kết hợp chặt chẽ giữa lợi ích cá

nhân và lợi ích tập thể, giữa lợi trước

mát và lợi ích lâu dài.

3. Nguyên tắc HTX

Các nguyên tắc HTX được hình

thành trong quá trình lâu dài cùng với

lịch sử. Liên minh HTX quốc tế (ICA)

có công lao to lớn trong việc truyền bá

tư tưởng HTX, làm tư tưởng HTX được

lan rộng một cách tương đối nhất quán,

đưa các nước khác nhau, châu lục khác

nhau tiến dần đến nhận thức thống nhất

về bản chất, nguyên tắc HTX. Liên

minh HTX quốc tế đã đưa ra 7 nguyên

tắc hoạt động của HTX, bao gồm:

Về tổ chức quản lý, HTX hoạt động

trên nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách

nhiệm. Các thành viên của HTX cùng

kinh doanh, cùng làm các dịch vụ và

phân phối lợi nhuận theo nguyên tắc

“lời ăn, lỗ chịu”. Các thành viên trong

HTX được nhà nước đảm bảo quyền tự

chủ trong sản xuất, kinh doanh và dịch

vụ, nhưng pháp luật cũng yêu cầu họ

phải tự chịu trách nhiệm về các hoạt

động của mình. Nguyên tắc bầu cử và

biểu quyết được thực hiện bình đẳng,

mỗi thành viên một phiếu bầu, không

phân biệt vốn góp ít hay nhiều.

- Nguyên tắc thành viên tự nguyện và

mở rộng: Theo nguyên tắc này thì cá

nhân, hộ gia đình, pháp nhân tự nguyện

thành lập, gia nhập, ra khỏi HTX. Tự

họ sẽ quyết định việc nên gia nhập hay

không nên gia nhập HTX. Mặt khác,

sau một thời gian tham gia vào sản

xuất, kinh doanh chung trong HTX, nếu

thấy hiệu quả kinh tế - xã hội mà HTX

đem lại không như mong muốn, người

lao động, các hộ gia đình hay các pháp

nhân cũng có quyền ra khỏi HTX.

Về phân phối, HTX thực hiện phân

phối theo vốn góp và mức độ tham gia

dịch vụ của mỗi thành viên. Việc phân

phối trong HTX không chỉ dựa trên

nguyên tắc vốn góp mà còn tùy thuộc

mức độ sử dụng dịch vụ của HTX. Đa

dạng các loại hình thức phân phối thu

nhập là động lực khuyến khích thành

viên HTX hăng say làm việc, gắn bó

với HTX. Trong quán trình phân phối,

các HTX tạo ra quỹ không chia từ phần

- Nguyên tắc kiểm soát dân chủ bởi

các thành viên: Theo nguyên tắc này thì

các thành viên có quyền bình đẳng,

biểu quyết ngang nhau không phụ thuộc

vốn góp trong việc quyết định tẻ chức,

quản lý và hoạt động của HTX.

- Nguyên tắc về sự tham gia kinh tế

của thành viên HTX: Thành viên góp

vốn và quản lý dân chủ vốn góp của

5

HTX, ít nhát là phần vốn góp phải được

dùng làm tải sản chung của HTX. Khi

hoạt động kinh tế của HTX tạo ra lợi

nhuận, thành viên có quyền và nghĩa vụ

tham gia quyết định việc phân chia

phần lợi nhuận đó.

4. Ưu điểm của HTX

4.1 Hợp tác xã là phương thức hình

thái tổ chức kinh tế - xã hội tiến bộ, ưu

việt do tính bình đẳng và dân chủ đối với

các thành viên tham gia HTX và trong

quản lý HTX

- Nguyên tắc độc lập và tự chủ: Hợp

tác xã tự chủ, tự chịu trách nhiệm về

hoạt động của mình trước pháp luật. Tự

chủ, tự chịu trách nhiệm vừa là quyền

vừa là nghĩa vụ của hợp tác xã, liên

hiệp hợp tác xã. Tự chủ, tự chịu trách

nhiệm về việc tổ chức hoạt động sản

xuất, kinh doanh trước pháp luật và

trước hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã,

trước thành viên hợp tác xã và cộng

đồng xã hội.

HTX đa dạng về thành phần tham

gia, không phân biệt vị thế của họ khác

nhau như thế nào. HTX không thủ tiêu

tính tự chủ sản xuất, kinh doanh của các

thành viên mà chỉ làm những gì mỗi

thành viên riêng lẻ không làm được

hoặc làm không hiệu quả. Như vậy,

HTX là mô hình tổ chức kinh tế mà có

thể thu hút được nhiều thành viên tham

gia, tạo điều kiện phát triển cho việc

sản xuất, kinh doanh của những cá thể

riêng lẻ, thể hiện tính xã hội cao.

