Nhãn thức thẩm mỹ trong ca dao Việt Nam

88

CHUYÊN MỤC

VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC

NHÃN THỨC THẨM MỸ TRONG CA DAO VIỆT NAM

NGUYỄN THỊ KIM NGÂN^*

Ca dao cho thấy có một cái nhìn thẩm mỹ của người bình dân trong quan hệ

giữa thiên nhiên và con người. Ở đây nhãn thức thẩm mỹ thường gắn với cái

nhìn mang tính thực dụng hoặc mang tính đạo đức. Nghiên cứu nhãn thức thẩm

mỹ trong ca dao Việt Nam giúp chúng ta hiểu thêm vai trò của chủ thể thẩm mỹ

trong cảm nhận thế giới, cho thấy nhãn thức thẩm mỹ không chỉ bộc lộ qua nghệ

thuật mà còn tồn tại bên ngoài nghệ thuật như nhận xét của Bakhtin.

Từ khóa: nhãn thức thẩm mỹ, nghệ thuật, ca dao, thực dụng, đạo đức

Nhận bài ngày: 5/12/2019; đưa vào biên tập: 6/12/2019; phản biện: 23/12/2019;

duyệt đăng: 10/2/2020

1. DẪN NHẬP

thức thẩm mỹ và xem đây là một vấn

đề quan trọng của mỹ học liên quan

đến vai trò của chủ thể thẩm mỹ trong

quan hệ với hiện thực (Mon Monroe C.

Beardsley, 1982: 384-395). Những

người bảo vệ khái niệm nhãn thức

thẩm mỹ lập luận rằng thừa nhận sự

tồn tại của nhãn thức thẩm mỹ sẽ giúp

giải thích vì sao không chỉ cái đẹp mà

ngay cả những sự vật bình thường

nhiều khi cũng gợi lên cảm xúc thẩm

mỹ. Ví dụ một cành cây khô thì không

ai có thể nói là đẹp, nhưng với một số

người hay trong một thời điểm nào đó,

nó tỏ ra có vẻ đẹp riêng, thậm chí

mang dáng dấp của tác phẩm nghệ

thuật. Đó là nhờ có nhãn thức thẩm mỹ

của người nhìn. Thêm nữa, nhãn thức

Nhãn thức thẩm mỹ là cái nhìn thẩm

mỹ đối với sự vật, hiện tượng xung

quanh con người, hướng sự chú ý

vào khía cạnh đẹp xấu, vào những

đặc tính thẩm mỹ của sự vật, hiện

tượng. Có hay không một nhãn thức

thẩm mỹ độc lập? Trong giới mỹ học

vấn đề này chưa có ý kiến thống nhất.

Một số người cho rằng không hề có

cái gọi là nhãn thức thẩm mỹ như một

cách ứng xử riêng, độc lập (George

Dickie, 1993: 373-383). Một số khác

đông hơn vẫn bảo vệ khái niệm nhãn

*

Viện Nghiên cứu Giáo dục và Giao lưu

Quốc tế.

NGUYỄN THỊ KIM NGÂN – NHÃN THỨC THẨM MỸ TRONG…

89

thẩm mỹ còn cho phép nhìn sự vật chãi và lai tạp, nên “Mỹ học chất liệu

không chỉ dưới góc độ của cái đẹp mà

còn cả góc độ của cái bi, cái hài, cái

cao cả... Lối tiếp cận thẩm mỹ cũng sẽ

xuất hiện những cảm giác vui thích

hay lãng mạn, u buồn, phản ánh tâm

trạng phong phú của con người trong

khi tiếp xúc với thế giới xung quanh

mình.

không giải thích được cái nhãn thức

thẩm mỹ bên ngoài nghệ thuật”

(Bakhtin M.M, 2007: 395).