- Nguyên tắc về giáo dục, đào tạo và

thông tin: Theo nguyên tắc này thì HTX

quan tâm giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng

cho thành viên HTX, cán bộ quản lý,

người lao động trong HTX và thông tin

về bản chất, lợi ích của HTX.

Việc quản lý HTX được thực hiện

trên nguyên tắc dân chủ và bình đẳng.

Mối quan hệ trong HTX và thành viên

là quan hệ bình đẳng thỏa thuận, tự

nguyện, cùng có lợi và cùng chịu rủi ro

trong sản xuất, kinh doanh. Hoạt động

sản xuất, kinh doanh của HTX không

nhất thiết bao trùm toàn bộ hoạt động,

mà có thể chỉ diễn ra ở từng khâu công

việc, từng công đoạn, nhằm hỗ trợ phát

triển thế mạnh của từng viện và do đó

phát huy quyền làm chủ của thành viên.

Thành viên tham gia quyết định những

công việc quan trọng của HTX.

Nguyên tắc bầu cử và biểu quyết được

thực hiện bình đẳng, mỗi thành viên

một phiếu bầu, không phân biệt vốn

góp ít hay nhiều. HTX tạo điều kiện

phát huy dân chủ cơ sở thông qua việc

thực hiện nguyên tắc quản lý dân trong

nội bộ HTX, phát huy tính cộng đồng

của dân chủ.

- Nguyên tắc về sự hợp tác giữa các

HTX: HTX phục vụ các thành viên của

mình một cách hiệu quả và tăng cường

phong trào HTX bằng cách hợp tác với

nhau trên bình diện địa phương, vùng,

quốc gia và quốc tế, theo chuyên ngành

hoặc dưới hình thức hiệp hội. HTX sẽ

mạnh và hiệu quả hơn nếu được liên

kết với nhau trên cơ sở đáp ứng hiệu

quả hơn nhu cầu của HTX thành viên.

- Nguyên tắc quan tâm đến cộng

đồng Theo nguyên tắc ngày thì HTX

chăm lo phát triển bền vững cộng đồng

thành viên HTX và hợp tác với nhau

nhằm phát triển phong trào HTX trên

quy mô địa phương, vùng, quốc gia và

quốc tế.

6

4.2 HTX hoạt động linh hoạt, đa

dạng với mọi hình thức, đặc điểm vùng

miền, ngành, lĩnh vực; thực hiện phân

phối công bằng, cùng có lợi, theo vốn

và công sức đóng góp cũng như mức độ

sử dụng sản phẩm, dịch vụ

được các quỹ không chia, một mặt để

mở rộng sản xuất, mặt khác tạo nên

phúc lợi công cộng cho mọi thành viên

trong HTX, kết hợp chặt chẽ giữa lợi

ích cá nhân và lợi ích tập thể, giữa lợi

ích ngắn hạn và lợi ích dài hạn.

Mô hình HTX linh hoạt, đa dạng về

hình thức, phù hợp với đặc điểm của

từng vùng, từng ngành; với nhiều trình

độ phát triển, từ thấp đến cao, từ làm

dịch vụ đầu vào, đầu ra phục vụ cho

hoạt động sản xuất, kinh doanh của các

thành viên, đến mở mang ngành nghề,

vươn lên kinh doanh tổng hợp và hình

thành các doanh nghiệp của mình (Luật

doanh nghiệp cho phép HTX được

thành lập công ty TNHH một thành

viên); từ HTX phát triển thành các Liên

hiệp HTX.

4.3 HTX là giải pháp giúp khắc

phục các khuyết tật của thị trường và

chỉ phát triển thành công trong kinh tế

thị trường

Các khuyết tật kinh niên của kinh tế

thị trường là khủng hoảng, thất nghiệp,

độc quyền… đều được mô hình HTX

hóa giải do đặc điểm cốt lõi của HTX là

vì con người, lấy con người là trung

tâm, tối đa hóa lợi ích của con người nên

sức chống chịu, tự cường của HTX rất

bền bỉ; HTX là mô hình tạo việc làm

hiệu quả, đồng thời với số lượng thành

viên lớn tạo ra một thế lực về thị trường

trong cả bên cung và bên cầu, hình

thành cả lực lượng sản xuất và lực lượng

tiêu dùng – qua đó khủng khoảng, thất

nghiệp, độc quyền… gần như ít xẩy ra

đối với các doanh nghiệp HTX.

Hình thức phân phối được thực hiện

trên nguyên tắc công bằng, cùng có lợi,

chủ yếu theo công sức lao động đóng

góp của thành viên hoặc theo mức độ

sử dụng sản phẩm, dịch vụ của thành

viên, HTX thành viên. Phần còn lại

được chia theo vốn góp theo quy định

trong điều lệ của HTX. Người lao động

là thanh viên, ngoài tiền công được

nhận theo số lượng và chất lượng lao

động, được nhận lãi chia theo vốn góp

và mức độ tham gia dịch vụ; lợi nhuận

và vốn góp càng lớn, mức độ tham gia

dịch vụ càng nhiều, thì thu nhập càng

cao. Như vậy việc phân chia lợi nhuận

trong mô hình HTX sẽ là động lực

khuyến khích người lao động hăng say

làm việc, gắn bó với HTX. Trong quá

trình phân phối, các HTX còn tạo ra

HTX chỉ phát triển thành công trong

kinh tế thị trường do kinh tế thị trường

hiện thực hóa lợi thế về quy mô, với số

lượng nhu cầu mua hay bán càng lớn

thì lợi ích thu về lại càng cao, từ đó lợi

ích của thành viên cũng ngày được đảm

bảo. HTX cũng là mô hình đảm bao an

sinh xã hội, chính tại các nước tư bản

phát triển ở Châu Âu do yêu cầu của

các HTX mà thời gian làm việc được

sắp xếp để đảm bảo người lao động có

thời gian cân bằng hơn lo cho gia đình

và cộng đồng.

7

đến quản lý kém hiệu quả, hoạt động

kém và khó đạt được các mục tiêu phát

triển của HTX.

5. Hạn chế và thách thức trong

hoạt động của HTX

5.1 Các yếu tố như vốn, kỹ năng

quản lý, không phát huy được động lực

của thành viên HTX đôi khi là những

điểm hạn chế HTX phát triển

Một HTX được hình thành vì lợi ích

chung của các tất cả thành viên và nếu

lợi ích riêng của các thành viên không

được đáp ứng đầy đủ thì HTX khó phát

triển do không tạo ra mối liên hệ trực

tiếp giữa nỗ lực và phần thưởng cho

thành viên, dẫn đến thành viên không

có xu hướng nỗ lực làm việc tối đa

trong HTX.

Mô hình HTX phát triển trên cơ chế

bình đẳng nên khó thu hút thành viên

có nhiều vốn. Nguyên tắc “một người

một phiếu” không khuyến khích các

thành viên đầu tư số vốn lớn cho HTX.

Do đó, khi HTX đối mặt với tình trạng

thiếu vốn, không có khả năng huy động

đủ vốn cho các hoạt động sản xuất-kinh

doanh quy mô lớn sẽ khiến các HTX

khó tuyển dụng được những lao động

chất lượng cao, hạn chế khả năng tiếp

thu công nghệ mới nhất hoặc áp dụng

các phương thức quản lý hiện đại.

5.2 Đôi khi dân chủ cũng làm cho

HTX khó phát triển

Dân chủ là một đặc trưng cơ bản của

các HTX. Kiểm soát dân chủ bởi thành

viên thể hiện ở hai mặt: (1) Thành viên

HTX có quyền bình đẳng, biểu quyết

ngang nhau không phụ thuộc vào vốn

góp trong việc quyết định tổ chức quản

lý và hoạt động của HTX. Các thành

viên được bình đẳng trong quyết định

về tổ chức, quản lý, điều hành, hoạt

động, chiến lược, kế hoạch phát triển và

phân phối… không phụ thuộc vào trình

độ góp vốn, vị trí trong HTX. (2) Hạn

chế không cho phép những người

không góp vốn tham gia vào hội đồng

quản trị. Việc kiểm soát dân chủ của

HTX có những hạn chế ảnh hưởng tới

sự phát triển của HTX như sau:

Hiệu quả kinh doanh của HTX chưa

cao nếu duy trì HTX ở quy mô nhỏ. Rõ

ràng quy mô HTX quy mô nhỏ thì khả

năng thương lượng tập thể càng yếu khi

cạnh tranh với các chủ thế khác trên thị

trường. Hơn nữa, HTX sẽ khó khăn để

có một “vị thế cao” trên thị trường cạnh

tranh rộng lớn. Nói cách khác, HTX có

quy mô càng lớn thì càng tốt trong việc

nắm bắt thị trường cạnh tranh.