Vấn đề còn lại là: nếu có một cái gọi là

nhãn thức thẩm mỹ thì đặc điểm của

nó là gì? Không đi sâu vào vấn đề mỹ

học rắc rối và còn nhiều tranh cãi này,

có thể nêu lên ở đây một vài điểm

Bởi vậy nhãn thức thẩm mỹ là một chung nhất. Trước hết, đó là tính vô

tư (Disinterestedness) của cái nhìn

thẩm mỹ. Đây là thuật ngữ Kant đưa

ra và dùng để chỉ đặc tính quan trọng

hàng đầu của cái Đẹp. Tính vô tư ở

đây được hiểu như là sự không quan

tâm đến giá trị thực dụng, để sang

một bên ý nghĩa ích lợi của sự vật

cũng như giá trị đạo đức của nó. Thứ

hai, nhãn thức thẩm mỹ bao giờ cũng

gắn liền với một rung cảm thẩm mỹ,

tức là đi kèm với cảm giác vui thích,

dễ chịu. Nhãn thức thẩm mỹ bởi vậy

không chỉ đơn thuần là cái nhìn mà

còn là cảm xúc, khoái cảm. Thứ ba,

những cảm xúc, khoái cảm này

thường bắt nguồn từ sự hấp dẫn của

những yếu tố hình thức của đối tượng

chứ không phải từ ý nghĩa giá trị của

nó. Đó là những nét chung nhất về

tính chất của nhãn thức thẩm mỹ.

Những đặc điểm này thể hiện rất rõ

trong ca dao Việt Nam.

khái niệm quan trọng đối với việc

nghiên cứu đặc điểm của chủ thể

thẩm mỹ cũng như quan hệ của nó

với thế giới bên ngoài. Một trăm năm

trước, khi phê phán mỹ học chất liệu

là khuynh hướng muốn xây dựng một

lý thuyết khái quát về nghệ thuật, một

lý thuyết mỹ học chung chỉ trên cơ sở

của mặt kỹ thuật của sáng tạo nghệ

thuật, M. Bakhtin đã nói đến khái niệm

này và sự tồn tại của nó trong nghệ

thuật cũng như bên ngoài nghệ thuật;

tức trong sự thưởng ngoạn thẩm mỹ

thiên nhiên, trong thần thoại, trong thế

giới quan, trong sự triển khai những

hình thức thẩm mỹ vào lĩnh vực của

hành vi đạo đức, của nhận thức. Ông

cho rằng: “Đặc điểm tiêu biểu của tất

cả những hiện tượng của cái nhãn

thức thẩm mỹ bên ngoài nghệ thuật ấy

là sự thiếu vắng một chất liệu xác định

và được tổ chức, và do đó thiếu vắng

cả yếu tố kỹ thuật: hình thức ở đây

trong đa số trường hợp không được

khách thể hóa và không được cố định”

(M. Bakhtin, 2007: 395). Chính vì

những hiện tượng của nhãn thức

thẩm mỹ bên ngoài nghệ thuật không

mang tính thuần khiết, không vững

2. NỘI DUNG

2.1. Đọc ca dao về quê hương đất

nước, chúng ta thấy nổi lên trước hết

là những câu ca ngợi sự giàu có của

vùng đất, của làng quê:

Đất ta bể bạc non vàng

Bể bạc Nam Hải, non vàng Bồng Miêu.

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258)2020

90

Ai về Hà Tĩnh thì về

Có sông tắm mát có nghề làm gai.

Mặc lụa chợ Hạ, uống nước chè Hương

Cũng có khi dòng sông hiện ra trong

cái nhìn hồi ức mang đậm chất lý trí

như một chứng tích lịch sử, gắn với

chiến công của các anh hùng liệt nữ

ngày xưa:

Sơn.

Cái nhìn làng quê chủ yếu vẫn là cái

nhìn mang tính thực dụng:

Ai ơi về miệt Tháp Mười

Có tôm sẵn bắt, lúa trời sẵn ăn.

Sông Tô một dải lượn vòng

Ấy nơi liệt nữ anh hùng giáng sinh.

Điều này không có gì là lạ, bởi vì nó

bắt nguồn từ nhu cầu bức thiết của sự

sống, sự tồn tại. Đồng ruộng, vườn

chè, nương dâu, dòng sông, giếng

nước vốn là những thứ thiết thân, gắn

chặt với đời sống hàng ngay, với

miếng cơm manh áo của con người,

bởi vậy nghĩ đến nó, nhìn đến nó thì

cái vụt đến nhiều nhất và trước tiên

chính là giá trị thực tế của chúng.

Người nông dân không chỉ nhìn cảnh

vật quê hương dưới con mắt thực tế

mà qua ca dao cái nhìn thẩm mỹ của

người dân quê bộc lộ khi quan sát,

ứng xử với tự nhiên, sự vật và con

người.