Các HTX được quản lý bởi hội đồng

quản trị HTX do các thành viên trong

HTX sẽ khó phát triển nếu các thành

viên trong hội đồng quản trị không có

trình độ chuyên môn, kỹ năng, hoặc

kinh nghiệm cần thiết. Đội ngũ cán bộ

quản lý HTX khi không được đào tạo

bồi dưỡng chuyên sâu, còn hoạt động

theo kinh nghiệm tự phát, thiếu khoa

học, chưa quan tâm sâu sắc đến lợi ích

tập thể, thiếu kỹ năng quản lý sẽ dẫn

Về hạn chế trong quyền biểu quyết

bình đẳng

Phân bổ quyền biểu quyết trong một

HTX ngăn cản tập trung quyền kiểm

soát HTX trong tay của những người có

phần góp vốn nhiều. Những người ủng

hộ phong trào HTX lý giải cho việc

giới hạn này với lý do là chúng “ngăn

chặn sự thống trị của tư bản trong

8

HTX”. Tuy nhiên, phân tán quyền bỏ

phiếu làm tăng khả năng của phần lớn

thành viên chỉ đóng góp một lượng vốn

ít có thể khai thác lợi ích từ những

người góp vốn lớn. Việc khai thác lợi

ích như vậy có thể gây ra hạn chế cho

HTX bởi có thể các thành viên lớn có

thể rút lại sự bảo hộ của họ và chuyển

hoạt động kinh doanh đi nơi khác. Khai

thác những người có vốn góp nhiều của

đa số người góp vốn ít sẽ ít khả thi hơn

ở thị trường tiềm năng đang cạnh tranh

gay gắt (bao gồm cả khả năng các thành

viên không hài lòng tự thành lập công ty

của riêng họ) so với ở HTX có độc quyền

địa phương.

đồng quản trị, giám đốc của HTX thông

qua các các kênh không chính thức.

Khi ra bất cứ quyết định nào, HTX

cần xem xét tác động tổng thể của

quyết định đối với HTX và tất cả thành

viên. Kết quả là các HTX có thể có ít

khả năng phản ứng nhanh với các cơ

hội từ thị trường hơn các công ty cạnh

tranh. Các HTX ủy quyền cho hội đồng

quản trị ra quyết định bởi vì như vậy

HTX có thể có khả năng cạnh tranh với

các đối thủ, mặc dù sẽ có ít thành viên

tham gia ra quyết định hơn. Khi giao

quyền quyết định cho hội đồng quản trị,

thành viên HTX phải cân đối giữa việc

giảm chi phí giao dịch với rủi ro quản lý

và hội đồng quản trị có thể ra quyết định

trái với mong muốn của thành viên.

Về hạn chế trong giới hạn người

không góp vốn tham gia vào hội đồng

quản trị

Điều nguy hiểm hơn có thể xảy ra là

chất lượng từ quyết định của hội đồng

quản trị HTX có thể bị ảnh hưởng do

việc phân bổ quyền biểu quyết. Nếu các

thành viên hội đồng quản trị tin rằng họ

đang phụ thuộc vào sự bầu chọn lại của

những thành viên góp vốn ít, là những

người chỉ có một phần nhỏ trong quyết

định của HTX, hội đồng quản trị có thể

ra quyết định một cách ung dung hơn là

nếu quyền bỏ phiếu tương đương với số

vốn góp. Hạn chế trong việc biểu quyết

không theo vốn góp có thể đưa quyền

kiểm soát danh nghĩa của HTX vào tay

của những người không phải chịu hậu

quả lớn từ những quyết định của họ, ít

nhất là trong ngắn hạn. HTX thường

đưa ra các quyết định khiến thành viên

không muốn đóng góp quyền bảo trợ

tối đa cho HTX và lượng vốn cho HTX

có thể bị mất đi đóng góp của những

thành viên này. Ngoài ra, những người

góp vốn nhiều có thể đặc biệt thành

thạo trong việc gây tác động đến hội

Trong nỗ lực đảm bảo “thành viên

kiểm soát”, hầu hết các HTX đều không

cho những người không có vốn góp

tham gia trong hội đồng quản trị. Thành

viên hội đồng quản trị là người sử dụng

dịch vụ của HTX, do đó họ có hai mối

quan tâm: mối quan tâm của chủ sở

hữu và của người dùng. Mối quan tâm

của chủ sở hữu xoay quanh vấn đề bảo

mật và lợi nhuận từ đầu tư của họ vào

HTX. Mối quan tâm của người sử

dụng bao gồm các vấn đề về chất

lượng sản phẩm và giá thành dịch vụ.