Nhưng cũng có khi nó chỉ được nhìn

ngắm như bức tranh phong cảnh:

Ai đi qua phố Khoa Trường

Dừng chân ngắm cảnh núi rừng xanh

xanh.

Dòng sông uốn khúc chảy quanh

Trên đường cái lớn bộ hành ngược

xuôi.

Ví dụ trên cho thấy có một nhãn thức

thẩm mỹ trong cách nhìn sự vật trong

ca dao. Nhãn thức này thường tập

trung vào đường nét, màu sắc, tức

hình thức bề ngoài của đối tượng.

Trong câu “Dòng sông uốn khúc chảy

quanh” ở trên hình ảnh con sông uốn

khúc mềm mại chứ không phải giá trị

kinh tế và giá trị sử dụng đã tạo nên

vẻ hấp dẫn của nó. Có thể nói trong

ca dao hầu hết những câu thể hiện

nhãn thức thẩm mỹ của người nhìn,

ca ngợi vẻ đẹp của quê hương đều

mang tính chất này.

Thử lấy ví dụ hình ảnh dòng sông.

Cùng là con sông nó hiện ra dưới

những góc nhìn khác nhau trong ca

dao. Khi thì như phương tiện đi lại ích

dụng:

Trên trời có đám mây mưa

Dưới sông nước chảy đò đưa đi về.

Đường vô xứ Huế quanh quanh

Nơi có nhiều tôm cá hay nơi để nghỉ

ngơi tắm mát trưa hè:

Non xanh nước biếc như tranh họa

đồ.

Làng tôi có lũy tre xanh

Có sông Tô lịch uốn quanh xóm làng

Bên bờ vải nhãn hai hàng

Sông Tô nước chảy trong ngần

Con thuyền buồm trắng chạy gần

chạy xa

Dưới sông cá lội từng đàn tung tăng.

Làng Vĩnh có cây bồ đề

Thon thon hai mũi chèo hoa

NGUYỄN THỊ KIM NGÂN – NHÃN THỨC THẨM MỸ TRONG…

91

Lướt đi lướt lại như là bướm bay.

không đẹp theo nghĩa thông thường

nhưng vẫn có khả năng gợi lên cảm

xúc tương tự như cảm xúc khi đứng

trước cái đẹp có đường nét hài hòa,

sắc màu rực rỡ. Cũng có khi cái nhìn

không phảng phất nỗi buồn như trong

câu ca dao trên mà lại có cái gì đó

tràn ngập, choáng ngợp, bao la,

tương tự như một cảm xúc về cái cao

cả.

Non xanh nước biếc hữu tình

Lúa đồng bát ngát rung rinh bốn mùa

Vờn thêm một dải uốn cong

Kìa con Thiên Mã đang lồng về Nam

Một dòng nước nhỏ xanh lam

Một ngôi chùa nhỏ nằm ngang lưng

đồi.

Rõ ràng việc ngắm nhìn những màu

sắc, đường nét tạo nên vẻ đẹp của

phong cảnh đã mang lại cho người

nhìn một khoái cảm thẩm mỹ, cảm

giác thích thú, vui sướng. Ca dao có

rất nhiều câu thể hiện một nhãn thức

thẩm mỹ như vậy. Ở đây cái nhìn

thẩm mỹ bao trùm lên phong cảnh, tất

cả những khía cạnh khác của đối

tượng bị bỏ qua hay mờ đi, chỉ còn

hiện lên vẻ đẹp của cảnh vật.

Đứng bên ni đồng ngó bên tê đồng

mênh mông bát ngát

Đứng bên tê đồng ngó bên ni đồng

cũng bát ngát mênh mông.

Nhãn thức thẩm mỹ đôi khi làm cho

cảnh vật trong ca dao mang dáng dấp

cảnh vật trong thơ ca hiện đại.

Thường thì hoa hay các con vật trong

ca dao chỉ được sử dụng như những

ẩn dụ chứ không phải như đối tượng

miêu tả trực tiếp, đối tượng thưởng

ngoạn, ví dụ:

Đáng chú ý là bên cạnh những câu

kiểu trên đây, tức những câu thể hiện

sự gắn bó của nhãn thức thẩm mỹ với

cái đẹp, chúng ta còn bắt gặp những

câu diễn tả cảm xúc thẩm mỹ của con

người khi đứng trước những cảnh vật

bình thường, không có gì đặc biệt.

Lọng vàng che nải chuối xanh

Tiếc con chim phụng đậu nhành trúc

khô

hay

Muốn chơi hoa lý cho cao

Chơi hoa chiêng chiếng bờ ao thiếu gì.

Chiều chiều ra đứng gốc cây

Trông trời trời quạnh, trông mây mây

buồn

Nhưng trong câu ca dao dưới đây

chúng ta băt gặp một cảnh tượng

khác, không phải một hình ảnh ẩn dụ

mà là một cảnh tượng dưới cái nhìn

thẩm mỹ:

Trông xa xa tít xa vời

Những non cùng núi những đồi cùng

cây.

Cảm xúc thẩm mỹ không bắt nguồn từ

cái đẹp của cảnh vật. Hình ảnh thiên

nhiên ở đây nhuốm đầy màu sắc của

nhãn thức, tâm trạng người nhìn.

Nhãn thức thẩm mỹ đã phát hiện một

nét nào đó trong cảnh vật, một nét

Chim bay chi lắm hỡi chim

Núi cao vời vợi cũng tìm mà bay

Dù không nhiều nhưng những câu

như trên nói lên sự đa dạng của cái

nhìn thẩm mỹ trong ca dao.

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258)2020

92

Những phân tích trên đây cho thấy có nước nông nghiệp lạc hậu, thiên nhiên

một nhãn thức thẩm mỹ trong cái nhìn khắc nghiệt, phải vật lộn vất vả để

của người bình dân đối với cảnh vật, mưu sinh, con người sẽ dễ dàng gạt

phong cảnh thiên nhiên. Đa phần cái cái đẹp sang một bên, luôn chỉ nhìn

nhìn ấy gắn với cái đẹp của đối tượng, sự vật một cách thực tế. Vậy mà qua

nhưng cũng có những trường hợp nó ca dao chúng ta vẫn thấy có một nhãn

mang sắc tố thẩm mỹ khác.

thức thẩm mỹ thường đi cạnh cái nhìn

thực dụng, thậm chí nhiều khi tách

riêng ra, nổi lên như một phương diện

độc lập. Đó phải chăng là một nét đặc

tính trong khí chất của người Việt, một

tinh thần vừa chuộng sự phù phiếm,

hình thức, vừa mang nặng óc thực tế,

như học giả Đào Duy Anh (1951: 22-

23) đã nhận xét.

Đặc biệt, có khá nhiều câu ca dao cho

thấy nhãn thức thẩm mỹ kết hợp chặt

chẽ với các nhãn thức khác, nhất là

nhãn thức thực dụng. Chẳng hạn:

Đại Hoàng phong cảnh hữu tình

Của nhiều đất rộng, gái xinh trai tài

Hay: Bắc Kạn có suối đãi vàng

Có hồ Ba Bể, có nàng áo xanh.

2.2. Trên đây là những phân tích về

nhãn thức thẩm mỹ thể hiện trong

quan hệ của con người với thiên

nhiên. Nhưng bên cạnh đó chúng ta

thấy ca dao còn in đậm dấu vết của

nhãn quan thẩm mỹ bộc lộ trong đời

sống xã hội, trong lao động, hoạt động

chế tác, trong lối sống, cách ứng xử,

cách đánh giá con người. Không đi

sâu vào tất cả các khía cạnh ấy, chỉ

nói riêng về cái nhìn thẩm mỹ trong sự

yêu ghét của con người, ca dao cũng

thể hiện rất rõ.

Trong những câu ca dao trên, cái đẹp

của phong cảnh, của con người hiện

lên đồng thời với sự trù phú của đất

đai tạo thành một hình ảnh chung về

một địa danh, một làng quê giàu đẹp.

Dường như trong con mắt của người

dân quê giàu và đẹp là hai cái không

thể thiếu, luôn đi với nhau, tạo nên giá

trị, sự hấp dẫn của một vùng đất, của

xứ sở.

Thanh Trì cảnh đẹp người đông

Có cây sáo trúc bên đồng lúa xanh.