Bởi vì các giới hạn trong việc chi trả

cổ tức và các thành viên không có khả

năng thu được lợi nhuận từ vốn trong

một hợp tác xã, nên các mối quan tâm

của người sử dụng rất được hội đồng

quản trị chú trọng.

9

Bởi vì các thành viên của hội đồng

quản trị là người sử dụng dịch vụ của

HTX, họ có thể mang lại một số kiến

thức kĩ thuật về các dịch vụ của HTX

cho hội đồng quản trị. Tuy nhiên, nếu

các hoạt động của HTX phức tạp hơn

hoạt động tại các trang trại thì các giám

đốc trang trại có thể thiếu chuyên môn

về marketing, sản xuất hoặc bán lẻ mà

giám đốc thuê ngoài có thể cung cấp.

Điều này dẫn đến một vấn đề khó xử

trong HTX: Người nông dân tham gia

vào vai trò lãnh đạo trong hội đồng

quản trị có thể đưa ra các quyết định và

quản lý kém hiệu quả.

6. Kết luận

Lý luận về mô hình HTX là một

khoa học; khoa học ấy dựa trên thực

tiễn phát triển của HTX một cách sinh

động phong phú hơn hai thế kỷ qua trên

thế giới, có sự phát triển, đổi mới; cần

được học tập, nghiên cứu một cách có

hệ thống.

Các nguyên tắc, giá trị của HTX vừa

bao hàm yếu tố kinh tế vừa mang đậm

tính đạo đức, chính trị, xã hội và văn

hóa, có những mặt thống nhất đồng thời

có mặt mâu thuẫn, cần phải được nhận

thức sâu sắc để phát triển HTX, đảm

bảo các giá trị và nguyên tắc ấy.

Hạn chế tư cách thành viên hội đồng

quản trị có thể hạn chế tiềm năng quản

lý. Trong các HTX nhỏ, nguồn lao động

chất lượng cao của thành viên hội đồng

quản trị có thể bị hạn chế đến mức khó

để thành lập hội đồng quản trị có thể

giám sát hiệu quả. Khi HTX lớn hơn,

đội ngũ lao động chất lượng cao có thể

được mở rộng, cho phép lựa chọn một

hội đồng quản trị có thể đóng vai trò

tích cực hơn trong việc ra quyết định

của HTX. Tuy nhiên, HTX có thể trở

nên lớn hơn và phức tạp hơn đến mức

không có hội đồng quản trị nào có thể

giám sát hành vi quản lý.

HTX là một hình thức pháp lý về tổ

chức, vì vậy, vấn đề quan trọng và cấp

bách hiện nay là phải nhận thức đúng

bản chất tổ chức HTX, xác định đúng

và cụ thể mô hình tổ chức HTX, định

hình chuẩn về khung khổ pháp luật tạo

điều kiện thuận lợi cho HTX ra đời và

phát triển. Có như vậy HTX, phong trào

HTX mới phát triển bền vững, tiến kịp

đà đổi mới, đóng góp ngày càng quan

trọng và tích cực cho phát triển kinh tế -

xã hội của đất nước.

10

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

[1]. Liên Minh HTX Việt Nam (2020), Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Liên

minh HTX Việt Nam khóa V, tại Đại hội Đại biểu toàn quốc Liên minh HTX Việt Nam

khóa VI, nhiệm kỳ 2020 - 2025, Hà Nội

[2]. Nguyễn Minh Tú (2011), Mô hình tổ chức hợp tác xã kiểu mới góp phần xây dựng

xã hội hợp tác, đoàn kết, cùng chia sẻ sự thịnh vượng và quản lý một cách dân chủ.

NXB Khoa học và kỹ thuật.

[3]. Nguyễn Ngọc Bích (2012), HTX dich vụ nông nghiệp ở Hà nội. Luận văn thạc sĩ

Đại học Quốc gia Hà Nội.

[4]. Nguyễn Văn Biên và Nguyễn Đắc Thắng (2004), Một số vấn đề cơ bản về HTX.

Hà Nội: NXB Lao động – xã hội.

[5]. Quốc hội (2012), Luật HTX 2012

[6]. Marx, K., Le capital, vol. 1, PUF, La Pléiade, (first edition, 1867).

[7]. Owen R., The New Moral World, 1844. Textes choisis, Editions sociales, 1963.

[8]. Draperi, J.F, From cooperative theory to cooperative practive, 2006.

[9]. Taylor, F.W, The principles of scientific management, Dunod, 1957 (first edition

1911).

11