Giàu - Đẹp trở thành thế giới quan

của người nông dân thể hiện trong ca

dao. Người dân quê luôn nhìn mọi

việc dưới con mắt thực tế, thực dụng,

nhưng đồng thời họ cũng nhìn sự vật

với nhãn thức thẩm mỹ, phát hiện

những nét đẹp hay những cái có thể

gợi lên cảm xúc thẩm mỹ. Giàu và

Đẹp là hai giá trị mà người nông dân

luôn muốn nhìn thấy, ước ao muốn có

Con người trong ca dao thường được

nhìn từ nhiều góc độ khác nhau. Phổ

biến nhất là từ phương diện đạo đức.

Nhất đẹp là gái làng Cầu

Khéo ăn khéo mặc, khéo hầu mẹ cha.

Bây giờ anh nắm được tay

Anh yêu vì nết, anh say vì tình.

Tiếp đến là các phẩm chất khác như

làm lụng chăm chỉ, chung thủy, nghĩa

được. Lẽ ra trong hoàn cảnh của một tình, ăn nói giỏi giang.

NGUYỄN THỊ KIM NGÂN – NHÃN THỨC THẨM MỸ TRONG…

93

Thương chàng quân tử tài ba

Lo cày, lo cấy, lo cà, lo tương

Nước xanh leo lẻo trong chình

Thấy anh có nghĩa có tình em thương.

đẹp thuộc về hình thức bên ngoài của

con người:

Chồng em vừa xấu vừa đen

Vừa kém nhan sắc, vừa hèn chân đi.

Cô kia đen thủi đen thui

Em là con gái nhà ai

Phấn đánh vô hồi đen vẫn hoàn đen.

Lời ăn tiếng nói khoan thai nhẹ nhàng.

Điều này hoàn toàn phù hợp với bản

chất của nhãn thức thẩm mỹ vốn là

cái nhìn đa dạng, nhiều chiều, nhiều

sắc độ.

Nhưng bên cạnh đó cái đẹp hình thức

cũng là một tiêu chuẩn không bao giờ

thiếu:

Vào vườn trẩy quả cau non

Anh thấy em giòn muốn kết nhân duyên

Hai má có hai đồng tiền

Càng nom càng đẹp, càng nhìn càng

ưa.

Ở trên, khi phân tích nhãn thức thẩm

mỹ của con người trong quan hệ với

thiên nhiên, chúng tôi có nhận xét

rằng cái đẹp tuy có vị trí độc lập

nhưng thường đi cùng với cái có ích,

Giàu và Đẹp thường đứng cạnh nhau.

Một điều tương tự cũng trong lĩnh vực

đời sống xã hội, nhưng đây không

phải là quan hệ giữa cái Đẹp và cái

Lợi mà là cái Đẹp và cái Tốt. Khi nói

về tiêu chuẩn của người mình yêu, cô

gái hay chàng trai trong ca dao

thường đề cao vẻ đẹp của làn da, mái

tóc, của yếm thắm, lụa đào, nhưng

cũng không quên nhắc đến nết ăn nết

ở của đối phương như một điều kiện

không thể thiếu:

Ước gì có lưới đương đình

Để em quây lấy anh xinh mang về.

Tiêu chuẩn lựa chọn để kết nhân

duyên ở đây không phải là nết na,

hiền hậu hay đảm đang mà là “giòn”,

“hai má có hai đồng tiền”, tức là

những cái chỉ có giá trị về mặt thẩm

mỹ. Cái đẹp hình thức dường như lấn

lướt, trùm lên các góc nhìn khác, trở

thành duy nhất, toàn bộ. Chỉ cần đẹp

là đủ, đủ để yêu, đủ để lấy làm vợ,

làm chồng.

Cái đẹp cái xinh ở đây tuy có sức

cuốn hút mạnh mẽ như vậy nhưng nó

không bắt nguồn từ cái gì to lớn, cao

cả thuộc phạm trù đạo đức mà

thường chỉ là những thứ thuộc hình

thức bên ngoài của con người.

Thấy em đẹp nói đẹp cười

Đẹp người đẹp nết lại tươi răng vàng…

Một thương tóc bỏ đuôi gà

Hai thương ăn nói mặn mà có duyên

Ba thương má lúm đồng tiền

Bốn thương răng lánh hạt huyền kém

thua…

Có một điểm đáng chú ý là nhãn thức

thẩm mỹ trong ca dao không chỉ tập

trung vào cái đẹp và những hình thức

đẹp. Ở đây còn bắt gặp nhiều câu nói

về những cái xấu xí, những cái không

Bảy thương nết ở khôn ngoan

Tám thương ăn nói lại càng thêm xinh

Trong cái cặp “đẹp người đẹp nết” ấy,

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 1+2 (257+258)2020

94

trong tương quan giữa nhãn thức nơi và không phải lúc nào cũng ở vị

thẩm mỹ và nhãn thức đạo đức,

dường như bao giờ ưu thế cũng thuộc

cái sau. Nghĩa là dù em xinh em đẹp,

em diện như thế nào nhưng nếu em

lười biếng, không chăm làm, không

biết ăn ở, cư xử thì cái đẹp ấy cũng

trở thành vô nghĩa:

trí phụ thuộc. Và cho dù hết sức coi

trọng giá trị của cái Giàu hay cái Nết,

trong thế giới quan và nhân sinh

quan của người Việt luôn luôn tồn tại

cặp đôi Giàu và Đẹp, đẹp Người và

đẹp Nết cạnh nhau như biểu hiện của

sự cân bằng, hài hòa. Có âm có

dương, có lý có tình, có cương có

nhu, có trước có sau. Cái tâm thế

chuộng sự cân bằng, hài hòa này là

tâm thế chung của người Việt, phổ

biến trong đời sống cũng như trong

nghệ thuật. Không phải ngẫu nhiên

hoa sen có một vị trí đặc biệt trong

văn hóa Việt:

Tóc dài những búi mà trưa

Ham chi người đẹp mà thưa việc làm.

Cô kia mặt trẽn mày trơ

Vàng đeo bạc quấn cũng dơ dáng đời.

Cái triết lý ấy chính là cái triết lý “cái

nết đánh chết cái đẹp”, “Tốt gỗ hơn tốt

nước sơn/ Xấu người đẹp nết còn

hơn đẹp người” phổ biến trong văn

hóa Việt.

Trong đầm gì đẹp bằng sen

Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng

Nhị vàng bông trắng lá xanh

3. THAY LỜI KẾT

Tìm hiểu nhãn thức thẫm mỹ trong ca

dao không chỉ góp phần làm sáng tỏ

một khái niệm, một vấn đề mỹ học mà

còn giúp chúng ta hiểu thêm một nét

tâm lý, thị hiếu của người Việt, một

đặc điểm của văn hóa Việt. Mặc dù

đời sống kinh tế khó khăn, lao động

vất vả, người nông dân vẫn dành tình

yêu lớn cho “cái Đẹp”. Nhãn thức

thẩm mỹ luôn luôn có mặt khắp mọi

Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn

Sen vừa có vẻ đẹp của màu sắc vừa

có phẩm chất tượng trưng cho sự tinh

khiết, thanh cao. Cả hai cùng kết hợp

trong một bông hoa, thể hiện lý tưởng

về sự hài hòa của cái Mỹ và cái Thiện,

sự hài hòa như một nguyên lý tồn tại

của vũ trụ và như niềm tin, ước vọng

của con người. 

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

1. Bakhtin, M.M. 2007. Vấn đề nội dung, chất liệu và hình thức trong sáng tạo nghệ thuật

ngôn từ (Phạm Vĩnh Cư dịch), trong Lí luận - phê bình văn học thế giới thế kỷ XX (Lộc

Phương Thủy chủ biên), tập 1. Nxb. Giáo dục, tr. 395.

2. Beardsley, Monroe C.1982: The Aesthetic Point of View (Điểm nhìn thẩm mỹ), Michael J.

Wreen và Donald M. Callen biên tập, Ithaca: Cornell University Press, trong Contemporary

Philosophy of Art, Prentice-Hall, New Jersey, USA, pp. 384-395.

3. Dickie, George. 1993. The Myth of the Aesthetic Attitude (Huyền thoại về thái độ thẩm mỹ),

trong Contemporary Philosophy of Art, Prentice-Hall, New Jersey, USA, pp. 373-383.

4. Đào Duy Anh. 1951. Việt Nam văn hóa sử cương. Hà Nội: Nxb. Bốn phương, tr. 22-23.